Cấu trúc địa hình lòng sông ( Biên dịch Nguyễn Thanh Sơn ) - Chương 5

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:17

Thêm vào BST

Báo xấu

94
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

các nguyên lý điều tiết tối -u cấu trúc địa hìnhlòng sông nhằm khai thác tự nhiên hợp lý 2) tăng c-ờng quá trình lòng sông bằng cách làm thay đổi hoặc là địa hình lòng sông, hoặc là tr-ờng vận tốc để đạt đ-ợc sự ổn định cần thiết của lòng sông nhờ chính dòng n-ớc; 3) tạo ra lòng sông nhân tạo với những tham số cho tr-ớc. Thông th-ờng trong thực tiễn điều tiết lòng sông, tùy tr-ờng hợp cụ thể ng-ời ta áp dụng kết hợp các biện pháp đó. ...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Cấu trúc địa hình lòng sông ( Biên dịch Nguyễn Thanh Sơn ) - Chương 5

d¹ng lßng s«ng. C¸c biÖn ph¸p ®iÒu tiÕt c¬ b¶n lµ: 1) lµm suy yÕu qu¸ tr×nh lßng s«ng b»ng c¸ ch t¹o ra ®Þa h×nh bÒn ch¾c cÇn thiÕt cña lßng s«ng nhê c¸c c«ng tr×nh thñy c«ng; 2) t¨ng c−êng qu¸ tr×nh lßng s«ng b»ng c¸ch lµm thay ®æi hoÆc lµ ®Þa h×nh lßng s«ng, hoÆc lµ tr−êng vËn tèc ®Ó ®¹t ®−îc Ch−¬ng 5 sù æn ®Þnh cÇn thiÕt cña lßng s«ng nhê chÝnh dßng n−íc; 3) t¹o ra lßng s«ng nh©n t¹o víi nh÷ng tham sè cho tr−íc. c¸c nguyªn lý ®iÒu tiÕt tèi −u cÊu Th«ng th−êng trong thùc tiÔn ®iÒu tiÕt lßng s«ng, tïy tr−êng hîp cô thÓ ng−êi ta ¸p dông kÕt hîp c¸c biÖn ph¸p ®ã. tróc ®Þa h×nhlßng s«ng nh»m khai th¸c tù nhiªn hîp lý 5.1. Lµm yÕu qu¸ tr×nh lßng s«ng Lµm yÕu qu¸ tr×nh lßng s«ng ®−îc thùc hiÖn hoÆc b»ng c¸ch gia cè lßng s«ng b»ng nh÷ng c«ng tr×nh thñy c«ng lín, hoÆc §iÒu tiÕt c¸c lßng s«ng lµ mét trong sè Ýt vÝ dô qu¶n lý c¸c b»ng c¸ch t¹o ra c¸c s−ên tùa. Nãi chung ®ã lµ mét biÖn ph¸p hÖ thèng ®éng lùc phøc t¹p cña tù nhiªn phi sinh vËt. h÷u hiÖu ®iÒu tiÕt lßng s«ng. Sù gia cè c¸c lßng s«ng cã t−¬ng tù §iÒu tiÕt tèi −u sù vËn hµnh cña hÖ thèng dßng − lßng s«ng trong tù nhiªn − c¸c lßng s«ng xuyªn qua ®¸ gèc rÊt Ýt biÕn ®æi. lµ t¹o ra mét chÕ ®é lµm viÖc æn ®Þnh cña ®èi t−îng kinh tÕ §−îc biÕt cã rÊt nhiÒu c¸ch x©y dùng c¸c c«ng tr×nh gia cè bê, ph©n bè trong lßng s«ng vµ trªn b·i s«ng trong ph¹m vi ¶nh chóng ngµy cµng hoµn thiÖn do xuÊt hiÖn nh÷ng vËt liÖu vµ h−ëng cña dßng khi chóng ta sö dông tèi ®a xu thÕ tù nhiªn cña c«ng nghÖ míi. ViÖc gia cè toµn bé lßng s«ng cña mét con s«ng qu¸ tr×nh lßng s«ng, Ýt g©y tæn h¹i nhÊt ®èi víi tù nhiªn vµ c¸c (c¶ bê vµ ®¸y) t−¬ng ®èi hiÕm khi ®−îc ¸p dông trong c¸c thÕ kØ ®èi t−îng kinh tÕ kh¸c, vµ trong khi tu©n thñ c¸c ®iÒu kiÖn ®ã, 18−19 (mét sè s«ng lo¹i võa cña T©y ¢u [14]), hiÖn nay nhiÒu ph¶i gi¶m thiÓu tèi ®a ®Çu t− vµ chi phÝ khai th¸c. Nh÷ng trë ®o¹n dµi cña c¸c lßng s«ng tù nhiªn nãi chung ch−a ®−îc gia cè. ng¹i chÝnh mang tÝnh nguyªn t¾c trong b−íc ®−êng tèi −u hãa Th−êng ng−êi ta chØ thùc hiÖn lµm yÕu côc bé qu¸ tr×nh lßng nh− vËy lµ tÝnh biÕn ®éng cao cña hÖ thèng dßng − lßng s«ng, s«ng trªn mét trong c¸c bËc h×nh th¸i ®éng lùc nhiÒu cÊp bËc tÝnh nhiÒu nh©n tè tõ bªn ngoµi ¶nh h−ëng tíi sù vËn hµnh cña cña ®Þa h×nh lßng s«ng. ThÝ dô, lµm æn ®Þnh h×nh d¹ng lßng hÖ thèng vµ tæ chøc néi t¹i phøc t¹p cña hÖ thèng. s«ng − x©y dùng c¸c bê t−êng − ®−îc thùc hiÖn ë phÇn lín c¸c Môc ®Ých cña ®iÒu tiÕt qu¸ tr×nh lßng s«ng th−êng lµ lµm thµnh phè ven s«ng. Mét sè yÕu tè æn ®Þnh h×nh d¹ng lßng s«ng æn ®Þnh cÊu tróc s½n cã cña hÖ thèng: tr−êng vËn tèc vµ h×nh b»ng c¸c kÕt cÊu ch¾c th−êng gÆp ë hÇu hÕt tÊt c¶ c¸c c«ng th¸i lßng s«ng hay chÕ ®é thñy v¨n cña s«ng vµ chÕ ®é biÕn tr×nh thñy c«ng. 135 136
Trong khi lµm yÕu qu¸ tr×nh lßng s«ng b»ng ph−¬ng ph¸p biÖn ph¸p nµy ®Ó ®iÒu tiÕt c¶ c¸c s«ng kh«ng lín (vÝ dô, s«ng æn ®Þnh chØ mét phÇn lßng s«ng ph¶i l−u ý r»ng c¸c d¹ng lßng B¾c §onÐt), lÉn c¸c s«ng lín (s«ng Missisipi phÝa trªn Ohaio, s«ng thuéc c¸c cÊp bËc kh¸c nhau kh«ng ph¶n øng nh− nhau s«ng Vonga). Nhê viÖc t¹o ra nh÷ng ®o¹n chÆn mµ c¸c qu¸ tr×nh ®èi víi cïng nh÷ng thay ®æi trong hÖ thèng dßng − lßng s«ng. lßng s«ng thùc tÕ kh«ng biÓu hiÖn, sù tÝch tô trÇm tÝch vµ sù t¸i ThÝ dô, viÖc æn ®Þnh h×nh d¹ng lßng s«ng cã thÓ dÉn ®Õn lµm t¹o bê d¹ng sãng trë nªn ¸p ®¶o [13]. t¨ng nh÷ng biÕn ®æi lßng s«ng ë cÊp c¸c thµnh t¹o néi t¹i lßng Ph−¬ng ph¸p lµm yÕu qu¸ tr×nh lßng s«ng rÊt tiÖn Ých do nã s«ng. ThÝ dô, viÖc gia cè bê cña lßng s«ng Ýt uèn khóc cña s«ng ®¬n gi¶n vµ h÷u hiÖu, v× vËy nã ®−îc ¸p dông kh¸ réng r·i. Tuy Visla (Ba Lan) b»ng c¸c c«ng tr×nh däc bê ë cuèi thÕ kØ 19 ®· nhiªn, kh«ng thÓ nãi nã lµ ph−¬ng ph¸p tèi −u. HiÖn thùc hãa g©y nªn sù röa tr«i c¸c b·i båi ven bê, t¸i thiÕt chóng thµnh c¸c ph−¬ng ph¸p nµy sÏ dÉn tíi sù biÕn ®æi b¶n chÊt cña ®èi t−îng bµi gi÷a vµ lµm t¨ng tèc ®é dÞch chuyÓn chóng vÒ phÝa h¹ l−u. tù nhiªn − dßng s«ng. Trong khi gia cè lßng s«ng, ng−êi ta cè ý æn ®Þnh c¸c thµnh t¹o cÊp trung b×nh − ®ã lµ lµm gi¶m chiÒu triÖt tiªu tÝnh chÊt chñ yÕu cña hÖ thèng dßng − lßng a«ng − sù réng tÝch cùc cña lßng s«ng, mµi mßn bê lâm, tøc lµm t¨ng t−¬ng t¸c cña c¸c hîp phÇn c¬ b¶n cña nã. B©y giê chØ cßn lµ t¸c c−êng nh÷ng biÕn ®æi d¹ng lßng s«ng. Mét thÝ dô: viÖc gia cè c¸c ®éng mét chiÒu cña lßng s«ng kh«ng bÞ mµi mßn lªn dßng n−íc. b·i båi ven bê s«ng Brazos (Mü) b»ng lau sËy ë ®Çu thÕ kØ 20, Trong ®iÒu kiÖn ®ã, nÕu h×nh d¹ng vµ c¸c kÝch th−íc cña lßng kÕt qu¶ lµ kh¶ n¨ng ch¶y qua cña s«ng gi¶m rÊt m¹nh [114]. s«ng v÷ng ch¾c kh«ng t−¬ng thÝch víi c¸c ®Æc tr−ng thñy lùc §ång thêi ®é s©u lßng s«ng vµ vËn tèc dßng t¨ng lªn, ®iÒu nµy häc cña dßng th× c¸c c«ng tr×nh sÏ ë trong chÕ ®é bÊt æn ®Þnh vµ dÉn tíi t¨ng kÝch th−íc vµ tèc ®é dÞch chuyÓn c¸c thµnh t¹o ®¸y. sÏ lu«n cã nguy c¬ bÞ dßng ph¸ hñy. §iÒu nµy kh«ng ph¶i lµ æn ®Þnh c¸c thµnh t¹o ®¸y − t¹o ra ®é nh¸m nh©n t¹o cña lßng hiÕm trong thùc tÕ ®iÒu tiÕt, ®Æc biÖt víi mét lßng s«ng ®−îc æn s«ng − th−êng ®−îc ¸p dông trong c¸c kªnh dÉn vµ c¸c dßng xiÕt ®Þnh kh«ng hoµn toµn. ®Ó lµm gi¶m vËn tèc ch¶y. Nã hiÕm khi ®−îc ¸p dông ®Ó ®iÒu Khi lµm ©u thuyÒn, dßng s«ng kh«ng cßn lµ nã n÷a, mµ trë tiÕt c¸c dßng s«ng tù nhiªn. Nh÷ng nghiªn cøu lý thuyÕt cña B. thµnh mét chuçi bån n−íc d¹ng hå Ýt l−u th«ng, chÊt l−îng n−íc A. Shuliak [99] cho thÊy r»ng b»ng viÖc t¹o ra vi ®Þa h×nh gia cè th−êng kÐm ®i, ®iÒu kiÖn sèng cña ®éng vËt, c¸ bÞ ph¸ ho¹i. trong dßng cã thÓ lµm t¨ng c−êng sù di chuyÓn cña c¸c h¹t trÇm Trong ph¹m vi hå chøa n−íc x¶y ra qu¸ tr×nh l¾ng bïn, ph¸ tÝch do vËn tèc s¸t ®¸y ë bªn trªn c¸c ®Ønh gîn sãng ®¸y t¨ng hñy bê bëi sãng, gia t¨ng c¸c qu¸ tr×nh tr−ît sôt ®Êt, xuÊt hiÖn lªn 10−30 %. mét lo¹t hËu qu¶ bÊt lîi do dao ®éng mïa vµ ngµy cña mùc Trªn thùc tÕ, b»ng viÖc x©y dùng c¸c hÖ thèng ®Ëp víi ©u n−íc. XuÊt hiÖn c¸c vÊn ®Ò ë m¹ng thñy v¨n d−íi ®o¹n chÆn vµ thuyÒn, nhê ®ã dßng s«ng tù do trë thµnh mét lo¹t c¸c ®o¹n c¸c vïng mùc n−íc biÕn ®æi [96]. L−u l−îng th«ng tÇu bÞ cè ®Þnh s«ng bÞ chÆn ch¶y chËm, ®Òu lµm yÕu qu¸ tr×nh lßng s«ng mét nghiªm ngÆt, vµ trong tr−êng hîp cÇn thiÕt t¨ng l−u l−îng th× c¸ch hoµn toµn vµ ë tÊt c¶ c¸c cÊp bËc ®Þa h×nh lßng s«ng. C¸c hÖ thèng c¸c ©u thuyÒn ph¶i thiÕt kÕ l¹i. ViÖc lµm yÕu qu¸ tr×nh dßng s«ng ®−îc thiÕt kÕ ©u thuyÒn cã l−u l−îng vËn t¶i tÇu thñy lßng s«ng ®ßi hái ®Çu t− lín vµ chi phÝ khai th¸c ®¸ng kÓ. rÊt lín, bån n−íc th−êng cã chøc n¨ng tæng hîp. Ng−êi ta dïng 137 138
lÊp bá c¸c s«ng nh¸nh trong c¸c lßng s«ng nhiÒu nh¸nh; triÖt 5.2. T¨ng c−êng qu¸ tr×nh lßng s«ng tiªu ®Þnh k× vËt c¶n t¹i ®¸y dßng; lÊy bít trÇm tÝch khái c¸c Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tiÕt hÖ thèng dßng − lßng s«ng b»ng c¸ch vïng tÝch tô m¹nh theo c¸c tuyÕn thÊm trÇm tÝch vµ kªnh dÉn t¨ng c−êng qu¸ tr×nh lßng s«ng ®−îc ¸p dông tõ l©u. §ã lµ thiÕt n−íc... TÊt c¶ nh÷ng biÖn ph¸p nµy th−êng kh«ng ®ßi hái ph¶i lËp c¸c ®Ëp ng¨n n−íc vµ c¸c ®Ëp trµn trªn c¸c s«ng T©y ¢u ë biÕt tr−íc c¸c tham sè cô thÓ cña lßng s«ng h×nh thµnh − chØ cÇn thÕ kØ 18−20, chÆn c¸c nh¸nh s«ng kh«ng ch¹y tÇu, x©y dùng ®¸nh gi¸ ®óng xu thÕ ph¸t triÓn cña c¸c biÕn d¹ng lßng s«ng vµ c¸c ®Ëp chuyÓn h−íng dßng n−íc v.v.. [14, 136]. Ph−¬ng ph¸p nh÷ng kÝch th−íc tíi h¹n cña lßng s«ng. Tuy nhiªn, ®iÒu nµy nµy ®· ®−îc c¸c kÜ s− cÇu ®−êng triÓn khai triÖt ®Ó nhÊt ë Nga kh«ng cã nghÜa r»ng ®èi víi ph−¬ng ph¸p t¨ng c−êng qu¸ tr×nh trong thÕ kØ 19 ®Ó ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn th«ng tÇu trªn c¸c s«ng lßng s«ng kh«ng cÇn mét c¨n cø lý thuyÕt g× ®¸ng kÓ − chÝnh lµ lín cña n−íc Nga, n¬i kh«ng thÓ ¸p dông kinh nghiÖm T©y ¢u. ®Ó ¸p dông nã cÇn ph¶i biÕt nh÷ng chi tiÕt t−¬ng t¸c dßng vµ §Çu thÕ kØ 20, V. M. Lokhtin vµ N. S. Leliavski ®· x©y dùng c¸c lßng s«ng ®Ó lµm sao h−íng qu¸ tr×nh lßng s«ng vÒ phÝa cÇn ph−¬ng ph¸p n¾n s«ng b»ng c¸ch sö dông n¨ng l−îng cña dßng thiÕt. ThÝ dô, N. I. Makkaveev [68] ®−a ra nh÷ng luËn ®iÓm n−íc, cßn N. P. Puz−revski, V. E. Timonov vµ V. G. Kleiber ®· chung sau ®©y cÇn ph¶i tÝnh ®Õn khi v¹ch ra c¸c tuyÕn trªn c¸c sö dông c¸ch n¹o vÐt ®¸y nh»m cïng nh÷ng môc ®Ých ®ã [15]. s«ng cã ch¹y tÇu: nghiªn cøu ®Þa h×nh lßng s«ng, triÒn s«ng vµ Hai c¸ch tiÕp cËn c¬ b¶n nµy vÒ sau ®−îc tæng hîp trong c¸c bê ®¸ gèc, chÕ ®é t¸i h×nh thµnh lßng s«ng t¹i khóc s«ng ®ang c«ng tr×nh cña c¸c kÜ s− vµ chuyªn gia Liªn X« vÒ qu¸ tr×nh lßng xÐt, sù ph©n bè c¸c vïng t¨ng vµ gi¶m dßng ch¶y øng víi l−îng s«ng − M. V. Potapov, N. I. Makkaveev, A. I. Losievski, N. A. tiªu n−íc chÊp nhËn theo chiÒu réng vµ chiÒu dµi lßng s«ng, Pgianis−n, V. V. §egtiarev, R. S. Chalov. nh÷ng ®Æc ®iÓm xuÊt hiÖn c¸c dßng ch¶y hoµn l−u côc bé trong C¨n cø lý thuyÕt cña ph−¬ng ph¸p t¨ng c−êng qu¸ tr×nh dßng, nh÷ng nguån nhËp trÇm tÝch vµo lßng s«ng, nh÷ng tuyÕn lßng s«ng lµ tÝnh chÊt cña hÖ thèng dßng − lßng s«ng h×nh thµnh ®−êng di chuyÓn cña c¸c tÝch tô trÇm tÝch, ®Æc ®iÓm ®Êt bê vµ nªn nh÷ng tæ hîp h×nh th¸i æn ®Þnh trªn c¬ së nh÷ng biÕn ®æi ®¸y. Trong tõng tr−êng hîp cô thÓ ph¶i tÝnh ®Õn nh÷ng ®iÒu nhá cña c¸c yÕu tè bÊt æn ®Þnh cña ®Þa h×nh lßng s«ng vµ c¸c cÊu kiÖn ®Æc thï cña qu¸ tr×nh lßng s«ng. N. I. Makkaveev vµ c¸c tróc ®éng lùc häc cña dßng n−íc trong mét tËp hîp cô thÓ céng sù cña «ng [66] ®· xem xÐt mét sè l−îng lín c¸c tæ hîp ®iÓn nh÷ng nh©n tè h×nh thµnh lßng s«ng. VÒ mÆt kÜ thuËt th× t¨ng h×nh cña qu¸ tr×nh lßng s«ng vµ nh÷ng nh©n tè quyÕt ®Þnh qu¸ c−êng qu¸ tr×nh lßng s«ng − ®ã lµ n¾n l¹i nh÷ng khóc uèn cña tr×nh lßng s«ng vµ ®−a ra nh÷ng tæ hîp khuyÕn c¸o vÒ c¸c c«ng lßng s«ng; ph¸ bá c¸c b·i båi vµ doi ®Êt; x©y dùng c¸c luång l¹ch tr×nh chØnh trÞ. chÝnh ®Ó ph©n phèi l¹i dßng n−íc cho c¸c s«ng nh¸nh hay cho Nh÷ng nguyªn t¾c chung ph¶i qu¸n triÖt trong khi ¸p dông c¸c lßng s«ng réng; dÉn d¾t lßng s«ng tíi bê ®¸ gèc cao; tiÕn ph−¬ng ph¸p t¨ng c−êng qu¸ tr×nh lßng s«ng lµ: t¹o ra c¸c ®iÒu hµnh c«ng t¸c n¹o vÐt bïn ®Êt ®Ó t¨ng (hoÆc gi¶m) côc bé vËn kiÖn ®Ó di chuyÓn vïng biÕn d¹ng theo h−íng kh«ng mong tèc vµ ®é s©u dßng; thiÕt lËp c¸t bïn vµ t¹o ra ®é gå ghÒ nh©n muèn ®Õn mét n¬i kh¸c cña lßng s«ng vµ kÝch thÝch nh÷ng biÕn t¹o ®Ó lµm t¨ng ®é tÝch tô; thiÕt kÕ c¸c c«ng tr×nh l¸i dßng n−íc d¹ng ng−îc dÊu. ThÝ dô, khi xãi lë m¹nh bê cong lâm vµo cã thÓ xiÕt, chÆn bít n−íc, ph©n líp dßng n−íc vµ ®iÒu tiÕt trÇm tÝch; 139 140
®æ r¶i däc bê c¸c khèi tø diÖn ®Ó t¨ng ®é gå ghÒ vµ kÝch thÝch sù ®èi víi ®Þa h×nh lßng s«ng. ThÝ dô, trªn c¸c s«ng cña T©y ¢u, n¬i tÝch tô trÇm tÝch; b»ng c¸c hÖ thèng c«ng tr×nh n¾n tia n−íc t¹o ®· tiÕn hµnh n¾n lßng s«ng mét c¸ch ®¹i trµ b»ng c¸ch lµm hÑp ra hoµn l−u ngang víi dÊu ®èi ng−îc vµ ®ång thêi kÝch thÝch sù c¶ hai phÝa b»ng c¸c ®Ëp trµn, ng−êi ta ®· ph¶i gia cè ®¸y s«ng tÝch tô trÇm tÝch; n¾n th¼ng ®o¹n bê cong vµ di chuyÓn c¸c qu¸ b»ng vÖt ®¸ r¶i [14]. Trong nh÷ng tr−êng hîp Êy c¸c ph−¬ng tr×nh xãi lë ®Õn chç khoÐt n¾n th¼ng; thùc hiÖn röa thñy lùc ph¸p t¨ng c−êng vµ lµm yÕu qu¸ tr×nh lßng s«ng thùc tÕ lµ nh©n t¹o ë chç bê lâm vµo; thùc hiÖn c¾t xÐn bê nh« ra; t¹o ra chuyÓn tõ ph−¬ng ph¸p nµy sang ph−¬ng ph¸p kia. vïng tÝch tô ë bê lâm vµo b»ng hÖ thèng bun v.v.. Sù ®a d¹ng Trong khi ®iÒu tiÕt sù vËn hµnh cña hÖ thèng dßng − lßng c¸c biÖn ph¸p ®iÒu tiÕt lßng s«ng cho phÐp ng−êi ta chän lÊy s«ng b»ng ph−¬ng ph¸p t¨ng c−êng qu¸ tr×nh lßng s«ng, cã thÓ ph−¬ng ¸n hÖ thèng c«ng tr×nh hiÖu qu¶ vµ rÎ nhÊt trong tõng sö dông tèi ®a c¸ch qu¶n lý tèi −u hÖ thèng, tøc lµ ¸p dông tr−êng hîp cô thÓ. Trong khi t¨ng c−êng qu¸ tr×nh lßng s«ng cã nh»m môc ®Ých n¾n n¨ng l−îng riªng cã cña hÖ thèng vµ kh¶ thÓ kÝch thÝch sù h×nh thµnh l¹i toµn bé phøc hÖ c¸c thµnh t¹o n¨ng thay ®æi t−¬ng ®èi nhá c¸c tÝnh chÊt tù nhiªn. Tuy nhiªn, lßng s«ng nhiÒu cÊp bËc sao cho h×nh d¸ng cña lßng s«ng ë c¸c do nhiÒu bé phËn cña lý thuyÕt qu¸ tr×nh lßng s«ng ch−a ®−îc cÊp kh¸c nhau biÕn ®æi hµi hßa. Tuy nhiªn, ë ®©y còng ph¶i l−u nghiªn cøu ®Çy ®ñ, sÏ dÉn tíi chç lµ x©y dùng c¸c c«ng tr×nh ý ®Õn tèc ®é biÕn d¹ng, ®«i khi c¶ dÊu, kh¸c nhau cña c¸c thµnh chØnh trÞ, ®Æc biÖt trªn c¸c s«ng lín víi chÕ ®é lßng s«ng phøc t¹o ë c¸c cÊp bËc cÊu tróc. Ng−êi ta th−êng hay ¸p dông nhÊt lµ t¹p, lu«n g¾n liÒn víi mét sù m¹o hiÓm lín − thay v× t¹o ra c¸c biÖn ph¸p n¾n lßng s«ng cã kÕt hîp lµm yÕu qu¸ tr×nh lßng nh÷ng thay ®æi lßng s«ng theo thiÕt kÕ, cã thÓ xuÊt hiÖn nh÷ng s«ng ë mét sè cÊp bËc h×nh th¸i ®éng lùc ®Þa h×nh lßng s«ng víi thay ®æi kh«n l−êng g©y thiÖt h¹i lín. V× vËy, viÖc t¨ng c−êng t¨ng c−êng nã ë c¸c cÊp bËc kh¸c. ThÝ dô, N. C. Leliavski ®· ®Ò qu¸ tr×nh lßng s«ng trªn c¸c s«ng võa ®−îc tiÕn hµnh thËn xuÊt ph−¬ng ph¸p n¾n lßng s«ng b»ng c¸ch gia cè c¸c bê bÞ röa träng, gåm mét sè giai ®o¹n, cã ®−îc hiÖu qu¶ cÇn thiÕt nhÊt xãi t¹i nh÷ng n¬i uèn cong. Trong ®ã qu¸ tr×nh lßng s«ng ®−îc qu¸n vµ chØnh söa c¸c sai lÇm n¶y sinh. Cßn trªn c¸c s«ng lín c−êng hãa ë cÊp bËc c¸c thµnh t¹o ®¸y, t¨ng l−u l−îng trÇm tÝch chñ yÕu ¸p dông gi¶i ph¸p ®¬n gi¶n vµ an toµn nhÊt − n¹o vÐt t¹i c¸c khóc n¾n th¼ng vµ t¨ng ®é s©u lßng s«ng. ¸p dông biÖn khai th¸c vµ tõng b−íc, kÌm theo mét vµi yÕu tè chØnh trÞ. ph¸p nµy lµm gi¶m ®¸ng kÓ khèi l−îng n¹o vÐt khai th¸c ®Ó duy tr× ®é s©u th«ng tÇu vµ gi÷ cho c¸c c«ng tr×nh x©y dùng däc bê 5.3. T¹o lËp c¸c lßng s«ng nh©n t¹o khái bÞ röa xãi [15]. Còng cÇn ph¶i tÝnh ®Õn sù t¨ng c−êng biÕn d¹ng lßng s«ng Khi trong lßng s«ng tù nhiªn c¸c biÕn ®æi lßng s«ng diÔn ra víi dÊu ng−îc l¹i nhÊt thiÕt sÏ kÐo theo ë trªn c¸c ®o¹n s«ng m¹nh mÏ th× viÖc ®iÒu tiÕt chóng b»ng nh÷ng ph−¬ng tiÖn kÜ liªn hîp kh¸c, dù tÝnh ¶nh h−ëng cña nh÷ng biÕn d¹ng Êy tíi thuËt lµ kh«ng hîp lý v× ®ßi hái chi phÝ c¬ b¶n, chi phÝ khai th¸c nh÷ng c«ng tr×nh kinh tÕ. Trong mét sè tr−êng hîp, khi sù cao vµ dÉn tíi biÕn d¹ng hoµn toµn lßng s«ng. Trong nh÷ng ®iÒu c−êng hãa qu¸ tr×nh lßng s«ng sÏ dÉn tíi nh÷ng biÕn d¹ng d−, kiÖn ®ã th× viÖc t¹o ra mét lßng s«ng nh©n t¹o (kªnh) bªn c¹nh chóng ta ph¶i dïng tíi ph−¬ng ph¸p æn ®Þnh båi hoµn tiÕp theo lßng s«ng tù nhiªn vµ ®−îc cÊp n−íc tõ nã lµ tèi −u. Gi¶i ph¸p 141 142
t−¬ng tù ®−îc chÊp nhËn trong tr−êng hîp kh«ng cã mét dßng c¸c c«ng tr×nh thñy c«ng cã yÕu tè gia t¨ng ®é gå ghÒ. §ång thêi n−íc tù nhiªn thÝch hîp ®Ó t−íi, vËn t¶i, cÊp n−íc ë ®Þa ph−¬ng. lßng kªnh uèn khóc sÏ ®¶m b¶o mét chÕ ®é t¸i thiÕt c¸c thµnh Trong mét con kªnh nh− vËy cã thÓ t¹o ra chÕ ®é thñy v¨n vµ t¹o cÊp võa vµ lµm t¨ng sù di chuyÓn c¸c thµnh t¹o ®¸y. NÕu lßng s«ng thuËn lîi cho c¸c nhu cÇu kinh tÕ. Khi thiÕt kÕ c¸c con l−îng trÇm tÝch nhËp vµo kªnh vÉn v−ît tréi kh¶ n¨ng vËn kªnh víi lßng mµi mßn ph¶i gi¶i quyÕt hai vÊn ®Ò liªn quan lÉn chuyÓn cña dßng n−íc th× hoÆc lµ ph¶i lµm cho chÕ ®é thñy v¨n n¨ng ®éng h¬n − t¹o thªm c¸c kªnh th«ng, hoÆc lµ thóc ®Èy c¸c nhau: lùa chän c¸c kÝch th−íc kªnh ®ñ ®Ó cho qua l−îng n−íc cÇn thiÕt vµ (hoÆc) c¸c tÇu víi träng t¶i ®Þnh tr−íc, vµ ®¶m b¶o qu¸ tr×nh tÝch tô trÇm tÝch trong c¸c bÓ l¾ng. ®é di dÞch nhá cña c¸c con kªnh. C¶ hai vÊn ®Ò ®· ®−îc gi¶i Nh− vËy, c«ng cô chÝnh ®Ó ®iÒu tiÕt sù vËn hµnh cña hÖ quyÕt vµ hiÖn nay ®ang gi¶i quyÕt b»ng chän lùa ®é réng vµ ®é thèng dßng − lßng s«ng lµ lµm t¨ng c¸c qu¸ tr×nh t−¬ng t¸c gi÷a s©u kªnh “æn ®Þnh” t−¬ng øng víi l−u l−îng n−íc ®Þnh tr−íc vµ dßng vµ lßng s«ng. ë ®©y xuÊt hiÖn kh¶ n¨ng sö dông n¨ng ®¶m b¶o trong kªnh mét vËn tèc dßng “kh«ng lµm l¾ng bïn”. C¬ l−îng cña dßng n−íc trong lßng s«ng (trong tr−êng hîp ®¸nh gi¸ së lý luËn cña ®iÒu nµy lµ nguyªn lý vÒ tÝnh cã h¹n c¸c tæ hîp ®−îc ®óng xu thÕ tù nhiªn cña c¸c qu¸ tr×nh t¸i thiÕt lßng s«ng) h×nh th¸i vµ ph−¬ng ph¸p liªn hÖ thñy lùc − h×nh th¸i tr¾c ®¹c ®Ó t¹o ra mét chÕ ®é biÕn d¹ng lßng s«ng cã lîi cho con ng−êi vµ ®· ®−îc x©y dùng ë Liªn X« trªn c¬ së nguyªn lý nµy vµ lý b¶o tån ®−îc lßng s«ng nh− lµ mét ®èi t−îng tù nhiªn víi c¸c thuyÕt vÒ chÕ ®é trong s¸ch b¸o Anh − Mü. Tuy nhiªn, do sù ®a ®iÒu kiÖn c¶nh quan − sinh th¸i ®Æc h÷u cña nã. C¸c ph−¬ng d¹ng cña c¸c nh©n tè tù nhiªn quyÕt ®Þnh c¸c ®iÒu kiÖn ban ®Çu ph¸p ®iÒu tiÕt lßng s«ng kh¸c − lµm yÕu qu¸ tr×nh lßng s«ng vµ vµ ®iÒu kiÖn biªn cña nh÷ng ph−¬ng tr×nh m« t¶ qu¸ tr×nh lßng t¹o ra c¸c lßng s«ng nh©n t¹o, th× ph¶i sö dông nh− lµ c¸c s«ng, ®Ó dù tÝnh c¸c tham sè æn ®Þnh cña lßng s«ng nh©n t¹o ph−¬ng ph¸p bæ sung trong tr−êng hîp b»ng ph−¬ng ph¸p th−êng thiÕu th«ng tin vµ c¸c tham sè ®ã ®−îc tÝnh kh«ng ®óng. chÝnh kh«ng thÓ ®¹t ®−îc hiÖu qu¶ cÇn thiÕt. Sù ¶nh h−ëng cña nhiÒu nh©n tè quan träng h×nh thµnh lßng s«ng, thÝ dô chÕ ®é thñy v¨n, ch−a ®−îc nghiªn cøu ®Çy ®ñ. 5.4. C¸c vÊn ®Ò ®iÒu tiÕt lßng s«ng ë h¹ l−u s«ng Terek b»ng Mét con ®−êng tèi −u h¬n nhiÒu, ®ã lµ t¹o ra trong c¸c kªnh ph−¬ng ph¸p t¨ng c−êng qu¸ tr×nh lßng s«ng lín mét chÕ ®é lßng s«ng thuËn lîi ®Ó khai th¸c chóng, lµm sao ®¶m b¶o ®−îc sù æn ®Þnh cña h×nh d¹ng lßng s«ng, æn ®Þnh côc ViÖc lµm t¨ng c¸c qu¸ tr×nh lßng s«ng b»ng c¸ch t¸c ®éng bé c¸c yÕu tè thµnh t¹o cÊp võa (ë nh÷ng n¬i lÊy n−íc vµ cã tíi h×nh d¹ng lßng s«ng, biÕn ®æi c¶ h×nh d¸ng ho¹ch ®Þnh cña c«ng tr×nh) vµ di chuyÓn tÝch cùc m¹nh nhÊt c¸c thµnh t¹o ®¸y, lßng s«ng lÉn h×nh d¸ng cña tr¾c diÖn däc lµ hiÖu qu¶ nhÊt. c¸c trÇm tÝch di ®¸y vµ trÇm tÝch l¬ löng. Khi cã vËn t¶i hµng Trong tr−êng hîp nµy ®Þa h×nh lßng s«ng ë c¸c cÊp bËc tæ chøc giang, cÇn ph¶i duy tr× l−u l−îng tÇu. Phøc t¹p nhÊt lµ viÖc gi¶i thÊp h¬n sÏ ®−îc biÕn ®æi mét c¸ch hµi hßa. ThÝ dô, ph−¬ng quyÕt bµi to¸n thø nhÊt, v× ë ®©y viÖc lµm yÕu qu¸ tr×nh lßng ph¸p t¨ng c−êng qu¸ tr×nh lßng s«ng nh− vËy ë c¸c s«ng cã ®é s«ng ph¶i ®−îc ho¹ch ®Þnh tr−íc. Nªn t¹o ra mét lßng kªnh uèn t¸i thiÕt lßng m¹nh vµ cÊu tróc ®Þa h×nh lßng phøc t¹p ®· ®−îc khóc tho¶i cã gia cè côc bé c¸c bê lâm vµo ë chç uèn khóc b»ng ¸p dông ë vïng h¹ l−u s«ng Terek. VÒ trung b×nh, Terek vËn 143 144
®Õn kil«mÐt thø 100 (b¸n ®¶o Agrakhan). Trªn ®o¹n 0−40 km chuyÓn 17,1 triÖu tÊn trÇm tÝch øng víi l−u l−îng n−íc n¨m c¸c ®ª ®¶m b¶o cho qua 2000 m3/s, trªn ®o¹n 40−83 km − 8,54 km3. Trong 500 n¨m gÇn ®©y, trong ph¹m vi ®ång b»ng 1000−1800 m3/s. Tuy nhiªn, viÖc lµm ®ª bao kh«ng kh¾c phôc ch©u thæ s«ng Terek ®· 7 lÇn thay ®æi vÞ trÝ cña hÖ thèng nh¸nh ®−îc nguyªn nh©n chÝnh cña c¸c ®ît lò − sù tÝch tô trÇm tÝch vµ chÝnh. Chu tr×nh ph¸t triÓn cña mçi hÖ thèng bao gåm sù ph¸ dßng theo mét h−íng míi vÒ phÇn thÊp cña ®ång b»ng ch©u thæ röa xãi bê. H¬n n÷a, sù h¹n chÕ vïng ph©n chia n−íc dÉn tíi (th−êng lµ do ®−îc kÝch thÝch b»ng c«ng tr×nh xÎ m−¬ng ban lµm t¨ng tèc ®é t¨ng tr−ëng cña triÒn s«ng trong kh«ng gian ®Çu), thêi kú t¹o ®Çm lau sËy, sù h×nh thµnh c¸c bêm trÇm tÝch gi÷a c¸c ®ª bao vµ lµm gi¶m tiÕt diÖn −ít cña lßng s«ng. phô næi cao lªn trªn khu vùc b»ng trÇm tÝch s«ng, trong ph¹m Tõ gi÷a nh÷ng n¨m s¸u m−¬i, ë h¹ l−u s«ng Terek ng−êi ta vi bêm ®ã lßng s«ng ®−îc h×nh thµnh. Chu tr×nh ph¸t triÓn cuèi b¾t ®Çu ¸p dông c¸c ph−¬ng ph¸p lµm t¨ng c¸c qu¸ tr×nh lßng cïng cña nh¸nh chÝnh ®· b¾t ®Çu vµo n¨m 1914 b»ng ®ît ph¸ s«ng. T¹i c¸c bê lâm bÞ röa xãi cña c¸c ®o¹n cong dèc ®øng cña dßng Kargalin, chÝnh theo ®ã mµ ng−êi ta gäi tªn nh¸nh chÝnh. lßng s«ng mµ sù di chuyÓn cña chóng cã thÓ dÉn tíi ph¸ ho¹i ®ª Lßng cña s«ng ph¸ Kargalin ®· tr¶i qua tÊt c¶ c¸c thêi kú ph¸t vµ trµn n−íc vµo nh÷ng n¬i tròng cña ®Þa ph−¬ng, ng−êi ta triÓn cña nã: thêi kú h×nh thµnh ®Çm lau sËy (n¨m 1914−1939), thiÕt kÕ m¸i bao tõ nh÷ng yÕu tè cã ®é gå ghÒ cì lín − c¸c khèi thêi kú lßng s«ng nhiÒu nh¸nh æn ®Þnh (n¨m 1940−1962), thêi bª t«ng tø diÖn. C¸c khèi nµy ®−îc bè trÝ r¶i r¸c thµnh nh÷ng kú lßng s«ng mét nh¸nh n©ng cao (n¨m 1963−1977) [5]. d¶i dµi b»ng 2−3 chiÒu réng cña lßng s«ng vµ t¹i c¸c ®o¹n bÞ xãi Sù t¨ng liªn tôc cao tr×nh ®¸y lßng s«ng trong khi tÝch tô röa m¹nh nhÊt. PhÇn lín tr−êng hîp m¸i bao b»ng c¸c khèi tø trÇm tÝch ®· dÉn tíi gi¶m kh¶ n¨ng tiªu tho¸t n−íc cña lßng diÖn t¨ng c−êng sù tÝch tô trÇm tÝch t¹i chç vµ dÉn tíi h×nh s«ng. ThÝ dô, n¨m 1967 kh¶ n¨ng tiªu n−íc cña lßng s«ng Terek thµnh c¸c thµnh t¹o lßng s«ng ë bê lâm cña c¸c ®o¹n s«ng cong ë phÝa d−íi nót s«ng Kargalin (®Ønh ®iÓm cña nh¸nh chÝnh) gi÷ cho bê khái bÞ xãi tr«i. §Ó lµm gi¶m møc n−íc lò, ng−êi ta b»ng 1350 m3/s, ë tr¹m Kytan-Aul (c¸ch nót s«ng 34,5 km vÒ tiÕn hµnh n¾n th¼ng nh÷ng chç cong dèc ®øng cña lßng s«ng. phÝa d−íi) − 1240 m3/s, ë tr¹m Alikazgan (c¸ch 84,3 km) − 400 Trong ®iÒu kiÖn vïng h¹ l−u s«ng Terek, c¸c r·nh xuyªn hÑp m3/s. L−u l−îng n−íc cùc ®¹i trong thêi gian lò v−ît trªn 1600 th¼ng trªn nÒn trÇm tÝch cã th¶m c©y bôi dµy ®Æc kh¸ æn ®Þnh, m3/s, t¹i c¸c ®o¹n d−íi cña s«ng, trong ph¹m vi ®ång b»ng ch©u dÇn dÇn bÞ xãi mßn ®Õn ®é réng cña lßng s«ng chÝnh. HiÖn nay thæ, tõ lßng s«ng xuÊt ra h¬n 3,5 km3 n−íc. §· lµm ngËp c¸c ng−êi ta ®· thiÕt kÕ 11 ®o¹n s«ng n¾n th¼ng nh− thÕ, toµn bé ®iÓm d©n c−, c¸c c¸nh ®ång canh t¸c t¹m thêi, khu vùc n«ng hoÆc phÇn lín l−u l−îng n−íc vµ trÇm tÝch ch¶y qua 10, chØ cã 1 nghiÖp, ph¸ hñy ®ª ®Ëp cña c¸c hå nu«i c¸. Trong c¸c n¨m bÞ vïi lÊp bëi trÇm tÝch. ChiÒu dµi lßng s«ng ®· gi¶m ®i 4 km, 1954−1977 tæn thÊt do ngËp lôt −íc tÝnh b»ng 49,1 triÖu róp mùc n−íc cùc ®¹i ®· gi¶m 0,1 m ë tr¹m Kytan-Aul, 0,7 m ë nót [62]. Kargalin. Do t¨ng vËn tèc trong c¸c r·nh n¾n th¼ng mµ kÝch th−íc cña c¸c thµnh t¹o ®Þa h×nh cì võa h×nh thµnh ë ®ã ®· BiÖn ph¸p truyÒn thèng ®Êu tranh víi lò ë h¹ l−u s«ng gi¶m. Chóng nhanh chãng di chuyÓn vÒ phÝa d−íi theo dßng, Terek − x©y dùng c¸c ®ª bao ng¨n lò. HiÖn nay, ®ª bao ë bê ph¶i kh¸c h¼n víi c¸c d¹ng ®Þa h×nh cì võa ë trong lßng s«ng chÝnh s«ng kÐo dµi ®Õn kil«mÐt thø 80 kÓ tõ nót Kargalin, ë bê tr¸i − 145 146
cña Terek thùc tÕ rÊt æn ®Þnh. Trong thêi gian lò, kÝch th−íc s«ng. Ngay sau 1 th¸ng ®íi t¨ng ®é dèc mÆt n−íc tù do vµ x©m cña c¸c d¹ng ®Þa h×nh vi m« ë ®©y lín h¬n ®¸ng kÓ so víi ë trong thùc s©u cña lßng ®· lan lªn tíi 20 km vÒ phÝa trªn s«ng, sau 13 lßng s«ng chÝnh. Trong c¸c kªnh th¼ng hÑp (chiÒu réng 30−50 th¸ng sau khi më r·nh tho¸t − tíi 45 km. Vïng xãi mßn cùc ®¹i, m) víi ®é s©u 6−8 m vµ vËn tèc ch¶y tíi 3,0 m/s ®ang h×nh t−¬ng øng víi vïng t¨ng cùc ®¹i ®é dèc mÆt n−íc, sau 1 n¨m khi thµnh nhanh c¸c gß, ®ôn. C−êng ®é biÕn ®æi cña tæ hîp c¸c më r·nh tho¸t ®· ph©n bè ë 10 km c¸ch cöa s«ng (xãi lë ë ®©y b»ng 2,1 m), sau 2 n¨m − 15 km c¸ch cöa (2,3 m), sau 6 n¨m − thµnh t¹o lßng s«ng nhiÒu cÊp trong c¸c ®o¹n n¾n th¼ng lín 20 km c¸ch cöa (1 m), sau 10 n¨m − 26 km c¸ch cöa (0,4 m). h¬n ®¸ng kÓ so víi ë trong lßng s«ng chÝnh, ®iÒu nµy thóc ®Èy sù suy tho¸i cña lßng s«ng chÝnh. Trong lßng s«ng Terek cßn l¹i Tæng céng trong lßng s«ng Terek trong n¨m 1973 vµ tõ n¨m 1977 ®Õn n¨m 1987 ®· xãi tr«i 4,54 triÖu m3 trÇm tÝch, trong ®ã 5 ®o¹n cong ch−a ®−îc n¾n th¼ng víi hÖ sè h×nh d¹ng S / λ = 1,4. . .1,6 . NÕu n¾n th¼ng chóng cã thÓ lµm gi¶m chiÒu 3,94 triÖu m3 mang ra biÓn, phÇn cßn l¹i t¸i l¾ng ®äng trong lßng s«ng [62]. dµi s«ng tíi 4,0 km. C¸c tÝnh to¸n tiÕn hµnh theo m« h×nh tr¾c diÖn däc thiÕt kÕ [4, 86] cho thÊy r»ng ®iÒu nµy sÏ dÉn tíi tiÕp Sù c−êng hãa qu¸ tr×nh lßng s«ng trªn tÊt c¶ c¸c cÊp bËc tôc t¨ng c−êng qu¸ tr×nh lßng s«ng, gi¶m cao ®é ®¸y vµ mùc cÊu tróc khi thiÕt kÕ n¾n dßng qua b¸n ®¶o Agrakhan ®· lµm n−íc cùc ®¹i tíi 1,0−1,2 m t¹i ®Ønh ®o¹n s«ng. gi¶m m¹nh nguy c¬ lò lôt ë h¹ l−u s«ng. Vµo c¸c n¨m 1978−1989, ë h¹ l−u s«ng Terek ®· diÔn ra nh÷ng ®ît lò víi l−u ë phÇn d−íi lßng s«ng Terek ®o¹n n¾n th¼ng lín nhÊt lµ l−îng n−íc cùc ®¹i ®Õn 900 m3/s. Mùc n−íc biÓn Kaspi trong kªnh tho¸t qua b¸n ®¶o Agrakhan. Nhê kªnh nµy mµ cöa s«ng thêi kú ®ã n©ng cao 1,3 m, nh−ng trong nh÷ng n¨m ®ã kh«ng Terek dÞch chuyÓn tõ vïng n−íc n«ng B¾c Kaspi tíi ®íi n−íc x¶y ra vì c¸c ®ª bao vµ ngËp lôt ë ®Þa ph−¬ng. s©u B¾c Kaspi. ý t−ëng x©y dùng r·nh tho¸t nh− vËy lµ cña B. A. Shumakov, n¨m 1929 «ng ®· tr¶i qua mét chuyÕn kh¶o s¸t Tuy nhiªn, viÖc c−êng hãa quy m« lín qu¸ tr×nh lßng s«ng, qua vïng ngËp lò vì ®ª Kargalin, ®−a ra lý gi¶i khoa häc s©u thay ®æi c¨n b¶n h×nh d¹ng lßng s«ng ë vïng cöa s«ng cã ¶nh s¾c vÒ c¸c qu¸ tr×nh h×nh thµnh lßng s«ng vµ tam gi¸c ch©u h−ëng tiªu cùc tíi t×nh tr¹ng sinh th¸i trong khu vùc. ViÖc dÉn s«ng Terek trong nh÷ng ®iÒu kiÖn míi, ®ång thêi lËp dù b¸o sù l−u s«ng Terek vµo B¾c Kaspi ®· dÉn tíi lµm kh« h¹n phÇn l¾ng bïn cña vÞnh Agrakhan vµ kh¶ n¨ng hiÓm häa ph¸ dßng phÝa b¾c vÞnh Agrakhan. Tõ gi÷a nh÷ng n¨m bèn m−¬i, ë ®©y míi cña s«ng Terek vµo phÇn thÊp cña ®ång b»ng ch©u thæ ®· h×nh thµnh ch©u thæ ph©n chia cña s«ng Terek vµ ®Õn n¨m [100]. 1977 vÞnh thùc tÕ ®· bÞ lÊp hoµn toµn bëi bëi trÇm tÝch s«ng. Lßng s«ng Terek ®· bÞ lÈn khuÊt trong th¶m lau sËy víi ®é s©u Nhê kÕt qu¶ thiÕt kÕ r·nh tho¸t, chiÒu dµi s«ng Terek ®· n−íc 5−30 cm; dßng n−íc tËp trung chØ thÊy ë luång kªnh ®µo gi¶m 25 km (®o¹n lßng s«ng phÝa b¾c kÐo dµi 30 km ®· ®−îc lµm lèi di chuyÓn cho c¸ qua c¸c cöa Chakan dÉn ®Õn biÓn. thay thÕ b»ng kªnh dµi 5 km). Mùc n−íc ë ®Çu r·nh tho¸t ®· Trong vÞnh l¾ng ®äng c¸c trÇm tÝch thuéc mäi t−íng nhËp tõ gi¶m 3 m. T¹i ®o¹n d−íi cña lßng s«ng ®· h×nh thµnh ®−êng cong gi¶m mÆt n−íc tù do víi ®é dèc trong r·nh 8 ⋅ 10 −4 . B¾t ®Çu s«ng. Tuy nhiªn, qu¸ tr×nh suy tho¸i tù nhiªn cña vÞnh diÔn ra chËm, cßn sau khi kÕt thóc chu tr×nh ph¸t triÓn Kargalin cÇn qu¸ tr×nh x©m thùc m¹nh ë ®¸y vµ c¸c bê r·nh tho¸t vµ lßng 147 148
ph¶i h×nh thµnh mét vïng ®Çm lau sËy. Trong c¸c ®iÒu kiÖn chuyÓn dßng s«ng Terek sang lßng s«ng míi theo kiÓu c«ng nghÖ th× sù suy tho¸i vÞnh ®· diÔn ra nhanh mét c¸ch tai häa. Mïa ®«ng n¨m 1973 c¸ bÞ chÕt d−íi b¨ng dÇy. Kh«ng cßn n¬i quen thuéc cho chim lµm tæ, chç sèng cho mu«ng thó. Vïng n−íc n«ng Êm lµm n¬i kiÕm ¨n cña con non c¸c loµi c¸ m¨ng KÕt luËn quý biÕn mÊt. Chóng b¾t ®Çu bÞ dån vÒ phÝa vïng trung t©m Sù ph©n tÝch cÊu tróc ®Þa h×nh lßng s«ng lµm râ tÝnh hai Kaspi víi ®é muèi tíi 13 %o; cã ý kiÕn cho r»ng ®iÒu ®ã sÏ dÉn mÆt trong c¸c tÝnh chÊt cña hÖ thèng dßng − lßng s«ng vµ qu¸ tíi tiªu diÖt chóng. HiÖn nay vïng n−íc phÇn phÝa b¾c vÞnh tr×nh lßng s«ng diÔn ra trong nã. Kagrakhan ®−îc bæ sung ®Çy n−íc x©m nhËp tõ Kaspi trong 1. Trong sù t−¬ng t¸c gi÷a dßng vµ lßng s«ng ë nh÷ng ®iÒu thêi kú mùc n−íc biÓn nµy d©ng lªn. VÞnh ®−îc nèi víi s«ng kiÖn thñy lùc kh«ng ®æi th× nh÷ng th¨ng gi¸ng nhá cña cao ®é Terek b»ng kªnh nh©n t¹o Kybiakin. §iÒu nµy ®· t¹m thêi lµm ®¸y cã ®é bÊt æn ®Þnh ban ®Çu trong d¶i b−íc sãng réng. Trong gi¶m c¨ng th¼ng c¸c vÊn ®Ò sinh th¸i liªn quan tíi viÖc c−êng tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña c¸c nhiÔu ®éng nhá sÏ h×nh thµnh c¸c hãa c¸c qu¸ tr×nh lßng s«ng ë h¹ l−u s«ng Terek. Tuy nhiªn, sau thµnh t¹o lßng s«ng d¹ng gîn sãng hÑp víi c¸c tham sè h×nh khi l¾ng bïn c¹n kªnh Kybiakin vµ h¹ thÊp mùc n−íc biÓn th× th¸i æn ®Þnh ®éng lùc. nh÷ng vÊn ®Ò ®ã l¹i xuÊt hiÖn. ThÝ dô vÒ s«ng Terek cho thÊy r»ng tÝnh tèi −u cña nh÷ng dù ¸n quy m« lín c−êng hãa c¸c qu¸ 2. Tæ hîp æn ®Þnh ®éng lùc c¸c thµnh t¹o lßng s«ng cã c¸c tr×nh lßng s«ng ®ang gi¶m ®¸ng kÓ do chóng t¸c ®éng tíi mét tÝnh chÊt liªn tôc. Nã ®−îc t¹o thµnh nhê kÕt qu¶ t¸c ®éng cña tËp hîp lín c¸c qu¸ tr×nh ®Þa sinh th¸i. nh÷ng ®Þnh luËt ®éng lùc häc thèng nhÊt ®èi víi tÊt c¶ c¸c thµnh t¹o lßng s«ng. Sù liªn tôc cña c¸c thµnh t¹o lßng s«ng ®−îc ®Æc tr−ng bëi phæ biªn ®é hai chiÒu liªn tôc. §ång thêi, sù liªn tôc nµy cã c¸c tÝnh chÊt gi¸n ®o¹n. Trong nã mét c¸ch kh¸ch quan cã thÓ nhËn ra mét sè thµnh t¹o cã thÓ liªn kÕt l¹i thµnh nh÷ng tæ hîp cÊu t¹o nhiÒu tÇng − c¸c nh©n cÊu tróc vµ c¸c bËc cÊu tróc: nh÷ng gîn sãng nhá nhÊt; nh÷ng gîn sãng nhá vµ trung b×nh; nh÷ng gîn sãng lín h¬n; nh÷ng gîn sãng lín nhÊt. Së dÜ chóng liªn tôc lµ do cã sù ¶nh h−ëng qua l¹i gi÷a c¸c thµnh t¹o riªng biÖt vµ c¸c tæ hîp cña chóng th«ng qua sù t−¬ng t¸c cña chóng víi dßng n−íc lßng s«ng. §ång thêi c¸c tÝnh chÊt gi¸n ®o¹n vµ tæ chøc cÊu tróc nhiÒu tÇng dÉn ®Õn sù xuÊt hiÖn nh÷ng quy luËt ph¸t triÓn kh¸c nhau cña c¸c thµnh t¹o lßng 149 150
t¹o võa − thµnh t¹o nhá − thµnh t¹o siªu nhá, hay h×nh d¹ng s«ng trªn c¸c cÊp bËc cÊu tróc, thÝ dô, c¸c kiÓu liªn hÖ kh¸c phøc t¹p cña lßng s«ng − d¹ng lßng s«ng − d¹ng thø sinh cña nhau cña h×nh th¸i c¸c thµnh t¹o lßng s«ng víi c¸c nh©n tè lßng s«ng − c¸c gîn sãng lín − c¸c gîn sãng võa − c¸c gîn sãng quyÕt ®Þnh. nhá. 3. CÊu tróc ®Þa h×nh lßng s«ng bÞ quy ®Þnh bëi c¸c ®Æc tr−ng thñy lùc cña dßng vµ h×nh th¸i ban ®Çu cña lßng s«ng. §iÒu nµy 5. TÝnh ph©n ®íi ®Þa lý ph−¬ng ngang cña c¸c nh©n tè h×nh cho phÐp nãi vÒ tÝnh cã h¹n cña c¸c tËp hîp h×nh th¸i häc tù thµnh lßng s«ng t¹o nªn sù chung nhÊt khu vùc cña c¸c d¹ng nhiªn vµ tÝnh ®¬n trÞ cña tæ chøc ®Þa h×nh lßng s«ng. Tuy nhiªn, biÓu hiÖn cña c¸c quy luËt h×nh thµnh cÊu tróc ®Þa h×nh lßng sù phøc t¹p cña c¸c qu¸ tr×nh t−¬ng t¸c dßng vµ lßng s«ng , tÝnh s«ng vµ h×nh th¸i ®éng lùc häc cña nã. Trªn nh÷ng kh«ng gian ®a nh©n tè h×nh thµnh lßng s«ng dÉn tíi sù gia t¨ng v−ît tréi sè lín cña c¸c s«ng h×nh thµnh nªn c¸c lßng s«ng cïng nh÷ng kiÓu nh©n tè tù nhiªn mµ chóng ta ph¶i hiÓu biÕt ®Ó lµm gi¶m sè bËc h×nh th¸i ®éng lùc nh− nhau. §ã lµ do nh÷ng tÝnh chÊt héi tô tù do cña hÖ thèng dßng − lßng s«ng. §iÒu nµy g©y nªn sù cña ®Þa h×nh lßng s«ng, do c¸c tham sè h×nh th¸i tr¾c ®¹c t−¬ng kh«ng chuÈn x¸c trong phÐp ph©n tÝch lßng s«ng, sù kh«ng x¸c ®èi cña c¸c thµnh t¹o lßng s«ng bËc cÊu tróc kh¸c nhau (nhÊt lµ ®Þnh trong viÖc x¸c ®Þnh cÊu tróc ®Þa h×nh lßng s«ng trong ®iÒu cña c¸c nh©n cÊu tróc) Ýt kh¸c nhau. Nh−ng trong khi ®ã th× l¹i kiÖn nghiªn cøu ch−a ®Çy ®ñ c¸c nh©n tè h×nh thµnh lßng s«ng. cã v« sè nh÷ng tæ hîp t¸c ®éng cã thÓ cã tõ c¸c nh©n tè thñy lùc Møc ®é kh«ng x¸c ®Þnh t¨ng lªn do ®Æc ®iÓm kh«ng æn ®Þnh cña vµ ®Þa lý tíi lßng s«ng, lÞch sö ph¸t triÓn ®Þa h×nh c¸c thung sù t−¬ng t¸c dßng vµ lßng s«ng, còng nh− b¶n chÊt x¸c suÊt cña lòng s«ng rÊt mu«n mµu mu«n vÎ. §iÒu nµy t¹o ra sù phong c¸c mèi liªn hÖ gi÷a h×nh th¸i ®Þa h×nh lßng s«ng vµ c¸c ®Æc phó cña c¸c kiÓu h×nh th¸i ®éng lùc lßng s«ng vµ g©y nªn tr−ng thñy lùc cña dßng, ®iÒu ®ã lµm cho chóng ta ph¶i cã nh÷ng khã kh¨n khi ®−a ra sù ph©n lo¹i tæng hîp vÒ c¸c lßng nh÷ng tiÕp cËn thèng kª trong nghiªn cøu qu¸ tr×nh lßng s«ng. s«ng. 4. Nh÷ng phøc t¹p khã kh¾c phôc trong viÖc x¸c lËp nh÷ng 6. Sù ®a d¹ng h×nh th¸i ®éng lùc c¸c lßng s«ng vµ ho¹t mèi liªn hÖ thñy lùc trong hÖ thèng dßng − lßng s«ng l¹i ®−îc bï ®éng kinh tÕ mu«n vÎ cña con ng−êi trªn c¸c thung lòng s«ng trõ b»ng ®é æn ®Þnh cao cña c¸c ®Æc tr−ng h×nh th¸i ®éng lùc t¹o nªn sù cÇn thiÕt ®iÒu tiÕt chÕ ®é t¸i thiÕt lßng s«ng ®Ó ®¶m cña ®Þa h×nh lßng cña thung lòng s«ng, c¶nh quan cña l−u vùc b¶o sù æn ®Þnh cña c¸c c«ng tr×nh kÜ thuËt trong s«ng. Lµm t¨ng s«ng, chÕ ®é thñy v¨n s«ng vµ l−u l−îng trÇm tÝch, c¸c nh©n tè qu¸ tr×nh lßng s«ng, sö dông tiÕn tr×nh tù nhiªn cña qu¸ tr×nh ®Þa chÊt − ®Þa m¹o cña qu¸ tr×nh lßng s«ng. D−íi ¶nh h−ëng cña lßng s«ng ®Ó t¹o ra h×nh th¸i lßng s«ng æn ®Þnh cÇn thiÕt lµ tèi mét tæ hîp cô thÓ c¸c nh©n tè thñy lùc sÏ h×nh thµnh nªn cÊu −u xÐt c¶ tõ quan ®iÓm c¾t gi¶m chi phÝ x©y dùng c«ng tr×nh lÉn tróc nhiÒu tÇng cña ®Þa h×nh lßng s«ng. C¸c nh©n tè c¶nh quan b¶o tån dßng s«ng nh− mét ®èi t−îng tù nhiªn. Song lµm t¨ng − khÝ hËu dÉn tíi sù æn ®Þnh cña c¸c thµnh t¹o lßng s«ng ë mét qu¸ tr×nh lßng s«ng trong c¸c s«ng ë quy m« lín còng dÉn tíi bËc cÊu tróc nµo ®ã. Tæng t¸c ®éng cña hai nhãm nh©n tè nµy nh÷ng biÕn ®æi ®Þa sinh th¸i ®¸ng kÓ trªn c¸c ®¬n vÞ c¶nh quan quyÕt ®Þnh kiÓu h×nh th¸i lßng s«ng vµ cÊu tróc nhiÒu tÇng h×nh liªn quan víi s«ng, vµ v× vËy, ®ßi hái mét sù thÈm ®Þnh ®Þa lý vµ th¸i ®éng lùc cña nã: thµnh t¹o siªu lín − thµnh t¹o lín − thµnh sinh th¸i thËn träng. 151 152
Tµi liÖu tham kh¶o Phô lôc 2 2 A1 = B1 + B 2 k1 + B 3 yk1 ; ( ) A 2 = B 4 + B 5 k1 + B 6 yk1 + B 7 + B8 k1 + B9 yk1 (i / k1 ) ; 1. Алабян А. М., Сидорчук А. Ю. Метод расчета 2 2 2 2 ( ) переформирований разветвленного русла при изменении A 3 = B10 + B11 1 / k 1 + B12 y + B13 k 2 + B14 yk1 + 2 2 гидрологического режима. Метеорология и гидрология. ( ) ; + B15 + B16 k 1 + B17 yk1 (i / k 1 ) 2 2 1987. № 10. С. 82−89 ( ) 2 2 2 2. Алексеевский Н. И. Характеристики руслового рельефа и их A 4 = B18 + B19 1 / k 1 + B 20 y + B 21k 1 + B 22 yk1 + ( ) ; связь со структурой речной сети. Вестник Моск. ун-та. + B 23 + B 24 y + B 25 k 1 + B 26 yk1 (i / k 1 ) 2 2 Сер. геогр. 1987. № 3. С. 41−47 ( ) 2 2 2 A 5 = B 27 + B 28 1 / k 1 + B 29 y + B 30 k 1 + B 31 yk1 + 3. Алексеевский Н. И., Горбатенко А. В. ( ) ; + B 32 + B 33 y + B 34 k 1 + B 35 yk1 (i / k 1 ) 2 2 Физикогеографические аспекты транспорта влекомых ( ) ( ); B1 = 1,0 ; B 2 = β1H H + M ; B 3 = β1 H H + S наносов на равнинных реках. Вестник Моск. ун-та. Сер. B 4 = (α1 − α 2 − 1)U1 − (α − 1)(U1M / H ) ; геогр. 1989. № 4. С. 61−68 B 5 = β1 U1HM − α 2β1 U1 H (H + M ) + 2β 2 U1H (H + M ) ; 4. Алексеевский Н. И., Михайлов В. Н., Сидорчук А. Ю. B 6 = β1 (α − 1)U1HM − α1β1 U1H (H + 2S) − 2β 2 U1H (H + S) ; Гидролого-морфологическое обоснование оптимального регулирования русла в низовьях р. Терек. Вестник Моск. ун- B 7 = −δU1 − 2fU1 ; та. Сер. геогр. 1985. № 4. С. 99−105 B8 = −β1δU1 H (H + M ) ; B9 = 2β1fU1H (H + S) ; ( ) 5. Алексеевский Н. И., Михайлов В. Н., Сидорчук А. Ю. B10 = (α − 1)(α 2 − 1) U1 M / H + (α1 + α 2 + α1α 2 )U1 − g(H + M ) ; 2 2 Процессы дельтообразоиания в устьевой области Терека. ( ) 2 Водные ресурсы. 1987. № 5. С. 123−128 B11 = −2δfU1 ; B12 = g H + S ; ( ) 2 2 2 6. Андреев О. В., Ярославцев И. А. Моделирование русловых B13 = 2β 2 U1 HM + α 2β1 U1 HM + 2α 2 β 2 U1 H H + S ; ( ) − β3 U12 H(H + S) деформаций (основные положения). Русловые процессы. ( ) 2 2 2 B14 = α1β1 U1 HS − 2 α − 1 β 2 U1 HM + 2α1β 2 U1 H H + 2S М. 1958. С. 162-172 7. Барышников Н. Б., Попов И. В. Динамика русловых потоков 153 154
и русловые процессы. Л. Гидрометеоиздат., 1988. 455 с. Гидрометеоиздат, 1988. 152 с. 8. Батугин С. А., Бирюков А. В. Кылатчанов Р. М. 18. Гриффитс Дж. Научные методы исследования осадочных Гранулометрия геоматериалов. Новосибирск: Наука, 1989. пород. М. Мир, 1971. 421 с. 172 с. 19. Гришанин К. В. Динамика русловых потоков. Л. 9. Беркович К. М. Перекаты крупных равнинных рек и их связь Гидрометеоиздат, 1979. 312 с. с морфологней речной долины и русла реки. Проблемы 20. Гришанин К. В. О механизме образования песчаных гряд. морфодииамики. М. 1983. С. 12−20 Тр. ЛИВТ. 1962. Вып. 34. С. 5−14 10. Беркович К. М., Рулева С. Н., Чалов Р. С. Русловой режим 21. Гришанин К. В. Устойчивость русел рек и каналов. Л. верхней Оби. География и природные ресурсы. 1989. № 4. Гидрометеоиздат, 1974. 143 с. С. 54−61 22. Дебольский В. К., Коган Л. Д., Михайлова Н. А. 11. Боровков В. С. Русловые процессы и динамика речных Критические скорости потока и критерии форм потоков на урбанизированных территориях. Л. транспорта наносов. Водные ресурсы. 1976. № 4. С. Гидрометеоиздат., 1989. 286 с. 154−160 12. Великанов М. А. Русловой процесс. М. Физматгиз, 1958. 23. Дебольский В. К., Долгополова Е. Н., Орлов А. С. 395 с. Статистические характеристики динамики русловых 13. Вендров С. Л. Проблемы преобразования речных систем потоков. Гидрофизические процессы в реках, водохранилищах и окраинных морях. М. 1989. С. 50−66 СССР. Л. Гидрометеоиздат., 1979. 207 с. 24. Дебольский В. К., Котков В. М., Сеземан В. И. Нестационарность течения как дополнительный фактор, 14. Водарский Е. А. Выправление (регулирование) рек. М. влияющий на деформацию русла. Тезисы докл. 3-й всес. Водный транспорт, 1939. 286 с. конф. «Динамика и термика рек, водохранилнщ и озер». Т. 15. Вопросы гидротехники свободных рек. Сборник избранных 1. М. 1989. С. 26−27 трудов 25. 3айцев А. А. Исследование процесса меандрирования основоположников русской русловой гидротехники. М. способом спектрального анализа. Закономерности Речиздат, 1948. 363 с. проявления эрозионных и русловых процессов в различных 16. Гаррисон Л. М., Коротаев В. Н., Сидорчук А. Ю. природных условнях. М. 1981. 261 с. Палеогеоморфологическнй анализ дельтовой равнины р. 26. 3наменская Н. С. Грядовое движение наносов. Л. Енисей. Вестннк Моск. ун-та. Сер. геогр. 1981. № 6. С. Гидрометеоиздат, 1968. 188 с. 103−109 27. 3наменская Н. С. Донные наносы и русловые процессы. Л. 17. Гриивальд Д. И., Никора В. И. Речная турбулентность. Л. 155 156
Гидрометеоиздат, 1976. 191 с. 38. Клавен А. Б. Моделирование русловых форм в потоках с открытой водной поверхностью. Тр. V Всес. гидролог. 28. 3наменская Н. С. Некоторые проблемы современных съезда. Т. 10. Л., 1988. С. 237−249 исследований руслового процесса. Гидрофизические пропессы на реках, водохранилищах и окраинных морях. 39. Климонтович IО. Л. Эволюция энтропии в процессах М. 1989. С. 83−96 самоорганизации, Н-теорема и S-теорема. Математические механизмы турбулентности. Киев, 1986. 29. 3наменская Н. С. Системная методология как основа С. 46−60 изучения руслового процесса. Динамика и термика рек и водохранилищ. М. 1984. С. 171−194 40. Коваленко В. В. Измерение и расчет характеристик неустановившихся речных потоков. Л. Гидрометеоиздат, 30. Иванов В. В. Условия формирования, гидролого- 1984. 159 с. морфологическне зависимости и деформации относительно прямолинейных неразветвленных русел. 41. Колмогоров А. Н. О логарифмически нормальном законе Автореф. дис. канд. геогр. наук. М. 1989. 26 с. распределення размеров частиц при дроблении. Докл. АН СССР. 1941. Т. 31. С. 99−101 31. Изменение морфологии русла и руслообразующих наносов от истока до устья (на примере р. Терека). Р. В. Лодина, 42. Кондратьев Н. Е. О дискретности русловых процессов. Проблема русловых процессов. Л., 1953. С. 16−20 Д. В. Рашутин, А. Ю, Сидорчук и др. Геоморфология. 1987. № 1. С. 86−94 43. Кондратьев Н. Е., Попов И. В., Снищенко Б. Ф. Основы 32. Капитоков Н. М., Караушев А. В., Разумихина К. В. гидроморфологической теории руслового процесса. Л. Изучение движения нанасов в нижних бьефах ГЭС. Тр. Гидрометеоиздат, 1982. 271 с. ГГИ: 1974. Вып. 210. С. 98−112 44. Копалиани 3. Д. Общие вопросы теории руслового ЗЗ. Караушев А. В. Теория и методы расчета речных наносов. процесса. Тр. V Всес. гидрол. съезда. Т. 10. Л., 1988. С. 78−89 Л. Гидрометеоиздат, 1977. 271 с. 34. Картвелишвили Н. А. Потоки в недеформированных 45. Копалиани 3. Д. Приближенный метод расчета руслах. Л. Гидрометеоиздат, 1973. 279 с. перемещений мезоформ речного русла. Тр. ГГИ. 1983. Вып. 288. С. 9−15 35. Кереселидзе Н. Б. Некоторые вопросы плановой устойчивости русел. Изв. ТНИСГЭИ. 1969. Т. 18. С. 40−45 46. Кочин Н. Е., Кибель И. А, Розе Н. В. Теоретическая гидромеханика. Ч. 1. М. Гостехиздат, 1955. 560 с. 36. Клавен А. Б. Исследования структуры турбулентного потока. Тр. ГГИ. 1966. Вып. 136. С. 65−76 47. Ларионов Г. А., Сидорчук А. Ю., Чалов Р. С. Учение об эрозионных и русловых процессах: состояние, основные 37. Клавен А. Б. Кинематическая структура турбулентного направлення и задачи исследования. Вестник Моск. ун-та. потока. Тр. ГГИ. 1968. Вып. 147. С. 17−24 Сер. геогр: 1987. № 2. С. 16−21 157 158
48. Ласточкин А. Н. Морфодинамический анализ. Л. Недра, высотных деформаций больших земляных каналов по 1987. 256 с. морфологическим характеристикам. Автореф. дис. канд техн. наук. М. 1985. 23 с. 49. Лопатин Г. Б. Наносы рек СССР. М. Географгиз, 1952. 366 с. 61. Монин А. С., Озмидов Р. В. Океанская турбулентность. Л. Гидрометеоиздат, 1981. 320 с. 50. Лысенко В. В. Динамика русловых форм Оби в зонах регулирования стока Новосибирского гидроузла. Тр. 62. Никулин А. С., Поволоцкий М. Я., Сидорчук А. Ю. ЗапСнбНИГМИ. 1983. № 60. С. 64−69 Измеиение пропускной способности русла в низовьях р. Терек. Водные ресурсы. 1989. № 6. С. 56−61 51. Лятхер В. М. Турбулентность в гидросооружениях. М. Энергия, 1968. 408 с. 63. Паннн А. В., Сидорчук А. Ю., Чалов Р. С. Катастрофические скорости формирования флювиального 52. Маккавеев Н. И. Русло реки и эрозия в ее бассейне. М. Изд- рельефа. Геоморфологии. 1990. № 2. С. 3−11 во АН СССР, 1955. 346 с. 64. Петросян О. П. Исследование влияния линейных размеров 53. Маккавеев В. М., Коновалов И. М. Гидравлика. Л., М. на турбулентную структуру руслового погока. Речиздат, 1940. 643 с. Исследование русловых процессов для практики народного 54. Маккавеев Н. И., Чалов Р. С. Русловые процессы. М. Изд-во хозяйства. М. 1983. С. 48−49 Моск. ун-та, 1986. 264 с. 65. Писарев Ю. В. Стохастические закономерности руслового 55. Марчук Г. И. Математическое моделирование в проблеме процесса рек. Гидрофизическне процессы в реках, окружающей среды. М. Наука, 1982. 320 с. водохранилищах и окраинных морях. Л. 1989. С. 66−82 56. Месарович М. Основания общей теории систем. Общая 66. Поляков Б. В. Исследование стока взвешенных и донных теория систем. М. 1966. С. 15−48 наносов. Л. Гостехиздат, 1935. 129 с. 57. Михайлова Н А. Перенос твердых частиц турбулентными 67. Попов И. В. Деформация речных русел и гидротехническое потоками воды. Л. Гидрометеоиздат, 1966. 232 с. строительство. Л. Гидрометеоиздат, 1969. 363 с. 58. Михайлова Н. А., Харченко И. П. Лабораторные и 68. Проектироваиие судовых ходов на свободных реках. Под натурные исследовапия турбулентности русловых погоков ред. Н. И. Маккавеева. М. Транспорт, 1964. 263 с. в низкочастотной области спектра. М. 1976. 9 с. Деп в 69. Прокачева В. Г., Снищенко Д. В., Усачев В. Ф. ВИНИТИ, № 1313-76 Дистанционные методы гидрологического изучения зоны 59. Михинов А. Е. Неустойчивость донных волн в БАМа. Л. Гидрометеоиздат, 1982. 224 с. деформируемом русле. Метеорология и гидрология. 1983. 70. Пугачев В. С. Теория вероятностей и математическая № П. С. 84−91 статистика. М. Наука, 1979. 496 с. 60. Михинов А Е. Определение элементов плановых и 159 160
71. Развитие долины и русла р. Яны в зоне Куларского хребта русла. Тр. V Всес. гидрол. сьезда. Т. 10. Л., 1988. С. 104−111 в плейстоцене и голоцене. В. Н. Коротаеа, Б. В. Мазщев, А. В. Панин и др. Четвертичный период: методы 82. Сидорчук А. Ю. Иерархия русловых форм: структура и исследования, стратиграфия и экология. Таллинн, 1990. С. динамика. Проблемы методологии геоморфологии. 79−80 Новосибирск, 1989. С. 93−96 72. Решение секции русловых процессов и наносов. Тр. V Всес. 83. Сидорчук А. Ю. Методика расчета горизонтальных гидрол. съезда. Т. 1О. Л., 1988. С. 395−398 деформаций меандрирующего русла при изменении 73. Ржаницин Н. А. Руслоформирующие процессы рек. Л. гидрологического режима реки. Исследованне русловых Гидрометеоиздат, 1985. 263 с. процессов для практики народного хозяйства. М, 1983. С. 11З−115 74. Розовский И. Л. Движение воды на повороте открытого русла. Киев: Изд-во АН УССР, 1957. 188 с. 84. Сидорчук А. Ю. Морфология и двнамика рельефа русла нижнего Нигера. Проблемы морфодинамики. М. 1983. С. 75. Ромашин В. В. Типы руслового процесса в связи с 21−38 определяющими факторами. Тр. ГГИ. 1968. Вып. 155. С. 56−63 85. Сидорчук А. Ю. Морфология речного русла и определяющие ее природные факторы. Системный подход 76. Россинский К. И., Дебольскнй В. К. Речные наносы. М. в геоморфологии. М. 1988. С. 6−12 Наука, 1980. 216 с. 86. Сидорчук А. Ю. Прогнозирование и предупреждение 77. Россинский К. И., Кузьмин И. А. Некоторые вопросы затоплений сельскохозяйственных земель паводковыми прикладной теории формирования речных русел. Проблемы водами. Актуальные вопросы эрозиоведения. М. 1984. С. регулирования речного стока. Вып. 1. М., Л. 1947. С. 207−222 88−130 87. Сидорчук А. Ю. Речные излучины и теория чередующихся 78. Русловой процесс. Н. Е. Кондратьев, А. Н. Ляпин, И. В. вихрей. Бюл МОИП. Сер. геол. 1975. № 2. С. 5−6 Попок и др. Л. Гидрометеонздат, 1959. 370 с 88. Сидорчук А. Ю. Структура рельефа речного русла. 79. Русловые процессы и путевые работы на свободных реках. Вестник Моск. ун-та. Сер. геогр. 1984. № 2. С. 17−23 Н. А. Доманевский, А. И. Лосиевский, Н. И. Маккавеев и др. М. Водный транспорт, 1956. 458 с. 89. Сидорчук А. 1О. Условия формирования разветвленного русла Верхней Оби. Динамика русловых потоков. Вып. 98. 80. Сидорчук А. Ю. Динамика грядового рельефа русла р. Л., 1987. С. 40−46 Нигера. Гидрофизические процессы на реках и водохраннлищах. М. 1985. С. 162−168 90. Сидорчук А. Ю., Михинов А. Е. Морфология и динамика руслового рельефа. Итоги науки и техники. Сер. гидрол. 81. Сидорчук А. Ю. Динамика структуры рельефа речного суши. Т. 5. М. 1985. 161 с. 161 162
91. Снищенко Б. Ф. Парные связи параметров гряд и Чалова. М. Мысль, 1984. 255 с. характеристики потока и русла. Тр. ГГИ. 1983. Вып. 288. 102. Allen J. R. L. Current ripples, their relation to patterns of С. 15−25 water and sediment motion. Amsterdam: North-Holland Publ. 92. Снищенко Б. Ф. Связь типов русел с формами речных Co. 1968. 433 p. долин. Геоморфология. 1979. № 1. С. 18−26 103. Allen J. R. L. Polymodal dune assemblanses: an 93. Современные процессы дельтообразования и этапы interpretation in term of dune creation-destruction in periodic flows. Sed. Geol. 1978. Vol. 20, N l. P. 17−28 формировання дельты Енисея. Д. Б. Бабич, А. Л. Богомолов, Г. М. Заец и др. Эрозия почв и русловые 104. Allen J. R. L. River bedforms. Progress and problems. процессы. Вып 9. М. 1983. С. 183−201 Modern and ancient fluvial systems. Int. Assoc. of Sedimentologists. Spec. Publ. 1983. N 6. P. 19−33 94. Спиридонов А. И. Физиономические черты рельефа как показатель его происхождения и развития. 105. Anderson A. G. On the development of stream meanders. Индикационные географические исследования. М. 1970. С. Proc. 12-th Congr. IAHR, Fort Collins. 1967. Vol. 1. P. 92−104 370−378 95. Чалов Р. С. Географические исследования русловых 106. Billi P. A note on claster bedform behaviour in a gravel bed процессов. М: Изд-во Моск. ун-та. 1979. 168 с. river. Catena. 1988. Vol. 15. N 5. P. 473−481 96. Чалов Р. С. Исследования русловых процессов как 107. Ca11ander R. A. Instability and river channels. J. Fluid Mech. составная часть проблемы охраны окружающей среды. 1969. Vol. 36. N 3. P. 465−480 География и природные ресурсы. 1983. № 4. С. 31−37 108. Callander R. A. River meandering. Annual Rev. Fluid Mech. 97. Чалов Р. С. Факторы русловых процессов и иерархия 1978. Vol. 10. P. 129−158 русловых форм. Геоморфология. 1983. № 2. С. 16−26 109. Darvin G. H. On the formation of ripplemarks in sand. Proc. 98. Шамов Г. И. Речные наносы. Л. Гидрометеоиздат, 1954. Roy. Soc. Lond. 1883. Vol. 36, N 228 347 с. 110. Engelund F., Hansen E. A monograph on sediment transport 99. Шуляк Б. А. Физика волн на поверхности сыпучей среды и in alluvial streams. Copenhagen. Danish Technical Press. 1972. жидкости. М. Наука, 1971. 400 с. 403 p. 100. Шумаков Б. А. Каргалинский прорыв по 111. Engelund F., Fredsoe J. Sediment ripples and dunes. Annual рекогносцировочному обследованию в 1929 году. Изв. Сев. Rev. Fluid Mech. 1982. Vol. 14. P. 13−37 Кав. НИИ гидротехники и мелиорации. 1935. Вып. 3−4. С. 112. Engelund F., Skovgaard O. On the origin of meandering and 18−24. braiding in alluvial streams. J. Fluid Mech. 1973. Vol. 57, N 2. 101. Эрозионные ироцессы. Под ред. Н. И. Маккавеева, Р. С. P. 289−302 163 164
113. Fredsoe J. Meandering and braiding of rivers. J. Fluid Mech. 123. Liu Hsin - Kuan. Mechanics of sediment-riffle formation. J. 1978. Vol. 84, N 4. P. 609−624 Hydraul. Div. Proc. Amer. Soc. Civ. Eng. 1957. Vol. 83. N 2. P. 1−23 114. Graf W. L. Fluvial adjastments to the spread of tamarisk in the Colorado Plateau region. Bull. Geol. Soc. Amer. 1978. Vol. 124. Niezul I., Nakagawa H. Self forming mechanism of 89, N 10. P. 1491−1504 longitudinal sand ridges and troughs in fluvial open-channel flows. Hydraul. and Environ.: 23-rd Congr. Vol. B. Ottawa, 115. Imamoto H., Ishigaki T. Turbulence, secondary flow and 1980. P. 65−72 boundary shear stress in a trapezoidal open channel. Hydraul. and Environ.: 23rd Congr. Vol. A. Ottawa, 1989. P. 23−30 125. Nomenclature for bed forms in alluvial channels. L. M. Brush, H. A. Einstein, D. B. Simons a. o. J. Hydraul. Division. Proc. 116. Kellerhals R., Church M., Bray D. J. Classification and Amer. Soc. Civ. Eng. 1966. Vol. 92, N 3. P. 51−64 analysis of river processes. J. Hydraul. Div. Proc. Amer Soc. Civ. Eng. 1976. Vol. 102, N 7. P. 813−829 126. Nordin C. F. Statistical properties of dune profiles. US Geol. Surv. Prof. Pap. Washington, 1071. 41 p. 117. Kennedy J. F. The formation of sediment ripples, dunes and antidunes. Annual Rev. Fluid Mech. 1969. Vol. I. P. 147−168 128. 0dgaard J. River-Meander. Model. 1. Development. J. Hydraul. Eng. 1989. Vol. 115, N 11. P. 1433−1450 118. Komar P. D. The lemniscate loop comparisons with the shape of streamlined landforms. J. Geol. 1984. Vol. 92, N 2. P. 128. Parker G. On the cause and characteristic scales of 133−145 meandering and braiding in rivers. J. Fluid Mech. 1976. Vol. 76, N 3. P. 457−480 119. Langbein W. B., Leopold L. B. River meanders − theory of minimum variance. US Geol. Surv. Profess. Pap. Washington, 129. Richards K. J. The formation of ripples and dunes on an erodible bed. J. Fluid Mech. 1980. Vol. 99, N 3. P. 597−618 1966. N 422-H. 15 p. 120. Leopold L. B, Wolman M. G. River channel patterns: 130. Rosenhead L. The Karman street of vortices in a channel of braided, meandering and straight. US Geol Surv. Prof. Pap. finite breadth. Philosophical Trans. of the Roy. Soc. of Lond. 1929. Ser. A, Vol. 228. P. 275−329. Washington, 1957. N 282-B. 85 p. 121. Lewin J., Bradley S. B., Macklin M. G. Historical valley 131. Schumm S. A. The fluvial system. New York. John. Willy and alluviation in mid-Wales. J. Geol. 1983. Vol. 18, N 4. P. Sons. 1977. 338 p. 331−350 132. Simons D. B., Richardson E. V., Nordin C. F. Bedload 122. Lisle T. E. Efects of aagradation and degradation on riffle- equation or ripples and dunes. US Geol. Surv. Profess. Pap. Washington. 1965. 62-H. 9 p. pool morphology in natural gravel channels, northwestern California. Water Resour. Res. 1982. Vol. 18, N 6. P. 1643−1651 165 166
133. Sinnock S., Rao A. R. A heuristic method for measurement and characterization of river meander wave length. Water Resour. Res. 1984. Vol. 20, N 10. P. 1443−1452 134. Speight J. G. Meander spectra of the Angabunga river. J. Hydrol. 1965. Vol. 3, N 1. P. 1−15 135. Tsujimoto T. Longitudinal stripes of alternate lateral sorting due cellular secondary currents. Hydraul. and Environ.: 23rd Congr. Vol B. Ottawa, 1989. P. 17−24 136. Vischer D. L. Lessons from 19th century river training works. Water Future: Water Resourc. Dev. Perspect. Proc. Int. Symp. Rotterdam, Boston, 1987. P. 45−52 137. Wang W. C., Shen H. W. Statistical properties of alluvial bed forms. Proc. 3-rd Int. Symp. Stochastic Hydraul. Tokyo, 1980. P. 371−389 138. Yalin M. S. Geometrical properties of sand waves. J. Hydraul. Div. Proc. Amer. Soc. Civ. Eng. 1964. Vol. 90, N 5. P. 105−119 139. Yalin M. S., Karahan E. Steepness of sedimentary dunes. J. Hydraul. Div. Proc. Amer. Soc. Civ. Eng. 1979. Vol. 105, N 4. P. 381−392 167 168