Canh tác bền vững trên đất dốc

Chia sẻ: Pham Linh Dan | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:21

Thêm vào BST

Báo xấu

275
lượt xem 87
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu giới thiệu một số giải pháp canh tác bền vững trên đất dốc, được thực hiện bởi các nhà Khoa học Viện Khoa học kỹ thuật Nông Lâm nghiệp miền núi phía bắc - NOMAFSI.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Canh tác bền vững trên đất dốc

CANH TÁC B N V NG TRÊN TD C Gi i thi u m t s gi i pháp canh tác b n v ng trên t d c , ư c t h c hi n b i các nhà Khoa h c Vi n Khoa h c k thu t Nông Lâm nghi p mi n núi phía b c - NOMAFSI Qu n lý và s d ng t d c b n v ng d a trên ti p c n nông nghi p sinh thái Tg: Le Quoc Doanh, Ha Dinh Tuan, Nguyen Quang Tin Northern Mountainous Agriculture and Forestry Science Institute (NOMAFSI) Phu Ho Commune, Phu Tho Town, Phu Tho Province, Vietnam Tel: 02103.865.379 Fax: 02103.865.931. Email: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it. ; This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it. Sustainable sloping land management using agro-ecology approach Summary Loss of forests, poor soil fertility, low crop yields and increased natural calamities are the biggest constraints to upland agriculture, trapping people in vicius circle. To be more effective and sustainable in sloping land management, it is necessary to apply ecological approach. Since 1998, the Vietnam Agricultural Science Institute (VASI), then Northern Mountainous Agriculture and Forestry Science Institute (NOMAFSI) have been cooperating with CIRAD and other partners like IRRI and IRD in the implementation a project on research, development and transfer of sustainable agro-ecology based sloping land agricultural technologies like direct sowing
mulch based cropping systems (DMC), maintaining permanent soil cover, mini- terraces with soil mulch, inter-cropping, crop rotation, etc. Attention have been paid to establishment of various AF models combining short- term crops, long-term trees and fodder crops for harmonic development of agriculture, forestry and animal husbandry production. Good grasses like elephant grass have been identified to incorporate agriculture and forestry systems that help promote the development of animal husbandry while avoiding the competition for agricultural and forestry lands. The obtained results show that sloping land management using agro-ecological approach help to considerably increase the upland crop yield and reduce the soil erosion, and to diversify farmers’ income options like integration of animal husbandry, agro-forestry, … while conserving and improving natural resources and environment, contributing to hunger eradication and poverty reduction for mountainous farmers toward achieving food security in mountainous regions. Key words: Agro-ecology, DMC, NOMAFSI, soil mulch, uplands. GI I THI U t i núi chi m 3/4 di n tích t t nhiên c a Vi tNam. Nhìn chung ây là nh ng lo i t khó khai thác s d ng và kém hi u qu , c bi t khi t ãmt th m th c v t che ph . Trong nh ng năm 40 c a th k XX, di n tích che ph c a nư c ta kho ng 45%; n nh ng năm 80 c a th k XX, ch còn kho ng 25%. Hi n nay t ng di n tích che ph r ng nư c ta ã tăng lên trên 38%. Tuy nhiên di n tích t tr ng, i núi tr c v n còn kho ng 8,5 tri u ha. t d c phân b tt c 9 vùng sinh thái c a Vi t Nam, nhưng ch y u t p trung vùng núi phía B c, Tây Trung b và Tây Nguyên. d c dư i 15o (chi m 21,9%) ã ư c s d ng cho s n Ph n l n di n tích t có d c t 15o xu t nông nghi p ho c nông lâm k t h p. Di n tích t có n 25o chi m kho ng 16,4%, còn l i là d c l n hơn 25o (chi m 61,7%). Do t có
thi u t s n xu t nên nông dân mi n núi v n ph i canh tác trên t có d cl n hơn 25o ch u xói mòn r t m nh và th i gian canh tác b rút ng n, thư ng ch tr ng ư c 2-3 v cây lương th c ng n ngày, sau ó tr ng s n và b hoá. Dân s gia tăng dn n bình quân di n tích t trên u ngư i b gi m, th i gian t b hoá cũng b rút ng n xu ng kho ng 3 n 5 năm. V i kho ng th i gian ng n như v y thì phì và các tính ch t lý hoá c a t chưa ư c tái t o m c c n thi t cho sinh trư ng và phát tri n c a cây tr ng nông nghi p. Vì v y năng su t cây tr ng r t th p và th i gian canh tác ch kéo dài t t a là 2 v . Nh ng vùng t có d c th p, do s c ép c a chăn th t do, cây c i không th tái sinh, các loài c cho trâu bò cũng không th phát tri n, ngo i tr c may, c ng và c tranh, ã tr thành vùng t tr ng, i núi tr c v i thoái hoá n ng n m c khó có th ph c h i n u như không u tư cao và k p th i. Các loài c d i không có giá tr kinh t l i phát tri n m nh và c nh tranh gay g t v i cây tr ng. K t qu là r ng b m t, t b thoái hoá, năng su t cây tr ng th p, thu nh p t chăn nuôi cũng gi m nên cu c s ng c a nông dân mi n t d c r t khó khăn, lu n qu n trong vòng ói nghèo. Nhà nư c và các t ch c qu c t ã quan tâm u tư giúp phát tri n nông nghi p và nông thôn mi n núi nhưng s chuy n bi n còn ch m. Công cu c xóa ói gi m nghèo cho nông dân mi n núi v n còn là thách th c l n i v i toàn ng và toàn dân ta. có cách nhìn y hơn trong qu n lý, s d ng t d c và giúp nông dân n m v ng m t s k thu t nông nghi p sinh thái trong canh tác trên t d c b n v ng, chúng tôi tóm lư c nh ng khó khăn, h n ch cũng như nh ng ti m năng, thu n l i ca t d c và gi i thi u m t s k thu t canh tác t d c b n v ng cũng như nh ng quan i m, nh hư ng v s d ng phương th c ti p c n nông nghi p sinh thái trong nghiên c u, qu n lý và s d ng t d c b n v ng mi n núi Vi t Nam. I. NH NG H N CH VÀ TI M NĂNG C A TD C
M c dù còn g p nhi u khó khăn tr ng i, vùng cao Vi tNamv i t d c là ch y u, có r t nhi u ti m năng nghi p phát tri n kinh t xã h i. t d c ngày càng có vai trò quan tr ng khi nh hư ng c a hi u ng nhà kính gia tăng, c bi t s dâng cao c a m c nư c bi n s gây nhi u nh hư ng x u n các vùng châu th - v a lúa chính c a vi t Nam là ng b ng sông H ng và C u Long. Lúc ó, mi n i núi không ch là a bàn cư trú chính c a con ngư i mà còn là nơi duy nh t có th s n xu t lương th c và các nhu y u ph m khác. Hi n t i, mi n núi ang cung c p h u như t t c nh ng v t d ng c n thi t ph c v nhu c u cu c s ng c a con ngư i: ngu n nư c, t s n xu t nông nghi p, nguyên li u cho công nghi p, ti u th công nghi p, thu i n, dư c li u, v t li u xây d ng, dùng gia ình... Ngoài ra mi n núi, v i nh ng cánh r ng r ng l n, còn là m t máy i u hoà kh ng l chi ph i s an toàn sinh thái và môi trư ng cho s s ng. có nh hư ng t t hơn v phát tri n tam nông vùng cao, trư c h t chúng tôi tóm lư c m t s h n ch và ti m năng c a vùng núi nư c ta: 1 . H n ch a. Xói mòn và r a trôi Xói mòn và r a trôi là nh ng m i e do thư ng xuyên iv i t d c và vùng nhi t i m, gây nên s m t dinh dư ng và phì c a l p t m t, d n n s axít hoá trong t. Nh ng tác ng này th m chí còn tr nên t i t hơn n u như t canh tác không có th m th c v t che ph ho c là tb t cháy trư c mùa mưa. Tây Phi, nh ng vùng t r ng ư c chuy n thành t canh tác không có th c v t che ph , ch u nh hư ng khí h u kh c nghi t ã m t i lư ng t kho ng 115 t n/ha/năm (Fournier, F, 1967). b. S thoái hoá t Do t r ng b phá và t tr ng cây hàng năm làm lương th c, td c nhi u vùng ngày càng b thoái hoá nghiêm tr ng. Theo Garrity D.P (1993), có r t nhi u lý do d n n nh ng h n ch và s b t n nh s n lư ng trên t d c, nhưng
nguyên nhân ch y u nh t v n là do thoái hoá t nhanh c v m t sinh h c, lý và hoá h c. Vi c tăng c t nhôm trong t là do t b axít hoá. Thêm vào ó là s gi m áng k c a cá nguyên t vi lư ng như: P, K, Ca, Mn, Zn. c. H n hán vào mùa khô Vi c gi nư c trên t d c là m t v n th c s khó khăn nên vi c canh tác ph i ph thu c nhi u vào lư ng mưa. Luôn luôn có nh ng t h n hán nghiêm tr ng vào mùa khô. nhi u vùng còn không có nư c cho con ngư i cũng như ng v t. H n hán là khó khăn chính iv i t d c; n u mưa ch n mu n kho ng 1 tháng so v i d tính thì m t v mùa th t b i là ch c ch n. H n vào mùa khô là do s m t r ng cũng như do vi c canh tác b a bãi không th ki n soát ư c trên t d c. d. Tình tr ng b cách bi t Vùng núi có nhi u a phương b cách bi t kh i các trung tâm phát tri n, vì v y mà cơ s v t ch t còn vô cùng thi u th n. Chính vì i u này ã gây nh hư ng x u n s phát tri n kinh t . Do nghèo nàn l c h u v giao thông v n t i, nhi u vùng t d c b tách bi t kh i th trư ng nên nhu c u trao i hàng hoá c a ngư i dân b h n ch . i u này ã làm ch m quá trình thay i cơ c u cây tr ng (t vi c du canh b ng cách t nương làm r y tr ng cây hàng năm n vi c tr ng cây lâu năm có giá tr kinh t cao) nh m b o v t d c kh i b xói mòn. e. T l ói nghèo và trình văn hoá th p Dân cư các vùng t d c ch y u là dân t c thi u s v i t l ói nghèo cao hơn, còn trình hi u bi t thì l i th p hơn so v i m c trung bình c a c nư c. Công vi c ch ng xói mòn, b o v ngu n nư c và tr ng cây cho hi u qu kinh t òi h i s u tư cao hơn và k thu t canh tác cũng cao hơn. ây là m t b t c p l n gi a khai thác t d c và trình , năng l c c a cư dân a phương. g. Gi m che ph
Vi c di n tích r ng b gi m và các phương pháp canh tác l c h u ã l i h u qu là nhi u vùng t r ng l n ã tr thành t tr ng i núi tr c. Châu Á, khi r ng ã b phá tr ng cây lương th c, t s tr nên chua và thư ng b c tranh xâm chi m. Nông dân ph i b hoá nh ng khu t này, ti p t c phá r ng nơi khác làm nương m i tr ng cây lương th c. Vi c m t th m th c v t r ng s nh hư ng r t xu n môi trư ng sinh thái như h n hán, lũ l t và lũ quét vùng cao. 2. Ti m năng a. Ti m năng m r ng t canh tác t d c là m t b ph n quan tr ng trong s n xu t nông nghi p chi m kho ng 973 tri u ha (t c kho ng 60%) trong 1.500 tri u ha t s n xu t nông nghi p trên th gi i (Dent.T.J, 1989). Vi tNam, t d c chi m kho ng 74% t t nhiên. Trong di n tích 9,4 tri u ha t nông nghi p ch có 4,06 tri u ha là t lúa, còn trên 5 tri u ha ch y u là t d c, trong ó t nương r y tr ng lúa kho ng 640 ngàn ha, di n tích còn l i là t r ng và t chưa s d ng. Do h u h t t b ng ã ư c s d ng khá tri t , nên mi n núi là nơi duy nh t còn ti m năng m r ng t canh tác. b. Ti m năng lâm nghi p R ng không ch là ngu n l i t nhiên quý giá v kinh t , mà còn có giá tr cao trong b o v môi trư ng, lưu gi ngu n nư c, cung c p i u hoà ôxy và cacbon. Vi tNam, r ng ch t n t i vùng cao t d c. c. Ti m năng s n xu t cây hàng hoá và a d ng s n ph m So v i mi n xuôi thì cơ c u cây tr ng mi n núi a d ng hơn nhi u. Trong khi h u ht t b ng mi n xuôi ph i dành cho s n xu t lương th c thì mi n núi là nơi có ti m năng t ai tr ng cây ăn qu , cây lương th c có giá tr cao, ó là chưa k các loài rau qu ôn i tr ng trên các vùng núi cao. d. Ti m năng phát tri n chăn nuôi Mu n ưa chăn nuôi thành ngành s n xu t chính thì ph i khai thác ti m năng t ai và cây th c ăn gia súc mi n núi. N u m r ng chăn nuôi mi n xuôi thì s
g p tr ng i l n v môi trư ng. Hơn n a iv i i gia súc thì s không có t xây d ng chu ng tr i, khu chăn th và khu ng c . Ch có mi n núi m i áp ng ư c nh ng yêu c u này. e. Ti m năng phát tri n ngu n i n Do có a hình cao và ngu n nư c d i dào, mi n núi là nơi có ti m năng thu in r t l n. Các h ch a nư c v a ph c v thu i n v a là ngu n nư c tư i trong mùa khô và i u hoà lũ l t trong mùa mưa. Hi n nay, ngu n năng lư ng i n c a Vi tNamch y u d a vào thu i n. Tóm l i, tuy còn nhi u tr ng i, mi n núi là nơi có nhi u ti m năng cơ b n cho s phát tri n. Vì vây, c n quan tâm nhi u v a thúc y s n xu t, áp ng nhu c u cu c s ng c a nông dân vùng cao, v a ph i b o v tài nguyên và môi trư ng vì s t n t i và phát tri n lâu dài c a c dân t c. II. HƯ NG I CƠ B N TRONG QU N LÝ VÀ S D NG B N V NG TD C VÙNG CAO NHI T I Hư ng ti p c n t t nh t c i t o và gi gìn ch t lư ng t là áp d ng các bi n pháp nông nghi p sinh thái: tái s d ng tàn dư cây tr ng và phân h u cơ ngu n g c ng v t, gi m s d ng hoá h c trong nông nghi p, tăng cư ng áp d ng các lo i cây che ph , nh t là cây h u v ab ov v ac it o t. C n quan tâm phát tri n các k thu t t i a hoá sinh kh i, che ph m t t và tính liên t c c a l p ph ch ng xói mòn t, tăng cư ng ho t tính sinh h c, tăng cư ng các quá trình tái t o dinh dư ng, tái t o các tính ch t cơ b n c a t như c u tư ng t, hàm lư ng h u cơ, x p, ho t tính sinh h c, pH, c nhôm s t. T vi c phân hu các ch t h u cơ các cation bazơ s trung hoà pH, còn các phân t mùn s liên k t v i nhôm và s t gi m d c trong t. T t c nh ng n l c trên nh m t o i u ki n t t nh t cho sinh trư ng và phát tri n c a cây tr ng. 1. Tăng t i a lư ng ch t h u cơ trong t
B ng cách này chúng ta d dàng t năng su t mong mu n v i giá thành s n xu t h . i u này có th t ư c qua áp d ng các k thu t nông lâm k t h p, xen canh, luân canh, g i v và tr ng cây che ph t t o sinh kh i t i a cho b o v và c i to t. Khi có nhi u ch t xanh làm th c ăn gia súc thì chăn nuôi phát tri n và thúc y tr ng tr t cũng như ngh r ng cùng phát tri n theo hư ng b n v ng. Vi c này cũng t o i u ki n phát tri n nông nghi p h u cơ (còn g i là nông nghi p sinh thái). 2. Liên t c che ph t b ng l p ph th c v t s ng hay ã khô ây là bi n pháp quan tr ng nh t, a d ng và là n n t ng cho m i n l c qu n lý và s d ng t d c b n v ng theo hư ng nông nghi p sinh thái. Có th s d ng nilon che ph cho t d c nhưng ph i che theo lu ng ngang sư n d c và rãnh gi a các lu ng ph i ư c ph b ng xác th c v t. Ph i tái s d ng t t nh t lư ng ch t h u cơ s n có t c là không ư c t tàn dư th c v t như nông dân thư ng làm, trái l i ph i s d ng chúng làm v t li u che ph b o v và c i t o t. L i ích c a che ph t: • - L i ích t i ch : Gi m xói mòn do mưa và gió: t tơi x p, tăng h p thu nư c ca t, gi m dòng ch y b m t; Gi m b c hơi, tăng m t; dung hoà nhi t b mt t; tăng n nh các c u trúc b m t t, ch ng k t vón và óng váng b mt t; gi m c d i, tăng hi u qu phân bón; gi m u tư, công làm t, làm c , phân bón; tăng hàm lư ng ch t h u cơ và dinh dư ng cho t, gi m c t trong t; t o i u ki n t t cho h t n y m m t t, b r phát tri n kho , cây sinh trư ng t t; tăng và n nh năng su t, ch t lư ng cây tr ng m t cách b n v ng. - L i ích v b o v môi trư ng và qu n lý tài nguyên: H n ch du canh, c i thi n ngu n tài nguyên t, nư c và r ng; ch ng l ng ng các lòng sông h , c bi t là h thu i n; gi m lũ l t mi n xuôi; gi m ô nhi m hoá h c các vùng lân cân; gi m hi u ng nhà kính thông qua vi c gi m lư ng khí cacbonic th i vào không khí do t phá r ng, tàn dư th c v t và khói t các nhà máy s n xu t phân bón và
thu c hoá h c; ti t ki m ngu n năng lư ng s d ng cho các nhà máy s n xu t phân bón và thu c hoá h c và v n hành các lo i máy làm t. - L i ích v xã h i: Ph n ư c gi i phóng kh i nh ng công vi c n ng nh c và t n nhi u th i gian như làm c và làm t. H s có nhi u th i gian chăm sóc s c kho gia ình, nuôi d y con cái và phát tri n ngh ph ; tr em s có nhi u th i gian h c hành, nâng cao ki n th c; do t và nư c ít b ho c không b ô nhi m, b nh t t s gi m, s c kho c ng ng s ư c c i thi n; do hi u qu kinh t cao nên xã h i s phát tri n nhanh và b n v ng hơn. Như v y khi áp d ng t t bi n pháp che ph t, có th áp d ng ư c h u h t các nhu c u canh tác t d c b n v ng góp ph n xoá ói gi m nghèo cho nông dân mi n núi và b o v tài nguyên môi trư ng. 3. Không làm t ho c làm t t i thi u iv i t d c, n u làm t càng k mà không che ph thì xói mòn s x y ra r t m nh và nhanh. Có th làm cho t tr nên tơi x p mà không c n ph i cày b a t b ng các bi n pháp cơ gi i. ó là áp d ng các bi n pháp thay th nh ho t ng c a sinh ho t trong t và b r kho c a m t s loài cây có (g i là cày b a sinh h c). 4. Luân canh, xen canh và a d ng hoá cây tr ng Luân canh, xen canh, g i v không ch tăng thu nh p mà còn tăng sinh kh i nh s d ng các loài cây ng n ngày, m c nhanh, a ch c năng, có b r phát tri n kho , sâu khai thác dinh dư ng trong lòng t như "cây bơm dinh dư ng" ho c tăng dinh dư ng t nh cây h uc nh m. Ngoài ra c n xen canh các loài cây có br phát tri n nông và sâu i u hoà dinh dư ng và gi tơi x p c a t. Luân canh còn có tác d ng ch ng tích t ngu n sâu b nh gây h i cây tr ng. 5. Nuôi cây ch y u thông qua l p che ph Trên nhi u lo i t vùng nhi t i nóng m do pH th p dư i 5, có c nhôm s t, t b nén ch t nên r cây tr ng không th phát tri n ư c. Trong i u ki n áp
d ng bi n pháp che ph t, r cây có th khi thác dinh dư ng dư i t và t l p che ph th c v t. Trên th c t , r nhi u lo i cây tr ng có ph n l n mi n hút n m ngay sát l p che ph th m chí trong l p che ph n u m ư c duy trì mc thích h p. Trong nhi u trư ng h p, vi c bón phân vào l p che ph còn hi u qu hơn là bón vào t. 6. Nguyên t c thi t k k thu t Thi t k các k thu t qu n lý và s d ng t ph i ư c th c hi n m t cách h th ng và ph i cân nh c y s tương tác gi a các h p ph n trong h th ng (tr ng tr t, chăn nuôi, ngh r ng, con ngư i, xã h i, văn hoá, truy n th ng, t p t c, v.v..) Các k thu t ph i áp ng các y u c u sau: - a d ng, ơn gi n, hi u qu (r ti n), ít u tư; - Hi u qu nhanh, d nh n bi t và d ch p nh n v nhi u m t: kinh t , xã h i, văn hoá và môi trư ng; - L i d ng t i a các ngu n l i s n có a phương. 7. M t s tác ng khác N u th c hi n t t các nguyên t c nêu trên, chúng ta có kh năng s n xu t lương th c và hoa màu áp ng nhu c u cu c s ng trên nh ng di n tích tc nh và s không ph i ch t t r ng s n xu t. Như v y che ph r ng s tăng lên và r ng s b o v con ngư i kh i thiên tai như l t l i, h n hán. R ng s cung c p cho ta nhi u s n ph m có giá tr cao c i thi n i s ng. Chăn nuôi cũng phát tri n và giúp nông dân làm giàu mà không phương h i n s n xu t nông lâm nghi p. Chúng ta s có nh ng s n ph m s ch m b o s c kho mà không c n u tư cao, không ph thu c vào ngu n phân vô cơ. Gánh n ng c a ph n s ư c tháo g vì không ph i i c t c chăn nuôi, không m t nhi u công làm c và làm t. Cơ h i s có nhi u hơn phát tri n các ngành ngh truy n th ng và khôi ph c các giá tr văn hoá c a dân t c thi u s . Tài nguyên thiên nhiên s ư c s d ng h p lý và
môi trư ng ư c b o v . V i c nh quan p, chúng ta có th m mang du l ch sinh thái, tăng thu nh p góp ph n xoá i gi m nghèo và ti n t i làm giàu m t cách b n v ng. III. M T S K THU T TI N B TRONG QU N LÝ VÀ S D NG B N V NG T D C THEO HƯ NG NÔNG NGHI P SINH THÁI Trong nh ng năm g n ây, nhi u cơ quan nghiên c u trong nư c và qu c t ã ph i h p th c hi n nh ng chương trình nghiên c u v canh tác b n v ng trên t d c, c bi t là "D án nghiên c u h th ng nông nghi p vùng núi phía B c Vi t Nam - " do Vi n Khoa h c K thu t Nông nghi p Vi t Nam (VASI), ti p ó là Vi n Khoa h c k thu t nông lâm nghi p mi n núi phía B c (NOMAFSI) và Trung tâm h p tác qu c t v nghiên c u nông nghi p vì s phát tri n c a C ng hoà Pháp (CIRAD) cùng Vi n nghiên c u lúa qu c t (IRRI) h p tác th c hi n. Chương trình ã nghiên c u và áp d ng thành công nhi u bi n pháp k thu t a d ng,hi u qu và d ư c nông dân ch p nh n. Sau ây chúng tôi xin gi i thi u nh ng k thu t này. 1. C i t o t ã b thoái hoá nh ng vùng t tr ng i tr c b ng các loài cây che ph có b r kho và cây h uc nh m Cây có b r kho s giúp chúng ta: C i t o lý tính c a t thông qua vi c phá l p t r n làm cho t tơi x p và th m • nư c t t hơn. B r ăn sâu s t n d ng ư c dinh dư ng các t ng t (cây bơm dinh dư ng) t o • ra sinh kh i l n ph c v chăn nuôi và b o v t, ch ng xói mòn và c i t o t cũng như s n xu t v t li u che ph t i ch . Lưu thông dinh dư ng, nư c và không khí, giúp cây tr ng phát tri n b r hp • th nhi u dinh dư ng và nâng cao năng su t. Tăng cư ng ho t ng sinh v t t, làm giàu t nh giun, d , vì sinh v t c nh • am, phân gi i lân và xenluylô.
Các loài c u có kh năng phá v l p t r n b m t nh b r kho như c Humi, c Tín hi u, c Ghi nê, c Ruzi. Chúng có b r sum sê, phát tri n m nh nên khi phân gi i s làm cho t tơi x p hơn. Ngoài ra chúng còn có sinh kh i l n (50 - 70 t n/ha) làm th c ăn giàu dinh dư ng cho gia súc, ho c làm cho v t li u che ph t. Các loài u có tri n v ng nh t là l c d i, u mèo, mu ng lá tròn kép, u stylo, rút d i, u ki m, u nho nhe và m t s u th c ph m khác như u tương, u d i áo, u r ng, u ván, v.v.. Hi n nay chúng ang ư c ti p t c thu th p và kh o sát k t h p nhân gi ng các loài này tri n khai c i t o t, tr c d i và s n xu t th c ăn chăn nuôi. 2. H n ch xói mòn trên t d c b ng cây ph t Vi c t o th m th c v t che ph t s gi m áng k hi n tư ng xói mòn t. Ngoài ra, cây che ph t còn có tác d ng t t trong c i thi n c u trúc và lý tính c a t. t ư c che ph s cho năng su t cao và n nh hơn. Cây che ph có th ư c tr ng thu n trên các bãi t tr ng, luân canh trong h th ng cây ng n ngày, các hàng ng m c, trong vư n cây ăn qu , trong r ng thưa ho c r ng m i tr ng chưa khép tán. 3. Thay th cày b a làm t cơ gi i b ng các bi n pháp sinh h c i u này có th t ư c nh s d ng các loài cây ng n ngày, m c nhanh, có b r kho , ăn sâu, cây c nh m (xem Ph l c). B r kho s phá v l p t r n và tăng dung tích h p th c a t, trai i oxy và nư c. B r ăn sâu s khai thác các ch t dinh dư ng t sâu trong lòng t t o nên m t lư ng sinh kh i l n trên m t t (bơm dinh dư ng). Ti p ó, c n s d ng lư ng sinh kh i này che ph t và làm th c ăn gia súc. Không ư c t mà ph i s d ng sinh kh i này làm phân bón. B ng cách làm này có th ph c h i s c s n xu t c a t trong 3 năm. Ch c năng c a các loài cây này là b o v t ch ng xói mòn,làm th c ăn gia súc, tái ch và
luân chuy n dinh dư ng, kh ng ch c d i, kích ng ho t tính sinh h c trong t, k t qu là tái t o hi u qu s c s n xu t c a t. 4. Xen canh và luân canh T t c các loài cây tr ng, các loài cây ăn qu , cây công nghi p, cây r ng u có th xen canh ho c luân canh v i các loài cây che ph c i t o t và các loài cây ng n ngày khác tăng thu nh p. a) Luân canh u mèo xuân và cây tr ng v hè: Tr ng u mèo vào tháng 3, phá u mèo vào u tháng 6 b ng dao phát ho c li m, sau ó ch c l tra h t. tránh tác h i cho h t và cây non, các l gieo h t c n ph i tr ng. N u c n thi t, có th bón b sung 30 kg m/ha (hay kho ng 2kg urê thương ph m/sào) trư c khi gieo cây non m c nhanh hơn. Sau ó cây s h p th các ch t dinh dư ng do phân hu l p che ph . b) Xen canh ngô xuân v i u mèo: h n ch c nh tranh, u mèo ư c gieo sau khi ngô ã ư c 50 ngày tu i. Sau khi thu ho ch ngô xuân, u mèo có th ư c gi l i che ph t và l y h t cho v sau. N u c n gieo ngô ho c lúa mùa, c thân u mèo và ngô ư c phát sát t, ch cho héo r i ch c l tra h t. Có th thay th u mèo b ng h t nho nhe, ud i áo, c u tăng thu nh p. Tuy nhiên, do có sinh kh i l n hơn và m c nhanh hơn, u mèo có kh năng c i t o t t t nh t. c) Mùa ngô xen u mèo: Như ã nêu trên, u mèo ư c gieo sau ngô 50 ngày. Sau khi thu ho ch ngô, u mèo s ti p t c xanh cho n tháng 1 năm sau. u mèo có th dùng làm th c ăn v ông cho trâu bò ho c ch che ph và c i t o t. V i cách làm này,hoa màu v sau s sinh trư ng và phát tri n t , năng su t cao hơn trong khi u tư th p hơn. Tuy nhiên, n u ch tr ng cây lương th c v màu thì v xuân c n gieo b sung các loài cây h u duy trì l p che ph và tăng sinh kh i dùng che ph t trong v mùa. N u không làm như v y thì c d i s m c nhi u và gây khó khăn
cho vi c chu n b ru ng gieo mùa. Các loài cây u leo khác cũng có th s d ng như u mèo. i u này ph thu c vào l a ch n c a nông dân, song cách làm là như nhau. d) Ngô ho c lúa tr ng xen cây l c lưu niên: L c lưu niên (Arachis pintoi) là m t loài cây h u không leo mà ch bò lan trên mt t, có s c ch ng ch u sâu b nh t t và có th sinh trư ng, phát tri n trên t nghèo dinh dư ng; ch u che bóng t t. ây cũng là loài th c ăn gia súc có ch t lư ng cao. L c lưu niên là m t loài cây che ph t và di t c d i tuy t v i. Nó ư c tr ng trong các vư n cây ăn qu c i thi n, b o v phì c a t, còn ư c dùng che ph t tr ng ngô và lúa nương. V màu năm 2002, chúng tôi ã tr ng ngô trên ru ng l c lưu niên 1 năm tu i. Cách làm như sau: C t l c lưu niên theo băng r ng 30- 40 cm r i ch c l tra h t ngô vào hai mép các băng ã c t l c lưu niên. Sau 20- 30 ngày l c lưu niên s bò lan ra và ph kín g c ngô. K t qu thu ư c r t kh quan: Năng su t ngô t 40 t n/ha mà không ph i làm c , làm t. Dư i tán ngô, l c lưu niên v n phát tri n t t và cho sinh kh i l n. L c lưu niên là cây lưu niên nên không ph i tr ng l i. Rõ ràng tr ng l c lưu niên là m t bi n pháp ơn gi n, gi m ư c nhi u công lao ng, gi i phóng ph n h có th i gian giáo d c con cái ho c làm các công vi c tăng thu nh p khác và s n xu t mang tính b n v ng cao. L c lưu niên tr ng b ng dây như dây lang, không t phát tán nên không có nguy cơ phát tri n quá t m ki m soát c a con ngư i. e) Tr ng s n xen l c: Nông dân ta v n hay tr ng xen s n v i m t s cây h c t như u nho nhe, u tương, u xanh.v.v... Nhi u nơi cũng tr ng s n xen l c song do năng su t các gi ng cũ th p nên hi u qu kinh t không cho thu ho ch. Vì v y, g n ây nông dân nhi u a phương ch tr ng s n chay. Trong khi ó, tr ng s n l i gây xói mòn t nhi u nh t, nên sau khi tr ng ư c hai ho c ba năm là ph i b hoá t. Th c t cho th y di n tích tr ng s n nhi u nư c, nhi u vùng ã gi m rõ r t. Tuy nhiên, nh
nh ng thành t u trong ch n t o gi ng,hi n nay có nhi u gi ng l c năng su t cao, ch u h n và ch u b nh héo xanh r t t t, ví d gi ng l c MD7 do Vi n KHKTTNN Vi tNamch n t o. Nhi u gi ng s n m i có năng su t vư t tr i ã ư c ưa vào s n xu t cho phép áp d ng bi n pháp tr ng s n xen l c v a có hi u qu kinh t cao, v a b o v và gia tăng phì cho t. g) K t h p chăn nuôi v i tr ng tr t, tr ng r ng: Tr ng c và cây h u chăn nuôi và c i t o t • H u h t các loài cây nêu trong ph n ph l c u là cây a d ng. Chúng ư c tr ng xen vào các vư n cây chưa khéo tán ho c ã khép tán; cây r ng, cây ăn qu và cây thu c lâu năm u có th tr ng k t h p v i cây che ph c it ob ov t và làm th c ăn chăn nuôi. Nh ch ng ư c xói mòn, cây tr ng chính cũng phát tri n t t hơn. Tr ng c trên các hàng ng m c • các a phương có nhi u trâu bò và thi u th c ăn thì c n thay các hàng ng m c b ng các loài c , c bi t là c voi và các loài Brachiaria (xem Ph l c). Các loài c này ch u ư c giá rét r t t t nên m b o v n có th c ăn gia súc ch t lư ng cao trong mùa ông. Tr ng cây th c ăn gia súc trong r ng thưa và các bãi t tr ng • H u h t các bãi chăn th hi n nay u r t nghèo nàn v thành ph n th c v t cũng như v sinh kh i, ch y u ch có c may. C n tr ng c ch t lư ng cao (xem Ph l c) nâng cao ch t lư ng và năng su t bãi chăn th . Tuy nhiên, c n có k ho ch s d ng h p lý, tránh chăn th quá m c c tr ng có kh năng ph c h i. T t nh t là nên c t c cho trâu bò ăn. 5. Rút ng n ho c b qua giai o n b hoá Thông thư ng qua 3 n 4 v tr ng lúa nương, nông dân tr ng s n và thu ho ch d n trong 3 năm, sau ó b hoá. Có th tr ng xen s n v i các loài cây h u như Stylo, Cassia spp, u nho nhe b o v và c i t o t. Sau khi thu ho ch s n có
th ti p t c tr ng cây lương th c. Cũng có th c i t o t b hoá b ng các loài c chuyên dùng và cây h c u c i t o thu nh p t chăn nuôi trong giai o n b hoá "tích c c" như v y. 6. Qu n lý tích c c iv i t b hoá Tr ng các loài cây b i, cây g m c nhanh như keo tai tư ng, keo lai, u công, u tri u, c t khí, mu ng lá nh n. Các loài cây này s c i t o t nhanh trong vòng 3 n 5 năm mà v n cho thu nh p (th c ăn cho ngư i, gia súc, g , c i, h t). 7. C i t o t nhanh b ng phương pháp hun t Trên th c t nông dân thích t r ng và tàn dư cây tr ng vì h th y r ng nh ng im t, cây tr ng m c t t hơn. M t s nông dân ã dùng t bùn p vào v lò g ch, sau ó em bón ru ng gi m u tư phân bón mà năng su t cây tr ng v n cao. Hun t t i ch cũng cho tác d ng tương t . Cách làm như sau: ào các rãnh sâu 30cm x r ng 30cm; lót áy rãnh b ng cành cây nh , rơm, c khô dày 15- 20cm; r i m t l p rơm m i dày 5cm sau ó l p t 10cm; tr nh ng i m tr ng m i l a cách nhau 1m; châm l a t các m i rơm; chú ý l a bén t t xu ng dư i. Sau ó l a s chay âm và om t trong 2-3 ngày. Nh ch n nh ng ngày n ng lư ng ch t khô cháy h t. Có th tranh th mùa khô hun t, sau ó tr ng cây che ph . n v gieo tr ng, c n ph i tiêu di t cây che ph . N u là cây h u thì c n dùng dao, li m phát cây sát t; n u là loài c 1 là m m thì ph i phan thu c di t c (nên dùng Glyphosate không c cho ngư i, gia súc và tôm cá); 10 ngày sau thì ch c l tra h t d c theo hai mép rãnh. C n duy trì l p ph và tr ng xen cây h u ti p t c c i t o t, n u không cây tr ng s khó phát tri n các v sau. Không dùng cành cây to vì chúng khó cháy h t, n u có cháy h t thì nhi t t tăng cao nh hư ng x u n lý tính c a t. Không nên liên t c hun t mà ph i
th c hi n hun t theo chu kỳ 4-5 năm. T t nh t ch s d ng phương pháp hun t sau khi ã ư c t p hu n k tránh r i ro. 8. Làm ti u b c thang trên t quá d c t càng d c càng chóng b thoái hoá. Làm ti u b c thang k t h p che ph ts kh c ph c ư c hi n tư ng này. Tiêu b c thang còn có ích cho thâm canh vì gi ư c phân bón, t o thu n l i cho vi c chăm sóc và thu ho ch. Cách làm như sau: D n c d i và x p sang bên c nh; dùng bai, cu c san ru ng thành các ti u b c thang có b m t 30- 40cm. Ph i làm t dư i chân d c lên nh dc lp t m t c a b c thang sau ( trên) s che ph m t b c thang trư c ( dư i) và không b d n quá nhi u t. Dùng thân lá c d i che ph b m t r i ch c l tra h t. N u cây m c y u thì ph i bón thêm phân. Tr ng l c lưu niên ho c c vào mép b c thang c nh b c thang và t o sinh kh i che ph t. Khi c m c mép b c thang m c t t thì dùng li m c t và ph lên m t, không dùng cu c ho c bai làm c . Sau khi thu ho ch, gi l i thân cây ngô, lúa che ph và c i t o t. n v sau, ch vi c d n c và ch c l tra h t. Làm như v y năng su t ngô, lúa s tăng d n theo th i gian. 9. Làm hàng rào s ng, ào hào b ov ng ru ng Do s c ép c a chăn th t do, vi c b o v ng ru ng là r t quan tr ng. Vi c ào hào ngăn cách, x p tư ng á, d ng hàng rào xanh là nh ng bi n pháp h u hi u. Nh ư c b o v , chúng ta có th luân canh tăng v , tăng h s s d ng t và n nh năng su t. Vi c này không òi h i nhi u v k thu t mà i u c t y u là cách l a ch n các loài cây găng (Randia spp), cây tr ng nguyên (Euphorbia pulcherimao, cây d u mè (Jatropha curcas), cây trôm (Sterculia spp), cây núc nác (Oroxylum indicum), cây vông (Erithryna spp), các loài keo (Acacia spp) cây tô m c (Caesalpinia sapan), cây mu ng c c rào (Gliricilia sepium), cây c voi (Pennisetum purpureum).v.v.. 10. Tr c sinh h c
Dùng u mèo di t c tranh cũng như các loài c khác, sau ó tr ng ngô: C t c tranh, ch m c 15- 20cm, phun Glyphosate (3 lít/ha), ch 10 ngày, gieo u mèo. u mèo là cây m c nhanh, kho nên di t c r t t t. Ngoài ra u mèo còn cung c p nhi u m cho t nên năng su t cây tr ng v sau s cao hơn và gi m u tư phân bón. Dùng nhi u loài c như các loài Brachiaria, c Ghinê, u Stylo, Cassia... có giá tr s d ng cao và cũng có kh năng che ph t t nên có th s d ng tiêu di t ư c các loài c d i khác. 11. Tr ng cây ưa bóng dư i tán cây ăn qu Tr ng l c lưu niên, mu ng lá tròn kép, stylo trong vư n cây ăn qu , v a b o v t, v a làm th c ăn chăn nuôi. Ngoài ra có th tr ng cây thu c, rau thơm, gia v song c n ph i nghiên c u nhu c u th trư ng. 12. Tr ng cây th c ăn gia súc quy mô h , gi m s c ép chăn th t do - Tr ng c trên các bãi t tr ng, - Tr ng c trong các hàng ng m c, - Tr ng c quanh b ao, - Tr ng c trong r ng cây tán thưa, r ng m i tr ng. Ngoài các k thu t nêu trên, còn r t nhi u cách làm ph bi n khác như trình bày ph n I cũng như các k thu t nông lâm k t h p do các cơ quan nghiên c u trong nư c và qu c t khuy n cáo, trong ó ph i k n nh ng óng góp to l n c a Trung tâm nghiên c u Nông lâm k t h p qu c t (ICRAF). i u quan tr ng là nông dân ph i ư c ào t o và nâng cao năng l c l a ch n, thích nghi và áp d ng cho phù h p v i i u ki n t nhiên và hoàn c nh kinh t xã h i a phương c a h . Có như v y các k thu t qu n lý và s d ng t d c nêu trên m i phát huy ư c ti m năng và tác d ng c a chúng trong vi c xây d ng m t n n s n xu t nông lâm nghi p hi u qu và lâu b n, góp ph n xoá ói gi m nghèo, nâng cao m c s ng
cho nông dân mi n núi, n nh s n xu t mi n xuôi và b o v môi trư ng sinh thái. IV. K T LU N Trong b i c nh dân s tăng nhanh, t canh tác b thu h p và ng phó v i bi n i khí h u, chúng ta c n quan tâm b o v tài nguyên t và nư c, c bi t là t d c. Như ã nêu trên, t d c hàm ch a r t nhi u ti m năng phát tri n, nhưng l i là h sinh thái r t d b t n thương, vì v y c n ph i có phương pháp ti p c n t ng h p và thân thi n môi trư ng. G n ây phương th c ti p c n nông nghi p sinh thái (Agro-ecology) hay nông nghi p b o t n (Conservation Agriculture - CA) ang ư c nhi u nư c quan tâm nghiên c u áp d ng, trong ó có Vi tNam. V i s h p tác gi a Trung tâm h p tác qu c t v nghiên c u nông nghi p vì s phát tri n c a C ng hoà Pháp (CIRAD) và Vi n Khoa h c k thu t nông lâm nghi p mi n núi phía B c (NOMAFSI) nhi u bi n pháp k thu t qu n lý và s d ng t d c hi u qu và b n v ng hơn ã ư c nghiên c u, phát tri n và chuy n giao vào s n xu t: - H n ch xói mòn trên t d c b ng vi c liên t c gi cho m t t ư c che ph t b ng l p ph th c v t s ng hay ã khô, chú tr ng s d ng tàn dư cây tr ng b o v và c i t o t; - Cito t ã b thoái hoá nh ng vùng t tr ng i tr c b ng các loài cây che ph có b r kho và cây h uc nh m; - Thay th cày b a làm t cơ gi i b ng các bi n pháp sinh h c; - y m nh xen canh và luân canh; - Rút ng n ho c b qua giai o n b hoá, qu n lý t b hoá b ng các bi n pháp tích c c; - C it o t nhanh b ng phương pháp hun t; - iv i t có d c l n, làm ti u b c thang k t h p che ph t;
- Tr c b ng cây che ph ho c l p ph th c v t; - Tr ng cây th c ăn chăn nuôi ưa bóng dư i tán cây ăn qu , trong r ng thưa y m nh chăn nuôi nông h , gi m s c ép chăn th t do. Nh ng k t qu thu ư c cho th y qu n lý t d c b ng ti p c n nông nghi p sinh thái là hư ng i t t y u trong qu n lý và s d ng t d c b n v ng. Th c t ã làm tăng áng k năng su t c a các lo i cây tr ng trên t d c, gi m xói mòn và a d ng hóa thu nh p cho nông dân, trong khi v n b o t n ngu n tài nguyên và c i thi n môi trư ng, góp ph n xóa ói, gi m nghèo và t ư c m c tiêu an ninh lương th c cho mi n núi. Tài li u tham kh o Lê Qu c Doanh, Nguy n Văn B , Hà ình Tu n (2003). Nông nghi p vùng cao: th c tr ng và gi i pháp. Nhà xu t b n Nông nghi p. Hà N i. Lê Qu c Doanh, Hà ình Tu n, Andre Chabanne (2005). Canh tác td cbn v ng. Nhà xu t b n Nông nghi p. Hà N i. Erangelista P. P., Urriza G. I. P etc (1999). Effect of organic matter, lime and phosphorus fertilizers on acid upland soil. ACIAR project 9414 annual report, Philippines. Ernst Mutert và Thosmat Fairhurst (1997). Qu n lý dinh dư ng trên td c ông Nam Á, nh ng h n ch , thách th c và cơ h i. H i th o v Qu n lý dinh dư ng và nư c cho cây tr ng trên t d c mi n B c Vi t Nam. Hà N i, ngày 13-14/01/1997. Bùi Huy Hi n (2003). t mi n núi: tình hình s d ng, tình tr ng xói mòn, suy phì. Trong Nông nghi p vùng cao thoái và các bi n pháp b o v và c i thi n Th c tr ng và Gi i pháp. NXB Nông nghi p. Thái Phiên, Nguy n T Siêm (1998). Canh tác b n v ng trên Vi t Nam. td c Nhà xu t b n Nông nghi p. Hà N i. Thái Phiên, Nguy n T Siêm (2002). S d ng b n v ng t mi n núi và vùng cao Vi t Nam. Nhà xu t b n Nông nghi p. Hà N i.