Chăn nuôi bò sinh sản - Chương 7

Chia sẻ: Nguyen Vuong | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:0

Thêm vào BST

Báo xấu

212
lượt xem 47
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chăn nuôi bò sinh sản. Tác giả. Nguyễn Xuân Trạch. Chương 7.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Chăn nuôi bò sinh sản - Chương 7

Ch-¬ng 7 bÖnh sinh s¶n vµ s¶n khoa I. Rèi lo¹n sinh s¶n 1. §éng dôc Èn - TriÖu chøng: Nh÷ng gia sóc ®éng dôc Èn (®éng dôc kh«ng râ rµng) thùc ra lµ nh÷ng gia sóc cã chu kú b×nh th-êng. Tuy nhiªn, ph¶i rÊt chó ý hoÆc ph¶i dïng mét sè biÖn ph¸p hç trî th× míi cã thÓ ph¸t hiÖn ®-îc con vËt ®éng dôc. - Nguyªn nh©n: Th«ng th-êng, t×nh tr¹ng c¬ thÓ kh«ng tèt hay kh«ng cã sù hiÖn diÖn cña nh÷ng gia sóc c¸i hoÆc nh÷ng gia sóc ®ùc kh¸c trong ®µn lµ nh÷ng yÕu tè quan träng g©y ra hiÖn t-îng ®éng dôc kh«ng râ rµng. §éng dôc kh«ng râ rµng còng cã thÓ do thiÕu hoÆc rèi lo¹n ®iÒu tiÕt hocm«n trong chu kú. - ChÈn ®o¸n: §Ó chÈn ®o¸n hiÖn t-îng ®éng dôc kh«ng râ rµng ph¶i dùa vµo hÖ thèng sæ s¸ch theo dâi, ®ång thêi hái ng-êi ch¨n nu«i xoay quanh c¸c vÊn ®Ò nh-: ngµy ®Î lÇn cuèi cïng, lÇn ®Î cuèi cïng diÔn ra nh- thÕ nµo, qu¸ tr×nh håi phôc sau ®Î cã diÔn ra b×nh th-êng kh«ng, tuæi vµ t×nh tr¹ng chung cña gia sóc, cã bª con bªn c¹nh kh«ng vµ nã cã bó kh«ng, ph-¬ng ph¸p ph¸t hiÖn ®éng dôc... Sau ®ã tiÕn hµnh kiÓm tra l©m sµng bao gåm ®o nhiÖt ®é c¬ thÓ, m¹ch ®Ëp, h« hÊp, kiÓm tra qua trùc trµng vµ soi ©m ®¹o. Trong tr-êng hîp bß s÷a ®éng dôc kh«ng râ rµng, viÖc sê n¾n qua trùc trµng lµ biÖn ph¸p tèt nhÊt ®Ó x¸c ®Þnh ®óng giai ®o¹n cña chu kú ®éng dôc. Khi sê qua trùc trµng sÏ thÊy tö cung trèng rçng vµ c¸c buång trøng ®ang ë mét giai ®o¹n ho¹t ®éng nhÊt ®Þnh. NÕu bß c¸i ®ang ë ngµy thø hai sau ®éng dôc, ng-êi ta cã thÓ sê thÊy hai buång trøng t-¬ng ®èi nhá, bëi v× thÓ vµng cña chu kú tr-íc thùc tÕ ®· teo biÕn mÊt, thÓ vµng míi ch-a h×nh thµnh vµ ch-a cã c¸c bao nang ph¸t triÓn. Trªn mét trong hai buång trøng cã mét chç mÒm, ®ã lµ chç rông trøng. Khi gia sóc ®ang ë gi÷a chu kú th-êng cã mét buång trøng nhá vµ mét buång trøng lín h¬n vµ trªn ®ã ng-êi ta cã thÓ sê thÊy thÓ vµng. Tö cung th-êng mÒm nhÏo. Vµo cuèi chu kú cã mét thÓ vµng cøng vµ t-¬ng ®èi nhá. Trªn mét trong hai buång trøng sê thÊy mét bao nang. Tö cung cã tr-¬ng lùc lín h¬n vµ dÔ dµng sê thÊy nã. - §iÒu trÞ: Tr-íc hÕt cÇn ph¶i x¸c ®Þnh chÝnh x¸c con vËt ®ang ë trong giai ®o¹n nµo cña chu kú. §iÒu nµy ®-îc tiÕn hµnh b»ng viÖc sê kh¸m c¸c buång trøng qua trùc trµng. NÕu cÇn thiÕt cã thÓ tiÕn hµnh sê kh¸m nhiÒu lÇn liªn tiÕp nhau ®Ó theo dâi tèt h¬n sù tiÕn triÓn cña chu kú.
Khi sê kh¸m cã thÓ cã 3 tr-êng hîp x¶y ra: - ThÊy mét thÓ vµng ®· h×nh thµnh (trong kho¶ng ngµy thø 5 vµ ngµy thø 16 cña chu kú). Khi ®ã nªn tiªm mét liÒu prostaglandin (vÝ dô: 2 ml chÕ phÈm estrumate) ®Ó lµm teo biÕn thÓ vµng, 3 ngµy sau ®éng dôc xuÊt hiÖn vµ cã thÓ cã chöa nÕu ®-îc phèi gièng. - ThÊy cã mét thÓ vµng nhá: cÇn ph¶i x¸c ®Þnh xem ®ã lµ thÓ vµng ®ang h×nh thµnh hay thÓ vµng ®ang tho¸i ho¸. Trong tr-êng hîp thø nhÊt, gia sóc sÏ ®éng dôc 16 ®Õn 19 ngµy sau ®ã. Trong tr-êng hîp thø hai, ®éng dôc sÏ xuÊt hiÖn sau mét vµi ngµy. - Kh«ng cã thÓ vµng vµ nÕu dïng prostaglandin sÏ kh«ng cã hiÖu lùc. Mét khi mµ chu kú ®éng dôc ®· ®-îc x¸c ®Þnh th× cÇn ph¶i ®¸nh dÊu vµo lÞch nh÷ng ngµy dù kiÕn con bß ®ã sÏ ®éng dôc trë l¹i vµ trong thêi gian ®ã cÇn ph¶i l-u ý ®Æc biÖt ®Õn hµnh vi cña nã. Còng cã thÓ ¸p dông nh÷ng biÖn ph¸p kh¸c ®Ó lµm cho ®éng dôc biÓu hiÖn râ rµng h¬n. 2. Kh«ng ®éng dôc - TriÖu chøng: Con vËt kh«ng cã c¸c ho¹t ®éng chu kú tÝnh vµ kh«ng cã biÓu hiÖn ®éng dôc. - Nguyªn nh©n: Nguyªn nh©n cña kh«ng ®éng dôc cã thÓ ®-îc xÕp vµo 3 nhãm sau: + ThiÕu c¸c hãcm«n gonadotropin hoÆc rèi lo¹n ®iÒu tiÕt hãcm«n. Nguyªn nh©n chñ yÕu lµ do thiÕu c¸c hãcm«n FSH vµ LH hoÆc hãcm«n kÝch thÝch tuyÕn yªn tiÕt gonadotropin (GnRH) cña vïng d-íi ®åi. Cã thÓ lµ do c¸c khèi u trong n·o hay ë tuyÕn yªn lµm øc chÕ tiÕt GnRH vµ c¸c hãcm«n FSH vµ LH. Còng cã thÓ ®ã lµ do hiÖn t-îng øc chÕ cña bª con bó s÷a (c¸c gièng bß nhiÖt ®íi th-êng mÉn c¶m h¬n víi hiÖn t-îng rèi lo¹n chøc n¨ng nµy do b¶n n¨ng lµm mÑ cao). MÆt kh¸c, ®iÒu kiÖn nu«i d-ìng kÐm còng g©y ra sù øc chÕ tiÕt c¸c hãcm«n FSH vµ LH, còng nh- ng¨n c¶n sù rông trøng. + C¸c nguyªn nh©n liªn quan ®Õn buång trøng vµ tö cung. Th-êng gÆp mét sè tr-êng hîp sau:  Kh«ng cã buång trøng hoÆc buång trøng kÐm ph¸t triÓn. §ã cã thÓ lµ do tr-êng hîp ®Î sinh ®«i kh¸c giíi vµ ®· cã sù tiÕp xóc qua ®-êng m¸u gi÷a hai thai nªn c¸c hãcm«n ®ùc ®· h¹n chÕ sù ph¸t triÓn cña c¸c c¬ quan sinh dôc cña thai c¸i.  Khèi u buång trøng. Tr-êng hîp nµy Ýt gÆp nh-ng cã thÓ g©y ra hiÖn t-îng kh«ng ®éng dôc thùc sù.  U nang buång trøng. C¸c u nang buång trøng cã thÓ g©y ra hiÖn t-îng kh«ng ®éng dôc nh-ng còng cã thÓ cã nh÷ng chu kú ®éng dôc kh«ng ®Òu ®Æn. + C¸c dÞ h×nh liªn quan ®Õn tö cung vµ nh÷ng chÊt chøa bªn trong tö cung. Cã thÓ gÆp mét sè tr-êng hîp sau:  Kh«ng cã tö cung hoÆc tö cung kÐm ph¸t triÓn. DÞ h×nh nµy ®i cïng víi hiÖn t-îng kh«ng cã buång trøng hoÆc buång trøng kÐm ph¸t triÓn.
 Viªm tö cung víi thÓ vµng tån l-u. Viªm tö cung lu«n lu«n g©y ra hiÖn t-îng thÓ vµng tån l-u, bëi v× tö cung kh«ng thÓ tiÕt ra prostaglandin ®Ó tiªu huû thÓ vµng. ThÓ vµng nµy ng¨n c¶n sù xuÊt hiÖn l¹i mét chu kú ®éng dôc míi. - ChÈn ®o¸n: ViÖc sê kh¸m buång trøng cho phÐp chÈn ®o¸n bÖnh nµy: sê thÊy hai buång trøng nhá, cøng, ®«i khi cã thÓ sê thÊy mét bao nang nhá nh-ng kh«ng cã thÓ vµng. Khi bÞ viªm tö cung l-îng mñ trong tö cung cã thÓ thay ®æi rÊt lín vµ gÇn nh- lu«n lu«n thÊy cã mñ ch¶y ra. ViÖc chÈn ®o¸n b»ng sê kh¸m qua trùc trµng t-¬ng ®èi dÔ dµng. - §iÒu trÞ: Cã thÓ ¸p dông c¸c biÖn ph¸p sau: + §Æt bät xèp chøa progesteron vµo ©m ®¹o (vÝ dô PRID) trong thêi gian 12 ngµy. Khi rót bät xèp ra, tiªm mét mòi 500 IU PMSG. Sau mét vµi ngµy ®éng dôc xuÊt hiÖn. Tuy nhiªn tû lÖ thô thai kh«ng ®-îc cao khi dïng biÖn ph¸p nµy. + Sö dông viªn cÊy d-íi da tai (vÝ dô SMB). Viªn cÊy nµy gi¶i phãng ra progestogen. §Ó viªn cÊy trong thêi gian 10 ngµy. Khi lÊy viªn cÊy ra còng tiªm mét liÒu 500 IU PMSG. Mét vµi ngµy sau ®ã bß sÏ ®éng dôc vµ cã thÓ ®-îc phèi gièng. Trong tr-êng hîp nµy tû lÖ thô thai còng kh«ng ®¹t nh- mong muèn. + ViÖc ®iÒu trÞ c¸c tr-êng hîp viªm tö cung vµ u nang buång trøng sÏ tr×nh bµy trong c¸c phÇn sau. 3. U nang buång trøng - TriÖu chøng: Trªn buång trøng cña bß xuÊt hiÖn mét hoÆc nhiÒu u nang. U nang buång trøng g©y ra hiÖn t-îng ®éng dôc kh«ng ®Òu ®Æn vµ triÖu chøng cã thÓ thay ®æi tõ kh«ng cã biÓu hiÖn ®éng dôc ®Õn biÓu hiÖn ®éng dôc liªn tôc. - Nguyªn nh©n: HiÖn t-îng nµy cã liªn quan ®Õn c¸c tuyÕn néi tiÕt sinh ra c¸c hãcm«n sinh s¶n. §Æc biÖt lµ vïng d-íi ®åi, tuyÕn yªn, c¸c buång trøng, néi m¹c tö cung vµ c¶ tuyÕn th-îng thËn. Nguyªn nh©n tiªn ph¸t cña bÖnh u nang buång trøng lµ do rèi lo¹n tiÕt hocm«n LH cña thuú tr-íc tuyÕn yªn, dÉn ®Õn qu¸ tr×nh rông trøng diÔn ra kh«ng b×nh th-êng. Trong tr¹ng th¸i b×nh th-êng, c¸c estrogen do nang Graf s¶n sinh g©y ra hiÖn t-îng gi¶i phãng hãcm«n LH mét vµi giê tr-íc khi rông trøng. LH g©y ra rông trøng vµ thóc ®Èy qu¸ tr×nh h×nh thµnh thÓ vµng. Khi viÖc gi¶i phãng hãcm«n LH bÞ rèi lo¹n, nh÷ng tr-êng hîp sau ®©y cã thÓ x¶y ra: + Cã mét l-îng LH cho qu¸ tr×nh rông trøng vµ lutein ho¸ nh-ng Ýt h¬n b×nh th-êng nªn rông trøng bÞ chËm. Trªn buång trøng h×nh thµnh mét thÓ vµng nh-ng kh«ng cã qu¸ tr×nh thô thai do c¸c tÕ bµo sinh dôc mÊt kh¶ n¨ng thô tinh. Trong tr-êng hîp nµy, ®éng dôc xuÊt hiÖn muén h¬n b×nh th-êng. Còng cã thÓ l-îng LH kh«ng ®ñ ®Ó g©y ra rông trøng còng nh- lutein ho¸. KÕt qu¶ lµ h×nh thµnh mét u nang vµ hµm l-îng progesteron trong m¸u rÊt thÊp.
+ Cã mét l-îng LH ®ñ cho qu¸ tr×nh rông trøng nh-ng qu¸ Ýt ®Ó h×nh thµnh thÓ vµng hoµn chØnh, dÉn ®Õn h×nh thµnh mét thÓ vµng nang. ThÓ vµng nµy ®ùîc h×nh thµnh xung quanh mét khoang ®-êng kÝnh trªn 1 cm, chøa ®Çy dÞch. ThÓ vµng nang kh«ng cã ý nghÜa bÖnh lý lín. Kh«ng cã sù sai kh¸c gi÷a nh÷ng con bß d¹ng nµy vµ nh÷ng con bß b×nh th-êng vÒ ®é dµi chu kú, kh¶ n¨ng thô thai vµ hµm l-îng hãcm«n. + ViÖc tiÕt LH kh«ng ®ñ cho rông trøng, nh-ng ®ñ cho lutein ho¸, dÉn ®Õn kÕt qu¶ h×nh thµnh mét nang lutein cã kh¶ n¨ng tiÕt progesteron. HËu qu¶ lµ ®-a ®Õn tr¹ng th¸i kh«ng ®éng dôc kÐo dµi. Hµm l-îng progesteron trong m¸u kh«ng bao giê cao nh- tr¹ng th¸i b×nh th-êng. BÖnh u nang buång trøng xuÊt hiÖn cã liªn quan ®Õn nh÷ng yÕu tè sau: + Di truyÒn: tÇn sè xuÊt hiÖn bÖnh t¨ng ë mét sè dßng, gièng bß nhÊt ®Þnh... Râ rµng bÖnh nµy cã tÝnh di truyÒn, nh-ng ®Õn nay ng-êi ta vÉn ch-a râ lµ chÝnh b¶n th©n bÖnh cã tÝnh di truyÒn trùc tiÕp hay viÖc gi¶m s¶n xuÊt hãcm«n cã tÝnh di truyÒn. HÖ sè di truyÒn (h2) -íc l-îng trong kho¶ng 0,2 vµ 0,3. + Tuæi: tÇn sè xuÊt hiÖn rèi lo¹n nµy t¨ng b¾t ®Çu tõ 5 n¨m tuæi. + Mïa vô: ë nh÷ng n-íc khÝ hËu «n ®íi, bÖnh nµy th-êng xuÊt hiÖn vµo mïa ®«ng, mïa mµ gia sóc ®-îc nhèt th-êng xuyªn trong chuång. Tuy nhiªn vÉn ch-a râ lµ viÖc xuÊt hiÖn bÖnh cã liªn quan ®Õn gi¶m vËn ®éng cña gia sóc hay gi¶m ®é chiÕu s¸ng hoÆc nh÷ng yÕu tè kh¸c. + Thêi ®iÓm sau khi ®Î vµ tiÕt s÷a: gi÷a ngµy thø 15 vµ ngµy thø 45 sau khi ®Î, tÇn sè xuÊt hiÖn u nang buång trøng lín nhÊt. Thêi kú nµy còng t-¬ng øng víi ®iÓm cùc ®¹i cña n¨ng suÊt s÷a. Khi n¨ng suÊt s÷a cao dÔ dµng dÉn ®Õn rèi lo¹n ®iÒu tiÕt hãcm«n vµ chu kú ®éng dôc khã trë l¹i. TÇn sè xuÊt hiÖn u nang th-êng lín h¬n ë nh÷ng con cã n¨ng suÊt s÷a tèt nhÊt. Tr-êng hîp bÖnh nµy Ýt gÆp ë bß thÞt. + Thøc ¨n: Mét sè lo¹i thøc ¨n nh- cá ba l¸, cñ c¶i ®-êng, c¶i b¾p ... cã chøa c¸c estrogen thùc vËt vµ nh÷ng hãcm«n nµy cã thÓ g©y ra rèi lo¹n hÖ thèng hãcm«n ë bß. + Sö dông hãcm«n: tiªm c¸c estrogen vµo pha nang cña chu kú lµm xuÊt hiÖn c¸c u nang buång trøng. §iÒu ®ã ®-îc gi¶i thÝch lµ, khi tiªm c¸c estrogen lµm cho tuyÕn yªn gi¶i phãng sím hãcm«n LH, vµo thêi ®iÓm khi no·n bao cßn ch-a chÝn vµ ch-a s½n sµng rông trøng. - ChÈn ®o¸n: ViÖc chÈn ®o¸n bÖnh dùa vµo nh÷ng dÊu hiÖu sau ®©y: + Bß c¸i cã c¸c chu kú ®éng dôc kh«ng ®Òu ®Æn hoÆc kh«ng thÊy cã chu kú ®éng dôc. + Khi cã biÓu hiÖn ®éng dôc liªn tôc, bß c¸i cã hµnh vi kh«ng b×nh th-êng: cã xu h-íng nh¶y lªn nh÷ng con bß c¸i kh¸c hoÆc th-êng lµ nguån quÊy nhiÔu trong ®µn. + Trong tr-êng hîp ®éng dôc liªn tôc th-êng quan s¸t thÊy hiÖn t-îng chïng c¸c d©y ch»ng vµ ®iÒu ®ã cho c¶m gi¸c lµ bß cong ®u«i. ¢m hé s-ng tÊy vµ ë mÐp d-íi còng nh- trong ©m ®¹o cã thÓ thÊy niªm dÞch, ®«i khi cã chót mñ. + Khi sê qua trùc trµng nhËn thÊy cæ tö cung vµ tö cung mÒm; cã thÓ dÔ dµng ®Èy ®-îc mét pipet qua cæ tö cung. Trªn c¸c buång trøng sê thÊy mét hay nhiÒu bao nang víi ®-êng kÝnh kh¸c nhau, nh-ng nh×n chung ®Òu trªn 2,5 cm. Th«ng th-êng, rÊt khã x¸c
®Þnh vµ ph©n biÖt gi÷a bao nang b×nh th-êng vµ u nang. Muèn ph©n biÖt chÝnh x¸c, cÇn sê n¾n l¹i sau mét vµi ngµy. NÕu lµ mét bao nang b×nh th-êng th× nã sÏ rông trøng, nh-ng nÕu lµ u nang th× nã vÉn lu«n lu«n nh- cò. Mét chØ tiªu kh¸c ®Ó x¸c ®Þnh tr-êng hîp bÖnh lý nµy lµ kh«ng thÊy cã thÓ vµng tho¸i ho¸ ®ång thêi víi sù hiÖn diÖn cña c¸c bao nang kÝch th-íc lín trªn buång trøng. + B»ng viÖc sê kh¸m qua trùc trµng khã ph©n biÖt ®-îc gi÷a u nang thÓ vµng vµ u bao nang. §Ó ph©n biÖt, ®ßi hái ph¶i cã rÊt nhiÒu kinh nghiÖm vµ cã thÓ dùa vµo c¸c chØ tiªu nh- thµnh cña u nang thÓ vµng dÇy h¬n thµnh cña u bao nang; chÊt láng bªn trong u bao nang dao ®éng m¹nh h¬n so víi tr-êng hîp u nang thÓ vµng. - §iÒu trÞ: Tr-êng hîp bÖnh xuÊt hiÖn trong vßng 60 ngµy sau khi ®Î, ng-êi ta cã thÓ hy väng lµ bÖnh tù khái. Sau kho¶ng thêi gian nµy cÇn ph¶i can thiÖp nh»m tiªu huû u nang vµ lµm cho chu kú trë l¹i ho¹t ®éng b×nh th-êng. Cã mét sè ph-¬ng ph¸p sau: + Ph¸ u nang b»ng tay. Qua thµnh trùc trµng dïng tay ph¸ huû u nang. Lµm nh- vËy sÏ g©y ra hiÖn t-îng rông trøng vµ mét thÓ vµng míi h×nh thµnh. Hµm l-îng progesteron trong m¸u sÏ t¨ng vµ ho¹t ®éng mang tÝnh chu kú ®-îc thiÕt lËp. ¦u ®iÓm cña ph-¬ng ph¸p nµy lµ kh«ng ph¶i chi phÝ lín, nh-ng nã còng cã bÊt lîi lín lµ cã thÓ lµm dÝnh buång trøng víi èng dÉn trøng. H¬n n÷a ph-¬ng ph¸p nµy ®ßi hái ph¶i cã ng-êi nhiÒu kinh nghiÖm tay nghÒ thùc hiÖn. + Dïng hãcm«n LH. Môc ®Ých lµ lµm t¨ng tû lÖ hãcm«n LH trong m¸u. Cã thÓ dïng GnRH hoÆc HCG: GnRH t¸c ®éng lªn tuyÕn yªn vµ lµm cho tuyÕn nµy gi¶i phãng LH, trong khi ®ã th× HCG t¸c ®éng trùc tiÕp lªn buång trøng t-¬ng tù nh- LH. B»ng ph-¬ng ph¸p ®iÒu trÞ nµy ng-êi ta cè g¾ng g©y rông trøng, nÕu nh- cã mét nang trøng chÝn trªn buång trøng hoÆc ng-êi ta cè g¾ng g©y lutein ho¸ nang, nÕu nh- cã c¸c tÕ bµo kÕt h¹t trªn thµnh u nang. + Dïng progesteron. Môc ®Ých lµ thay thÕ ho¹t ®éng cña thÓ vµng. Ph-¬ng ph¸p nµy ®-îc ¸p dông trong c¸c tr-êng hîp u bao nang kh«ng cßn chøa c¸c tÕ bµo h¹t vµ viÖc bæ sung hãcm«n LH kh«ng thµnh c«ng. Nh×n chung, 2-3 ngµy sau khi lo¹i bá nguån cung cÊp progesteron th× bß c¸i cã biÓu hiÖn ®éng dôc. Tuy nhiªn, tû lÖ thô thai trong kú ®éng dôc nµy rÊt thÊp, tû lÖ thô thai cña chu kú tiÕp theo cã thÓ b×nh th-êng. Cã thÓ sö dông c¸c biÖn ph¸p bæ sung progesteron sau ®©y:  Cho ¨n. Trén c¸c lo¹i progestogen cho ¨n vµo thøc ¨n cña bß trong thêi gian 14 ngµy. HiÖn nay, ph-¬ng ph¸p nµy Ýt ®-îc sö dông.  §Æt dông cô ©m ®¹o (nh- PRID) trong vßng 14 ngµy. B»ng c¸ch nµy, hµm l-îng progesteron trong m¸u t¨ng vµ cho phÐp tö cung tæng hîp prostaglandin, hãcm«n nµy tiªu huû c¸c tÕ bµo lutein trong u nang lutein.  CÊy progestogen d-íi da (vÝ dô SMB) còng cã t¸c dông t-¬ng tù nh- trªn. + Dïng prostaglandin. Prostaglandin cã t¸c dông lµm tiªu huû c¸c tÕ bµo lutein. §iÒu kiÖn c¬ b¶n cho c¸ch ®iÒu trÞ nµy thµnh c«ng lµ u nang lutein. Tuy nhiªn, nh- trªn ®· nªu, viÖc x¸c ®Þnh mét u nang thuéc lo¹i nh- vËy kh«ng ph¶i dÔ dµng. §Ó b¶o ®¶m chÝnh x¸c, cÇn ph¶i x¸c ®Þnh hµm l-îng progesteron trong m¸u hoÆc trong s÷a. Nh-ng ph¶i l-u ý lo¹i trõ tr-êng hîp bß c¸i cã chöa, bëi v× tiªm prostaglandin vµo thêi kú mang thai sÏ lµm tiªu huû thÓ vµng vµ g©y ra hiÖn t-îng x¶y thai.
ii. bÖnh trong thêi gian mang thai 1. ChÕt ph«i - TriÖu chøng: Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ph«i thai ë bß ®-îc chia ra lµm hai giai ®o¹n: giai ®o¹n ph«i (kÐo dµi kho¶ng 45 ngµy) víi viÖc h×nh thµnh c¸c c¬ quan vµ sau ®ã lµ giai ®o¹n thai (tõ khi kÕt thóc h×nh thµnh c¸c c¬ quan cho tíi khi ®Î). C¸c nghiªn cøu cho thÊy trong kho¶ng thêi gian 28 ngµy ®Çu sau khi thô thai cã tíi 15 ®Õn 25% sè ph«i bÞ chÕt. Sau thêi gian nµy cã thªm kho¶ng 5% sè ph«i hay sè thai bÞ chÕt n÷a. NÕu ph«i bÞ chÕt tr-íc ngµy thø 16 sau khi thô tinh th× kh«ng thÊy cã triÖu chøng g× vµ ®éng dôc trë l¹i b×nh th-êng. Trong tr-êng hîp ph«i bÞ chÕt sau ngµy thø 16, bß c¸i ®éng dôc trë l¹i chËm h¬n b×nh th-êng. - Nguyªn nh©n: Cã nhiÒu t¸c nh©n g©y ra hiÖn t-îng chÕt ph«i, nh-ng quan träng nhÊt lµ: + Kh¶ n¨ng thô tinh cña bß ®ùc vµ bß c¸i kÐm. + Nh÷ng kú h×nh nhiÔm s¾c thÓ cña ph«i. + Tuæi cña bß c¸i: b¾t ®Çu tõ 8 n¨m tuæi, tû lÖ chÕt ph«i t¨ng lªn. §iÒu ®ã cã thÓ do gi¶m c¸c ho¹t ®éng néi tiÕt vµ trao ®æi chÊt, lµm cho c¸c chÊt dinh d-ìng cÇn thiÕt cho ph«i kh«ng ®-îc s¶n sinh ra hoÆc s¶n sinh ra víi l-îng kh«ng ®Çy ®ñ. + Viªm néi m¹c tö cung do vi khuÈn, siªu vi trïng, nÊm, ®éng vËt ®¬n bµo. Nh÷ng vi sinh vËt nµy tÊn c«ng trùc tiÕp ph«i hoÆc ph«i bÞ chÕt do tö cung bÞ nhiÔm trïng. Trong sè c¸c vi sinh vËt, Campylobacter fetus lµ mét t¸c nh©n g©y bÖnh nguy hiÓm nhÊt. + Sê n¾n qua trùc trµng kh«ng cÈn thËn, g©y tæn th-¬ng. + HiÖn t-îng ®ång huyÕt. + C¸c bÖnh ®-êng sinh dôc ®i kÌm víi sèt cao. - ChÈn ®o¸n: VÒ mÆt l©m sµng kh«ng thÓ chÈn ®o¸n ®-îc bÖnh chÕt ph«i tr-íc ngµy thø 40. Cho nªn chØ cã thÓ chÈn ®o¸n chÕt thai b»ng sê n¾n qua trùc trµng 40 ngµy sau khi phèi tinh. Trong tr-êng hîp thai bÞ chÕt, sê n¾n qua trùc trµng, nhËn thÊy rung ®éng cña dÞch trong tö cung kÐm h¬n b×nh th-êng do n-íc ®· bÞ hÊp thu l¹i; c¸c mµng nhau tr-ît kh«ng râ rµng; tói d-¬ng kh«ng c¨ng vµ thµnh tö cung dÇy lªn. Sau khi thai bÞ chÕt, c¸c mµng nhau cßn tån t¹i trong tö cung mét thêi gian. Sù hiÖn diÖn cña c¸c mµng nµy ng¨n c¶n tö cung tæng hîp prostaglandin vµ thÓ vµng cña giai ®o¹n cã chöa vÉn gi÷ nguyªn mµ kh«ng bÞ tiªu biÕn. ChØ khi c¸c mµng nhau ®-îc hÊp thu hoµn toµn th× chu kú ®éng dôc míi xuÊt hiÖn trë l¹i. Do vËy, khi sê n¾n qua trùc trµng lÆp l¹i nhiÒu lÇn mµ vÉn thÊy sù hiÖn diÖn cña thÓ vµng tån l-u th× cã thÓ nghi lµ hiÖn t-îng chÕt thai. - §iÒu trÞ: Kh«ng cã biÖn ph¸p ®iÒu trÞ nµo c¶. §iÒu quan träng lµ ph¶i thùc hiÖn tèt c«ng t¸c phßng bÖnh. CÇn chó ý ®Æc biÖt ®Õn viÖc chÈn ®o¸n sím ®Ó ph¸t hiÖn vµ ®iÒu trÞ bÖnh viªm néi m¹c tö cung m·n tÝnh.
2. RÆn ®Î qu¸ sím - TriÖu chøng: Gia sóc mÑ xuÊt hiÖn nh÷ng c¬n co bãp, nh÷ng c¬n rÆn khi ch-a ®Õn thêi gian sinh ®Î b×nh th-êng. Trong thùc tiÔn d©n gian cßn gäi ®©y lµ hiÖn t-îng ®éng thai. HiÖn t-îng nµy th-êng x¶y ra vµo thêi gian tr-íc khi sinh ®Î b×nh th-êng 3-4 tuÇn. Gia sóc mÑ ®øng n»m kh«ng yªn, ch©n cµo ®Êt hay ®¸ vµo bông, kªu rèng, cong l-ng, cong ®u«i mµ rÆn. Cã tr-êng hîp trùc trµng vµ ©m ®¹o lén ra ngoµi. M¹ch nhanh, nhÞp thë s©u vµ m¹nh. HiÖn t-îng rÆn ®Î qu¸ sím th-êng xuÊt hiÖn khi c¬ thÓ mÑ ch-a xuÊt hiÖn nh÷ng triÖu chøng cña qu¸ tr×nh sinh ®Î b×nh th-êng: bÇu vó ch-a c¨ng to, v¾t ch-a cã s÷a ®Çu, ©m m«n ch-a phï, ch-a cã hiÖn t-îng sôt m«ng. HiÖn t-îng rÆn kÐo dµi kho¶ng vµi ba giê tíi 2-3 ngµy. NÕu kh«ng ph¸t hiÖn vµ ®iÒu trÞ kÞp thêi th× dÔ dµng dÉn tíi hiÖn t-îng chÕt thai, thai kh« ho¸. - Nguyªn nh©n: RÆn ®Î qu¸ sím cã thÓ do mét sè nguyªn nh©n sau ®©y: + Thµnh bông bÞ chÊn th-¬ng. + Kh¸m ©m ®¹o trùc trµng kh«ng ®óng kü thuËt. + Ch¨m sãc, nu«i d-ìng, qu¶n lý, khai th¸c vµ sö dông gia sóc cã thai kh«ng hîp lý: gia sóc lµm viÖc qu¸ søc, thøc ¨n kÐm phÈm chÊt, mïa ®«ng cho gia sóc ¨n thøc ¨n hoÆc uèng n-íc qu¸ l¹nh. + Rèi lo¹n mèi quan hÖ néi tiÕt gi÷a c¸c kÝch tè nhau thai, buång trøng, tuyÕn yªn g©y ra. + KÕ ph¸t tõ bÖnh sa ©m ®¹o. + Sö dông c¸c lo¹i thuèc ®iÒu trÞ khi gia sóc mÑ bÞ bÖnh trong qu¸ tr×nh mang thai kh«ng ®óng kü thuËt. TÊt c¶ c¸c nguyªn nh©n trªn lµm cho tö cung co bãp, bµo thai m¸y ®éng m¹nh nªn con mÑ xuÊt hiÖn nh÷ng c¬n rÆn. - §iÒu trÞ: Khi ph¸t hiÖn gia sóc mÑ cã nh÷ng c¬n rÆn th× cÇn ph¶i x¸c ®Þnh xem liÖu con vËt rÆn ®Î qu¸ sím, rÆn ®Î b×nh th-êng hay rÆn ®Î qu¸ yÕu. MÆt kh¸c, ph¶i x¸c ®Þnh xem bµo thai cßn sèng hay ®· chÕt b»ng ph-¬ng ph¸p quan s¸t bªn ngoµi hoÆc kh¸m qua trùc trµng, tuyÖt ®èi kh«ng kh¸m qua ©m ®¹o. Tõ ®ã quyÕt ®Þnh ph-¬ng ph¸p ®iÒu trÞ thÝch hîp. - Tr-êng hîp bµo thai ®· chÕt, ph¶i kÞp thêi dïng mäi biÖn ph¸p, thñ thuËt ®-a bµo thai ra khái c¬ thÓ mÑ cµng nhanh cµng tèt. - Tr-êng hîp bµo thai cßn sèng, tiÕn hµnh ®iÒu trÞ nh- sau: Gi÷ cho con vËt ë tr¹ng th¸i yªn tÜnh tuyÖt ®èi kh«ng cho vËn ®éng, tr¸nh mäi ho¹t ®éng g©y kÝch thÝch m¹nh. øc chÕ hiÖn t-îng rÆn ®Î vµ co bãp tö cung b»ng c¸c ph-¬ng ph¸p sau ®©y: + Cè ®Þnh con vËt ë tr¹ng th¸i ®Çu thÊp, ®u«i cao ®Ó gi¶m ¸p lùc xoang chËu, tiªm atropin 0,2g vµo d-íi da, cho uèng chloral hydrat 15-30g, cho uèng cån hoÆc r-îu tr¾ng 500ml.
+ G©y tª lâm khum ®u«i b»ng 10-15ml novocain 3%. Ngoµi ra cßn cã thÓ cho gia sóc uèng c¸c lo¹i thuèc bromua. Theo dâi ph¸t hiÖn vµ ®iÒu trÞ kÞp thêi nh÷ng biÕn chøng nÕu cã. 3. B¹i liÖt tr-íc khi ®Î - TriÖu chøng: BÖnh ph¸t triÓn mét c¸ch tõ tõ hoÆc x¶y ra mét c¸ch ®ét ngét. Tr-êng hîp bÖnh x¶y ra tõ tõ th× lóc ®Çu con vËt ®i l¹i khã kh¨n, ®i tËp tÔnh, ®øng kh«ng v÷ng trong mét vµi ngµy sau ®ã vËt n»m bÑp mét chç kh«ng ®øng dËy ®-îc. Tr-êng hîp bÖnh x¶y ra ®ét ngét th× vËt kh«ng cã biÓu hiÖn triÖu chøng vËn ®éng khã kh¨n mµ con vËt ®ang ë tr¹ng th¸i b×nh th-êng, ®ét nhiªn n»m xuèng vµ kh«ng ®øng dËy ®-îc. Thêi gian ®Çu cña bÖnh nh÷ng ph¶n x¹ víi xung quanh b×nh th-êng. T×nh tr¹ng chung cña con vËt nh- th©n nhiÖt h« hÊp, tuÇn hoµn tiªu ho¸ vÉn b×nh th-êng. Con vËt tù trë m×nh tõ bªn nµy sang bªn kh¸c. Con vËt thÝch ¨n nh÷ng thøc ¨n mµ ngµy b×nh th-êng kh«ng ¨n nh- ®Êt, gÆm nÒn chuång, m¸ng ¨n... VÒ sau nÕu tr-êng hîp bÖnh nÆng sÏ ¶nh h-ëng tíi t×nh tr¹ng chung cña c¬ thÓ vµ cã thÓ xuÊt hiÖn mét sè t×nh tr¹ng bÖnh lý kh¸c nh-: sa ©m ®¹o, viªm phæi, viªm d¹ dµy vµ ruét, ch-íng bông ®Çy h¬i, ®Î khã do khung xoang chËu bÞ bÑp hay biÕn d¹ng. NÕu bÖnh x¶y ra tr-íc khi ®Î mét vµi tuÇn vµ søc lùc cña con mÑ b×nh th-êng th× ®iÒu trÞ cã kÕt qu¶ tèt. Ng-îc l¹i, nÕu bÖnh x¶y ra tr-íc khi ®Î mét vµi th¸ng th× tiªn l-îng xÊu, bß mÑ cã thÓ bÞ chÕt do b¹i huyÕt vµ thèi loÐt. - Nguyªn nh©n: Nguyªn nh©n chñ yÕu cña bÖnh lµ do chÕ ®é ch¨m sãc, nu«i d-ìng, qu¶n lý, khai th¸c vµ sö dông kh«ng ®óng kü thuËt, ®Æc biÖt lµ khÈu phÇn thøc ¨n kh«ng ®Çy ®ñ, kh«ng c©n ®èi, kh«ng phï hîp víi sù ph¸t triÓn cña thai theo tõng giai ®o¹n. Khi gia sóc mÑ cã thai ë thêi kú cuèi, ®Ó ®¶m b¶o cho sù ph¸t triÓn cña bµo thai c¬ thÓ mÑ cÇn nhiÒu ®¹m, vitamin vµ kho¸ng, ®Æc biÖt lµ nhu cÇu vÒ Ca vµ P ®Ó h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn bé x-¬ng cña bµo thai. Trong mét sè tr-êng hîp c¬ thÓ mÑ thiÕu Ca vµ P do: - KhÈu phÇn thøc ¨n cung cÊp cho gia sóc mÑ thiÕu Ca vµ P. - Gia sóc mÑ trong thêi gian mang thai Ýt ®-îc ch¨n th¶, Ýt ®-îc tiÕp xóc víi ¸nh s¸ng mÆt trêi cho nªn ¶nh h-ëng trùc tiÕp ®Õn qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ 7-dehydrocholesteron thµnh vitamin D3, tõ ®ã ¶nh h-ëng tíi qu¸ tr×nh hÊp thu kho¸ng. - Do kÕ ph¸t tõ bÖnh thiÓu n¨ng tuyÕn phã gi¸p tr¹ng, lµm thay ®æi tû lÖ b×nh th-êng gi÷a Ca vµ P, lµm cho Ca t¨ng vµ P gi¶m. §Ó ®¶m b¶o cho sù ph¸t triÓn bé x-¬ng cña bµo thai Ca vµ P ph¶i ®-îc rót tõ c¬ thÓ mÑ nªn lµm cho bß mÑ thiÕu c¸c lo¹i kho¸ng nµy. Mét sè t¸c gi¶ cßn cho r»ng b¹i liÖt tr-íc khi ®Î lµ do sù chÌn Ðp thÇn kinh, râ nhÊt lµ ®¸m rèi h«ng khum. ThØnh tho¶ng cßn do sù xuÊt hiÖn qu¸ tr×nh bÖnh lý ë n·o tuû dÉn tíi liÖt hai chi sau. Nguyªn nh©n cña bÖnh nµy cßn cã thÓ do ®éc tè khi cã thai g©y nªn. - §iÒu trÞ: KÞp thêi bæ sung kho¸ng vµ nh÷ng yÕu tè dinh d-ìng cÇn thiÕt cho c¬ thÓ mÑ, ®ång thêi ®Ò phßng nh÷ng t×nh tr¹ng kÕ ph¸t.
* Hé lý + Cho vËt n»m trªn nÒn chuång ®én nhiÒu r¬m r¹ hay cá kh«, lu«n trë m×nh cho con vËt ®Ó tr¸nh hiÖn t-îng bÇm huyÕt vµ tô huyÕt. Tèt nhÊt lµ dïng vßng buéc d©y mÒm b¶n to ®Ó cè ®Þnh con vËt ®øng trong giãng. + Cho vËt ¨n thøc ¨n dÔ tiªu, giµu ®¹m vµ vitamin, t¨ng c-êng bæ sung kho¸ng b»ng c¸ch cho ¨n thªm bét x-¬ng, cua, èc, c¸... + Lu«n theo dâi ®Ó kÞp thêi xö lý nh÷ng hiÖn t-îng kÕ ph¸t nÕu cã. * Dïng thuèc + Víi gia sóc quý cho uèng dÇu c¸. + Tiªm tÜnh m¹ch canxi clorua hay gluconat canxi, cã thÓ dïng ravitfor hay carbiron tiªm tÜnh m¹ch hoÆc b¾p thÞt. Cã thÓ dïng ®¬n sau: CaCl2 2,5g IK 2,5g Sabycilatna 2,5g Cafein 1g Glucoza 10% 100ml Hoµ tan, v« trïng tiªm tÜnh m¹ch. Ngoµi ra cã thÓ kÕt hîp víi xoa bãp b»ng gõng gi· nhá ng©m vµo r-îu, muèi rang nãng víi ng¶i cøu hoÆc xoa bãp b»ng c¸c lo¹i dÇu nãng nh- cån long n·o, cån salicylat metyl, v.v... 4. ¢m ®¹o lén ra ngoµi - TriÖu chøng: BÖnh cã thÓ chia ra hai lo¹i sau: + ThÓ kh«ng hoµn toµn. Khi míi xuÊt hiÖn, bé phËn ©m ®¹o lén ra ngoµi cã mµu ®á to b»ng n¾m tay hoÆc lín h¬n mét Ýt. Bé phËn nµy chØ nh×n thÊy khi gia sóc n»m xuèng, khi gia sóc ®øng dËy th× bé phËn ®ã l¹i tôt vµo trong xoang chËu. Tr-êng hîp bÖnh tiÕp tôc ph¸t triÓn th× bé phËn ©m ®¹o lén ra ngoµi ngµy cµng to lªn, lóc nµy khi con vËt ®øng dËy bé phËn ©m ®¹o còng kh«ng tôt vµo trong, ë d-íi thµnh ©m ®¹o cßn béc lé c¶ èng dÉn niÖu vµ mét phÇn cña bµng quang. + ThÓ hoµn toµn. Toµn bé ©m ®¹o bÞ lén tr¸i vµ bÞ ®Èy ra khái mÐp ©m, to b»ng qu¶ bãng, lóc nµy ta nh×n râ miÖng ngoµi cña cæ tö cung vµ hiÖn t-îng nót dÞch ®ãng nót ë cæ tö cung. Khi con vËt ®øng hay n»m, ©m ®¹o vÉn bÞ béc lé ra ngoµi, con vËt thÝch n»m h¬n ®øng, lu«n ë t×nh tr¹ng ®au ®ín, khã chÞu, co bãp vµ rÆn, ®«i khi cong ®u«i cong l-ng mµ rÆn. Bé phËn ©m ®¹o lén ra ngoµi bÞ tiÕp xóc víi ngo¹i c¶nh dÝnh c¸c chÊt bÈn nh- ®Êt, c¸t, r¬m, r¹, n-íc gi¶i, ph©n v.v... niªm m¹c bÞ x©y x¸t, bÞ r¸ch, bÞ thñng, xuÊt huyÕt, ©m ®¹o bÞ nhiÔm khuÈn, bÞ viªm, thÓ tÝch ©m ®¹o ngµy cµng to dÇn lªn. Tõ niªm m¹c ©m ®¹o tiÕt ra hçn dÞch bao gåm: n-íc vµng, m¸u, mñ, niªm dÞch vµ c¸c chÊt bÈn cña ngo¹i c¶nh. Tr-êng hîp bÖnh x¶y ra thêi gian l©u, møc ®é tæn th-¬ng nÆng th× dÔ g©y ra hiÖn t-îng huyÕt nhiÔm trïng, huyÕt nhiÔm mñ. MÆt kh¸c, bÖnh cã thÓ g©y ra hiÖn t-îng sÈy thai hay ®Î non. - Nguyªn nh©n: + Do tÕ bµo tæ chøc ©m ®¹o bÞ thÊm dÞch vµ bÞ c¨ng ra, søc ®µn håi cña tæ chøc ©m ®¹o bÞ gi¶m sót, tæ chøc d©y ch»ng ©m ®¹o bÞ c¨ng qu¸ møc.
+ Do niªm m¹c ©m ®¹o, cæ tö cung bÞ tæn th-¬ng. Ngoµi ra cã thÓ do c¬ thÓ mÑ thiÕu vitamin nhãm B tõ ®ã g©y ra t×nh tr¹ng c¸c tÕ bµo sinh dôc chøa thõa l-îng n-íc hoÆc cã thÓ kÕ ph¸t tõ bÖnh viªm trùc trµng, t¸o bãn v.v... + Do thøc ¨n kh«ng ®Çy ®ñ. KhÈu phÇn ¨n kh«ng thÝch hîp, con vËt ®· giµ yÕu còng nh- nh÷ng yÕu tè kh¸c lµm søc khoÎ nãi chung cña con mÑ bÞ gi¶m sót. + Gia sóc mÑ bÞ nu«i nhèt l©u trong chuång mµ nÒn chuång qu¸ dèc vÒ phÝa ®u«i hoÆc cã thÓ do con vËt lu«n lu«n ph¶i leo dèc trong thêi gian cã thai nªn tö cung vµ thai Ðp m¹nh lªn ©m ®¹o. + Do bµo thai qu¸ to hoÆc ®a thai, ¸p lùc xoang bông vµ xoang chËu qu¸ cao, nhÊt lµ khi con vËt n»m trªn nÒn chuång qu¸ dèc vÒ phÝa ®u«i. + Do bß ®· ®Î nhiÒu løa, c¸c tæ chøc d©y ch»ng vµ c¬ ©m ®¹o bÞ nh·o nªn chøc n¨ng gi÷ ©m ®¹o ë vÞ trÝ b×nh th-êng bÞ gi¶m sót. + Do kÕ ph¸t tõ mét sè bÖnh néi khoa nh-: viªm d¹ dµy vµ ruét cÊp tÝnh, t¸o bãn, Øa ch¶y, ch-íng bông ®Çy h¬i, béi thùc v.v... hoÆc do trong qu¸ tr×nh ®iÒu trÞ bÖnh dïng thuèc kÝch thÝch kh«ng ®óng liÒu l-îng lµm cho con vËt rÆn m¹nh, c¬ quan sinh dôc co bãp t¹o ®iÒu kiÖn cho ©m ®¹o dÔ dµng lén ra ngoµi. - §iÒu trÞ: Nguyªn lý ®iÒu trÞ bÖnh ©m ®¹o lén ra ngoµi lµ nhanh chãng ®-a bé phËn ©m ®¹o bÞ béc lé ra ngoµi vÒ vÞ trÝ cò sau khi ®· v« trïng, ®Ó phßng hiÖn t-îng t¸i ph¸t vµ nhiÔm trïng cho tö cung vµ c¬ thÓ nãi chung. - Hé lý: Gi÷ cho vËt trong t×nh tr¹ng yªn tÜnh tuyÖt ®èi kh«ng vËn ®éng. §Ó con vËt lu«n ë trong gi¸ cè ®Þnh víi t- thÕ ®Çu thÊp, ®u«i cao, buéc ®u«i sang mét bªn ®Ó tr¸nh hiÖn t-îng lµm s©y s¸t vµ kÝch thÝch niªm m¹c. V« trïng niªm m¹c ©m ®¹o vµ ®-a ©m ®¹o vÒ vÞ trÝ cò. Röa ©m ®¹o b»ng c¸c dung dÞch s¸t trïng ë nång ®é thÝch hîp: thuèc tÝm 0,1%, Rivanol 0,1%, axit boric 3%, phÌn chua 2%, Furacilin 1/500, n-íc muèi 5% hoÆc c¸c lo¹i n-íc s¾c cña c¸c l¸ ch¸t nh-: bóp sim, bóp æi, n-íc chÌ ®Æc v.v... Sau khi ®· röa s¹ch thÊm kh« th× dïng glyxerin i«t 2-3% hoÆc c¸c lo¹i thuèc kh¸ng sinh mì nh- Tetracyclin, mì Penicillin, mì Puvacilin... lªn kh¾p niªm m¹c bÞ s©y s¸t. Sau ®ã tiÕn hµnh thñ thuËt ®-a ©m ®¹o vÒ vÞ trÝ cò. §Ó tr¸nh hiÖn t-îng lµm x©y x¸t niªm m¹c vµ g©y nhiÔm trïng ©m ®¹o ng-êi tiÕn hµnh thñ thuËt ph¶i c¾t ng¾n mãng tay vµ ph¶i v« trïng tay cÈn thËn. Khi ®-a ©m ®¹o vÒ vÞ trÝ cò cÇn ph¶i tiÕn hµnh tõ tõ, dÇn dÇn vµ chØ ®-a vµo khi gia sóc ngõng rÆn. Sau khi ®-a ©m ®¹o vÒ vÞ trÝ cò cÇn ®Ò phßng hiÖn t-îng t¸i ph¸t b»ng c¸c biÖn ph¸p sau: + H¹n chÕ hiÖn t-îng rÆn b»ng c¸ch phong bÕ lâm khum ®u«i b»ng Novocain hoÆc cã thÓ cho uèng r-îu tr¾ng 500ml. Dïng 100ml cån 70O tiªm tõng mòi mét xung quanh mÐp ©m m«n. Ph-¬ng ph¸p cè ®Þnh ®Ò phßng hiÖn t-îng t¸i ph¸t tèt nhÊt lµ dïng chØ mÒm b¶n to kh©u 2/3 phÝa trªn mÐp ©m m«n. + §Ó tr¸nh hiÖn t-îng nhiÔm trïng cho c¬ thÓ dïng c¸c lo¹i kh¸ng sinh tiªm vµo b¾p thÞt. Ngoµi ra chó ý trî søc, trî lùc cho con vËt. 5. SÈy thai - TriÖu chøng: Qu¸ tr×nh gia sóc cã thai bÞ gi¸n ®o¹n, bÞ ng¾t qu·ng ®-îc gäi lµ hiÖn t-îng sÈy thai. C¨n cø vµo thêi gian xuÊt hiÖn mµ ng-êi ta chia ra hai tr-êng hîp lµ sÈy thai vµ ®Î non.
+ SÈy thai: ®©y lµ hiÖn t-îng xuÊt hiÖn vµo thêi gian cã chöa kú I vµ II. Toµn bé bµo thai kh«ng ®-îc tiÕp tôc ph¸t triÓn mµ bÞ tiªu biÕn ®i hay bÞ tèng ra khái tö cung mÑ. HiÖn t-îng nµy dÉn ®Õn nhiÒu t×nh tr¹ng bÖnh lý kh¸c nhau ë c¬ quan sinh dôc nãi riªng vµ c¬ thÓ nãi chung. Mét sè tr-êng hîp cô thÓ cã thÓ x¶y ra nh- sau: * Tiªu thai hay cßn gäi lµ sÈy thai Èn tÝnh, sÈy thai ngÊm ngÇm. §©y lµ qu¸ tr×nh bÖnh lý nhÑ nhÊt trong c¸c lo¹i sÈy thai. HiÖn t-îng nµy th-êng x¶y ra trong thêi kú ®Çu cña qu¸ tr×nh cã thai. Khi hîp tö ch-a ph¸t triÓn thµnh bµo thai. TÊt c¶ c¸c tæ chøc tÕ bµo cña thai ®-îc c¬ thÓ mÑ hÊp thô hoµn toµn kh«ng ®Ó l¹i sù biÕn ®æi nµo hay vÕt tÝch g× trong tö cung. BiÓu hiÖn triÖu chøng ®iÓn h×nh cña hiÖn t-îng nµy lµ sau lÇn phèi gièng cuèi cïng mét vµi chu kú, gia sóc xuÊt hiÖn tr¹ng th¸i ®éng dôc b×nh th-êng. C¬ quan sinh dôc nãi riªng vµ c¬ thÓ nãi chung kh«ng cã triÖu chøng ®iÓn h×nh. * Thai chÕt vµ trë thµnh mét dÞ vËt n»m l¹i trong tö cung c¬ thÓ mÑ, tõ ®ã dÞ vËt lu«n kÝch thÝch g©y ra nh÷ng ph¶n øng co bãp cña tö cung lµm cho bµo thai, nhau thai vµ c¸c s¶n phÈm trung gian bÞ ®Èy ra ngoµi. Tr-êng hîp bÖnh x¶y ra ë thêi kú cã thai kú II th× gia sóc mÑ biÓu hiÖn mét sè triÖu chøng: BÇu vó h¬i c¨ng, s÷a thay ®æi vÒ mµu s¾c, mïi vÞ. Gia sóc biÓu hiÖn rÆn nhÑ, kiÓm tra qua ©m ®¹o thÊy cæ tö cung hÐ më, niªm dÞch lo·ng lÉn dÞch thai th¶i ch¶y ra ngoµi. Víi gia sóc cã thai trªn d-íi 1 th¸ng, triÖu chøng cña bÖnh biÓu hiÖn kh«ng râ. ë thÓ bÖnh nµy nÕu xuÊt hiÖn vµo thêi gian cã thai kú ®Çu vµ bµo thai ®-îc ®Èy ra ngoµi sím th× tiªn l-îng tèt. Sau mét thêi gian tuú thuéc vµo loµi gia sóc kh¸c nhau con mÑ cã thÓ ®éng dôc trë l¹i vµ tiÕn hµnh qu¸ tr×nh thô tinh b×nh th-êng. Ng-îc l¹i nÕu bÞ l-u thai hay thai bÞ thèi r÷a th× dÔ dµng dÉn tíi viªm tö cung, huyÕt nhiÔm trïng, b¹i huyÕt... ¶nh h-ëng lín ®Õn qu¸ tr×nh sinh s¶n sau nµy vµ dÔ dµng dÉn ®Õn hiÖn t-îng v« sinh. * SÈy thai do thãi quen. Sau khi phèi gièng mét thêi gian nhÊt ®Þnh nµo ®ã cña tÊt c¶ c¸c løa thai, bµo thai bÞ chÕt, bÞ ®Èy ra khái tö cung c¬ thÓ mÑ hay biÕn thµnh c¸c d¹ng ®Æc biÖt kh¸c nh- canxi ho¸, thèi r÷a... * Thai kh«. Sau khi thai bÞ chÕt, tÊt c¶ c¸c dÞch trong tÕ bµo tæ chøc cña thai ®-îc c¬ thÓ hÊp thô hoµn toµn. Nh÷ng phÇn kh¸c trë nªn nhá cøng vµ ®-îc l-u l¹i trong tö cung. Khi bµo thai ®· chÕt nh-ng thÓ vµng vÉn tån t¹i vµ lu«n tiÕt ra progesteron, v× vËy tö cung co bãp yÕu, cæ tö cung ®ãng kÝn, vi khuÈn bªn ngoµi kh«ng x©m nhËp vµo ®-îc. Thêi gian ®Çu cña bÖnh, dÞch thai vµ tÊt c¶ c¸c dÞch trong tÕ bµo tæ chøc cña thai ®-îc niªm m¹c c¬ thÓ mÑ hÊp thu, c¸c tæ chøc kh¸c cña thai r¾n l¹i, thÓ tÝch thai bÞ thu nhá. §Çu vµ ch©n thai chôm l¹i víi nhau, nhau thai nh«, nh¨n nheo vµ b¸m chÆt lÊy thai, nhau thai vµ bµo thai biÕn thµnh mét côc mµu n©u, ®en, cøng nªn ng-êi ta gäi lµ thai kh«, thai cøng hoÆc thai canxi ho¸. Còng cã tr-êng hîp nhau thai bÞ ph©n huû nh-ng kh«ng ®-îc hÊp thô hÕt t¹o thµnh hçn dÞch qu¸nh mµu n©u ®en n»m l¹i trong tö cung. VÒ l©m sµng th-êng xuÊt hiÖn mét sè triÖu chøng sau: ®· qua thêi gian cã thai trung b×nh mµ gia sóc mÑ kh«ng biÓu hiÖn qu¸ tr×nh sinh ®Î. Nh÷ng biÓu hiÖn cña c¬ thÓ nãi chung vµ c¬ quan sinh dôc nãi riªng cña hiÖn t-îng cã thai dÇn dÇn gi¶m xuèng hoÆc mÊt h¼n nh-ng gia sóc vÉn kh«ng biÓu hiÖn ®éng dôc trë l¹i. KiÓm tra qua trùc trµng thÊy cæ tö cung nhá h¬n nhiÒu so víi tö cung cã thai b×nh th-êng cïng th¸ng. Khi xoa bãp tö cung cã thÓ ph¸t hiÖn ®-îc bäc thai kh« ë trong tö cung, thµnh tö cung dµy vµ cøng h¬n b×nh th-êng. Cã tr-êng hîp thai kh« n»m ë miÖng ngoµi cæ tö cung hoÆc ©m ®¹o.
* NhuyÔn thai. Bµo thai bÞ chÕt vµ c¸c phÇn mÒm cña thai bÞ lªn men vµ bÞ ph©n gi¶i. Qu¸ tr×nh ph©n gi¶i b¾t ®Çu tõ c¸c mµng thai, ®Õn c¸c phÇn mÒm cña thai t¹o ra mét hçn dÞch mµu n©u hay ®á nh¹t vµ lu«n ®-îc th¶i ra ngoµi. Mét sè m¶nh x-¬ng vôn hay x-¬ng nhá cã thÓ lÉn víi dÞch th¶i ra. Nh÷ng x-¬ng to vµ líp sôn ®-îc gi÷ l¹i trong tö cung. Hçn dÞch lu«n ®-îc th¶i ra ngoµi, lóc ®Çu nhiÒu mµu ®á nh¹t sau biÕn thµnh mµu n©u lÉn mñ cuèi cïng chØ hoµn toµn mñ ch¶y ra. Mçi khi gia sóc ®i ®¹i, tiÓu tiÖn hay rÆn th× hçn dÞch vµ mñ ch¶y ra nhiÒu h¬n, dÞch cã mïi h«i thèi. DÞch dÝnh vµo gèc ®u«i, xung quanh ©m hé, mét thêi gian sau dÞch kh« l¹i bong vÈy mµu ®en. Kh¸m qua trùc trµng xoa bãp tö cung cã thÓ ph¸t hiÖn ®-îc tiÕng l¹o s¹o cña x-¬ng thai. KÝch th-íc cña tö cung phô thuéc vµo tuæi cña thai lóc chÕt nh-ng nãi chung nhá h¬n nhiÒu so víi tö cung chøa thai ph¸t triÓn b×nh th-êng cïng tuæi. BÖnh nµy nÕu ph¸t hiÖn muén ®iÒu trÞ kh«ng kÞp thêi dÔ dÉn ®Õn t×nh tr¹ng con vËt bÞ b¹i huyÕt, huyÕt nhiÔm trïng, con vËt bÞ chÕt. * Thai bÞ ch-íng to vµ thèi r÷a. Sau khi bµo thai bÞ chÕt, c¸c lo¹i vi khuÈn x©m nhËp, c¸c tæ chøc d-íi da cña thai bÞ ph©n huû. C¸c lo¹i h¬i ®-îc s¶n sinh ra nh- H2, N2, NH3, CO2, H2S... ®-îc tÝch tô l¹i ë d-íi da lµm cho bµo thai bÞ tr-¬ng to lªn, thµnh tö cung r·n c¨ng ra, tö cung gi¶m hay mÊt h¼n ®µn tÝnh. Hçn dÞch mµu n©u lÉn nhiÒu m¶nh tæ chøc ho¹i tö lu«n ®-îc th¶i ra ngoµi cã mïi thèi khã chÞu. Con vËt biÓu hiÖn triÖu chøng toµn th©n: sèt cao, ®au ®ín, khã chÞu, bá ¨n, bông ch-íng to ¶nh h-ëng nhiÒu ®Õn ho¹t ®éng h« hÊp, tiªu ho¸. Kh¸m qua ©m ®¹o thÊy cæ tö cung më réng, thµnh tö cung c¨ng vµ bao kÝn chÆt lÊy thai ®· ch-íng to vµ thuû thòng d-íi da. Nh÷ng chÊt bÞ ph©n gi¶i tõ c¸c tæ chøc mÒm d-íi da thai th«ng qua hÖ thèng m¹ch qu¶n vµo hÖ thèng tuÇn hoµn lµm cho gia sóc mÑ bÞ b¹i huyÕt, huyÕt nhiÔm trïng. + §Î non: HiÖn t-îng nµy xuÊt hiÖn vµo thêi gian cã thai kú cuèi. VÒ mÆt l©m sµng con mÑ xuÊt hiÖn nh÷ng triÖu chøng gÇn nh- lóc sinh ®Î b×nh th-êng: bÇu vó c¨ng to, xung huyÕt, ©m hé cã hiÖn t-îng xung huyÕt, phï thòng. Sau khi ®Î non nÕu kh«ng bÞ s¸t nhau hay viªm néi m¹c tö cung vµ ®-îc nu«i d-ìng ch¨m sãc chu ®¸o, gia sóc mÑ sÏ håi phôc søc khoÎ nhanh chãng. Con vËt s¬ sinh khi bÞ ®Î non yÕu ít, ph¶n x¹ bó chËm hay kh«ng cã, th©n nhiÖt thÊp vµ th-êng khã nu«i. - Nguyªn nh©n Cã thÓ chia nguyªn nh©n g©y sÈy thai thµnh c¸c nhãm sau ®©y: + SÈy thai cã tÝnh chÊt truyÒn nhiÔm Lo¹i nµy chñ yÕu do mét sè lo¹i vi khuÈn, siªu vi khuÈn hoÆc ®éc tè cña chóng g©y ra, ngoµi ra cã thÓ do mét sè lo¹i ký sinh trïng g©y nªn. Trong c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm g©y sÈy thai th-êng gÆp nhiÒu lµ Brucellosis, Vibriosis. HiÖn t-îng sÈy thai cã thÓ kÕ ph¸t tõ mét sè bÖnh truyÒn nhiÔm kh¸c. Lo¹i sÈy thai do ký sinh trïng th-êng lµ Tricomonas. + SÈy thai kh«ng cã tÝnh chÊt truyÒn nhiÔm §©y lµ lo¹i sÈy thai hay x¶y ra trong thùc tÕ vµ th-êng do nh÷ng nguyªn nh©n sau: * SÈy thai do nu«i d-ìng Do chÕ ®é ch¨m sãc, nu«i d-ìng, qu¶n lý khai th¸c vµ sö dông kh«ng phï hîp víi gia sóc cã thai nh-: thøc ¨n, n-íc uèng kh«ng ®Çy ®ñ, chÊt l-îng kÐm, b¾t gia sóc lµm viÖc qu¸ søc ... ¶nh h-ëng tíi qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt, søc ®Ò kh¸ng cña gia sóc mÑ, lµm rèi lo¹n mèi liªn hÖ gi÷a nhau mÑ vµ nhau con tõ ®ã g©y ra hiÖn t-îng sÈy thai. Trong thùc tÕ hiÖn sÈy thai hay gÆp khi thiÕu ®¹m, kho¸ng vµ ®Æc biÖt lµ mét sè lo¹i vitamin cÇn thiÕt.
Khi thiÕu vitamin A c¬ n¨ng gi÷a mµng nhung cña nhau thai vµ niªm m¹c tö cung gia sóc mÑ bÞ rèi lo¹n vµ bµo thai sÏ bÞ chÕt. Khi thiÕu vitamin E ë giai ®o¹n cã thai kú I th× bµo thai dÔ bÞ chÕt, bÞ tiªu thai hay thai bÞ canxi ho¸, ë giai ®o¹n sau th× dÔ g©y ra hiÖn t-îng ®Î non. ThiÕu vitamin D sÏ trë ng¹i ®Õn qu¸ tr×nh c©n b»ng vµ trao ®æi, duy tr× gi÷a Ca, P tõ ®ã ¶nh h-ëng trùc tiÕp tíi sù h×nh thµnh bé x-¬ng cña bµo thai. Ngoµi ra nÕu trong thµnh phÇn cña thøc ¨n cã nÊm mèc, bÞ «i thiu... cã thÓ g©y cho con mÑ ngé ®éc dÉn ®Õn t×nh tr¹ng sÈy thai. * SÈy thai do tæn th-¬ng Con mÑ cã thÓ bÞ ®¸, bÞ hóc vµo vµo bông, bÞ tr-ît ng· do nÒn chuång qu¸ tr¬n, b·i ch¨n qu¸ dèc. Gia sóc bÞ chÑt do cöa chuång qu¸ hÑp. Khi kh¸m qua trùc trµng kh«ng ®óng kü thuËt lµm gia sóc gi·y dôa nhiÒu hoÆc khi kh¸m ©m ®¹o ®Ó má vÞt qu¸ l©u, do dïng thuèc lµm ©m ®¹o bÞ kÝch thÝch m¹nh. Ngoµi ra cã thÓ do phèi gièng nhÇm khi gia sóc ®· cã thai trong tr-êng hîp ®éng dôc gi¶. Nh÷ng nguyªn nh©n g©y chÊn th-¬ng trªn th-êng lµm vì m¹ch m¸u ë thµnh tö cung, mµng thai, cã khi ë c¶ bµo thai g©y ra nh÷ng ph¶n x¹ co bãp m¹nh ®ét ngét ë tö cung lµm cho bµo thai bÞ chÕt vµ bÞ ®Èy ra khái c¬ thÓ mÑ. * SÈy thai do gia sóc mÑ bÞ bÖnh Lo¹i nµy th-êng do c¸c nguyªn nh©n chñ yÕu sau ®©y: o Do gia sóc bÞ bÖnh ë c¬ quan sinh dôc. Viªm niªm m¹c tö cung, viªm tö cung tÝch mñ, u tö cung, sÑo tö cung, tö cung dÞ d¹ng, u nang buång trøng, rèi lo¹n chøc n¨ng thÓ vµng, viªm cæ tö cung v.v... o BÖnh ë hÖ néi tiÕt lµm rèi lo¹n sù c©n b»ng c¸c hãc-m«n trong m¸u. o BÖnh ë hÖ h« hÊp lµm ¶nh h-ëng tíi qu¸ tr×nh trao ®æi oxy ë nhau thai lµm bµo thai bÞ thiÕu oxy. o BÖnh ë hÖ tim m¹ch lµm rèi lo¹n tuÇn hoµn gi÷a nhau thai vµ bµo thai lµm cho bµo thai bÞ thiÕu dinh d-ìng. o BÖnh ë gan, thËn lµm cho bµo thai bÞ nhiÔm ®éc. o BÖnh ë hÖ tiªu ho¸ nh-: ch-íng bông ®Çy h¬i cÊp, viªm d¹ dµy vµ ruét, t¸o bãn, Øa ch¶y... lµm cho tö cung co bãp bµo thai chÕt. o BÖnh ë hÖ thÇn kinh nh- viªm mµng n·o, viªm n·o tuû, v.v... o Do c¬ thÓ mÑ bÞ ngé ®éc thøc ¨n, n-íc uèng. o Do khi sö dông thuèc g©y mª toµn th©n, uèng qu¸ nhiÒu thuèc lîi tiÓu, thuèc tÈy hoÆc thuèc kÝch thÝch c¬ tr¬n co bãp. * SÈy thai do bÖnh ë nhau thai vµ bµo thai Trong thùc tÕ th-êng gÆp c¸c bÖnh: o Bµo thai ph¸t triÓn kh«ng b×nh th-êng, thai dÞ h×nh. o Phï thòng mµng thai hay viªm mµng thai. o D©y rèn dÞ d¹ng hay ph¸t triÓn qu¸ ng¾n, qu¸ dµi. o Nhau thai dÞ d¹ng. o DÞch thai qu¸ nhiÒu hoÆc qu¸ Ýt.
- Phßng bÖnh vµ can thiÖp Khi ph¸t hiÖn cã hiÖn t-îng sÈy thai tr-íc hÕt ph¶i ®iÒu trÞ kÞp thêi ®Ó gi¶m thiÖt h¹i vÒ kinh tÕ. MÆt kh¸c ph¶i ®iÒu tra thËt tØ mØ, cÈn thËn ®Ó n¾m ®-îc t×nh h×nh bÖnh sö cña tõng gia sóc, x¸c ®Þnh nguyªn nh©n chÝnh g©y nªn hiÖn t-îng sÈy thai. CÇn t×m ra quy luËt sÈy thai cña ®µn gia sóc, tõ ®ã ®Ò ra nh÷ng biÖn ph¸p phßng chèng cã hiÖu qu¶ cao. Mét sè biÖn ph¸p chung nh- sau: 1. Chän lùa nh÷ng gia sóc gièng kh«ng m¾c bÖnh truyÒn nhiÔm nh- Brucellosis, Vibriosis hoÆc c¸c bÖnh ký sinh trïng ®-êng sinh dôc. 2. Thùc hiÖn nghiªm chØnh quy tr×nh ch¨m sãc, nu«i d-ìng, qu¶n lý vµ sö dông gia sóc cã thai. 3. Thi hµnh ®Çy ®ñ mäi quy ®Þnh kü thuËt khi khai th¸c tinh dÞch, m«i tr-êng pha chÕ tinh dÞch, khi phèi gièng. 4. ¸p dông nh÷ng biÖn ph¸p kü thuËt nh»m ®Ò phßng hiÖn t-îng bÖnh lý ë c¬ quan sinh dôc khi cã thai, khi sinh ®Î vµ sau khi ®Î xong. 5. Víi tÊt c¶ c¸c d¹ng sÈy thai mµ bµo thai ®· chÕt, cæ tö cung ®· më (tù nhiªn hay can thiÖp) th× ph¶i nhanh chãng ¸p dông mäi biÖn ph¸p, thñ thuËt ®-a thai ra khái tö cung con mÑ, tr¸nh lµm tæn th-¬ng c¬ quan sinh dôc, kh«ng ®Ó thai bÞ thèi r÷a trong tö cung lµm ¶nh h-ëng lín tíi c¬ quan sinh dôc nãi riªng vµ c¬ thÓ nãi chung còng nh- qu¸ tr×nh sinh s¶n vÒ sau cña gia sóc. iii. bÖnh sau khi ®Î 1. B¹i liÖt sau khi ®Î - TriÖu chøng: BÖnh th-êng x¶y ra ë nh÷ng bß s÷a cã s¶n l-îng s÷a cao, tõ løa ®Î thø 3 ®Õn løa ®Î thø 6, trong vßng 3 -5 ngµy sau khi ®Î. C¸c triÖu chøng l©m sµng cã thÓ ph¸t hiÖn nh- sau: + Bß tù nhiªn kÐm ¨n hoÆc bá ¨n, nhu ®éng d¹ cá gi¶m, kh«ng nhai l¹i, kh«ng ®¹i tiÓu tiÖn, ch-íng h¬i nhÑ. + NhiÖt ®é c¬ thÓ t¨ng ®ét ngét (41-42C), thë m¹nh, ch¶y r·i rít. + Bån chån, m¾t lê ®ê, ch©n sau l¶o ®¶o, ®øng kh«ng v÷ng, run rÈy, co giËt... sau ®ã 4 ch©n mÊt c¶m gi¸c vµ liÖt h¼n. Trong c¸c tr-êng hîp bÖnh nhÑ bß cã biÓu hiÖn ¨n Ýt, ®i l¹i khã kh¨n, xiªu vÑo vµ cuèi cïng liÖt ch©n. Khi ®· liÖt, th©n nhiÖt gi¶m h¬n b×nh th-êng, kh« mòi, thë khã vµ s©u; lóc ®Çu tim ®Ëp nhanh, m¹nh sau ®ã yÕu dÇn. BÖnh tiÕn triÓn rÊt nhanh, nÕu kh«ng cøu ch÷a kÞp thêi th× sau 12-48 giê 60% tr-êng hîp bß m¾c bÖnh sÏ bÞ chÕt. - Nguyªn nh©n: + Sau khi ®Î bß c¸i b¾t ®Çu tiÕt s÷a, nhu cÇu canxi t¨ng m¹nh (®Æc biÖt lµ ë nh÷ng con cao s¶n). Canxi ®-îc huy ®éng vµ chuyÓn vµo s÷a; l-îng canxi trong m¸u gi¶m ®ét ngét g©y ra hiÖn t-îng b¹i liÖt.
+ Trong giai ®o¹n cuèi, bµo thai cÇn mét l-îng lín canxi ®Ó ph¸t triÓn bé x-¬ng, nÕu vµo giai ®o¹n nµy bß c¸i kh«ng ®-îc cung cÊp ®Çy ®ñ c¸c muèi phètph¸t canxi th× nguy c¬ bÖnh cµng cao. - ChÈn ®o¸n: + Dùa vµo c¸c triÖu chøng l©m sµng nh- trªn. V× c¸c triÖu chøng bÖnh xuÊt hiÖn nhanh, ®ét ngét, nªn khi chÈn ®o¸n cÇn chó ý ph©n biÖt ®Ó tr¸nh nhÇm lÉn víi c¸c bÖnh nhiÔm trïng cÊp hoÆc bÖnh say n¾ng. + NÕu lµm xÐt nghiÖm m¸u sÏ thÊy l-îng canxi chØ cßn 50% so víi b×nh th-êng. - §iÒu trÞ: + Bæ sung Canxi:  Calcium-F, 5ml: 100 - 150ml  Calmaphos, 5ml: 150 - 250ml Dïng tiªm b¾p thÞt hoÆc tÜnh m¹ch. + Trî tim, m¹ch:  Strychnin-B1 2ml, 5ml: 2 - 5ml  Vitamin B-complex 2ml: 5 - 10ml  Multivit-forte, 20 ml: 5 - 10ml + Ch¨m sãc hé lý: §Ó con vËt n»m yªn tÜnh, gi÷ g×n vÖ sinh s¹ch sÏ, t¨ng l-îng canxi trong khÈu phÇn ¨n hµng ngµy. 2. Viªm néi m¹c tö cung - TriÖu chøng: Gia sóc bÞ sèt, kÐm ¨n. M¹ch ®Ëp vµ tÇn sè h« hÊp t¨ng lªn. Cã nh÷ng dÊu hiÖu cña chøng viªm phóc m¹c. S¶n l-îng s÷a gi¶m ®ét ngét. Gia sóc gÇy ®i nhanh chãng. DÞch ch¶y tõ ©m ®¹o mÇu n©u ®Ëm, lÉn mñ vµ lÉn c¸c mÈu m« tÕ bµo. - Nguyªn nh©n: Viªm néi m¹c tö cung lµ bÖnh th-êng gÆp ë bß c¸i s÷a. Nguy c¬ viªm néi m¹c tö cung phô thuéc chñ yÕu vµo thêi gian xuÊt hiÖn l¹i chu kú ®éng dôc sau khi ®Î. §éng dôc xuÊt hiÖn cµng sím th× nguy c¬ bÖnh cµng nhá. §ã lµ v× trong thêi gian ®éng dôc ®é axÝt trong tö cung thÊp h¬n, niªm m¹c tö cung trë nªn xung huyÕt vµ cã sù thÊm xuÊt cña c¸c b¹ch cÇu. Nhê ®ã, tö cung cã kh¶ n¨ng chèng l¹i sù nhiÔm khuÈn nÕu nh- c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh kh«ng qu¸ ®éc h¹i vµ sè l-îng vi khuÈn kh«ng qu¸ lín. Tö cung cã thÓ bÞ viªm nhiÔm do: + Thô tinh nh©n t¹o. Khi phèi tinh cã thÓ lµm tæn th-¬ng thµnh tö cung. C¸c vi khuÈn cã trong tinh dÞch hoÆc cïng víi tinh qu¶n, ®-îc ®-a vµo tö cung, g©y ra nhiÔm trïng thø cÊp. NhiÒu khi thÊy c¬ tö cung còng bÞ bÖnh, thËm chÝ cã tr-êng hîp tö cung bÞ thñng vµ viªm phóc m¹c.
+ §Î kh«ng b×nh th-êng hoÆc s¸t nhau. BÖnh xuÊt hiÖn thêi kú sau ®Î. C¬ tö cung kh«ng co bãp, c¸c vi khuÈn, chñ yÕu lµ c¸c liªn cÇu khuÈn, tô cÇu khuÈn, E. coli hoÆc Actinomyces pyogenes x©m nhËp vµo bªn trong tö cung. T¹i ®©y chóng nh©n lªn nhanh chãng vµ th¶i ra c¸c ®éc tè, g©y nªn hiÖn t-îng nhiÔm ®éc m¸u cho gia sóc. + Viªm néi m¹c tö cung m·n tÝnh víi thÓ vµng tån l-u (viªm tö cung tÝch mñ). §©y lµ tr-êng hîp viªm néi m¹c tö cung víi chu kú ®éng dôc b×nh th-êng, thÓ vµng h×nh thµnh nh-ng kh«ng bÞ teo biÕn do néi m¹c tö cung kh«ng cßn kh¶ n¨ng tiÕt ra prostaglandin. L-îng mñ t¨ng lªn vµ ph©n t¸n réng trong toµn bé sõng tö cung. Chøng nhiÔm trïng cã thÓ l©y sang c¶ èng dÉn trøng vµ lµm cho èng dÉn trøng còng bÞ viªm. - ChÈn ®o¸n: + Dùa vµo c¸c triÖu chøng l©m sµng nh- trªn. + Khi sê n¾n qua trùc trµng thÊy tö cung phång lªn. NÕu viªm phóc m¹c, cã thÓ c¶m gi¸c thÊy bÒ mÆt tö cung sÇn sïi. Khi viªm tö cung tÝch mñ (thÓ vµng tån l-u) thÊy cã thÓ vµng trªn mét trong hai buång trøng vµ c¸c sõng tö cung mÊt c©n ®èi. Khi chÈn ®o¸n bÖnh b»ng sê qua trùc trµng, cÇn l-u ý tr¸nh nhÇm lÉn bÖnh viªm tö cung tÝch mñ víi tr-êng hîp mang thai. Trong tr-êng hîp bÖnh, kh«ng thÊy hiÖn t-îng tr-ît cña c¸c mµng nhau, kh«ng thÊy sù hiÖn diÖn cña mµng d-¬ng vµ c¸c nóm nhau. NÕu cã thÓ lµm cho dÞch chøa bªn trong di chuyÓn tõ sõng tö cung nµy sang sõng tö cung kh¸c th× cã thÓ kh¼ng ®Þnh ch¾c ch¾n lµ tr-êng hîp viªm tö cung tÝch mñ. - §iÒu trÞ: + Thôt röa ©m ®¹o, tö cung b»ng mét trong c¸c dung dÞch sau:  N-íc muèi 1 - 2% 300 - 500ml  Thuèc tÝm 1 - 2% 300 - 500ml  Lugol 0,5 - 1% 300 - 500ml  Rivanol 1 - 2% 300 - 500ml Thôt röa nhiÒu lÇn, nÕu bÖnh nÆng th× dïng dung dÞch ®Æc, bÖnh nhÑ th× dïng dung dÞch lo·ng. Khi míi röa lÇn 1 dung dÞch ®Ëm sau lÇn 2-3 th× lo·ng dÇn. + Dïng viªn Han V.T.C ®Æt tö cung-©m ®¹o: 1-2 viªn/ngµy. + Dïng kh¸ng sinh: B¬m kh¸ng sinh: Khi b¬m röa, cho tay qua trùc trµng vuèt hÕt dung dÞch ra, sau ®ã cã thÓ dïng kh¸ng sinh b¬m vµo. Dïng mét trong c¸c dung dÞch sau:
 Ampicillin: 2 - 3 g pha trong 30 ml n-íc  Kanamycin: 3 g pha trong 30 ml n-íc  Ampi-Kana: 2 g pha trong 30 ml n-íc  Chlotetradexa: 30ml/con * KÕt hîp tiªm kh¸ng sinh ®Ó ®iÒu trÞ toµn th©n:  Hampiseptol 1 ml/10-12 kg thÓ träng  Gentamycin 1 ml/10 kg thÓ träng + Tiªm thuèc trî søc: Sö dông dung dÞch Calcium-F, Calmaphos, Cafein víi liÒu 100 -200 ml. + §èi víi tr-êng hîp viªm tö cung m·n tÝnh cã thÓ vµng tån l-u th× biÖn ph¸p ®iÒu trÞ tèt nhÊt lµ tiªm prostaglandin hoÆc c¸c chÊt t-¬ng tù (vÝ dô: 2 ml estrumate) ®Ó lµm tiªu biÕn thÓ vµng, gi¶m hµm l-îng progesteron vµ t¨ng hµm l-îng estrogen trong m¸u. Cæ tö cung sÏ më vµ tö cung co bãp vµ nh- vËy mñ ®-îc th¶i ra. 3. Viªm ©m ®¹o - TriÖu chøng: ThÊy cã mñ ch¶y ra tõ ©m ®¹o vµ th-êng dÝnh r¶i xung quanh gèc ®u«i. KiÓm tra b»ng soi ©m ®¹o thÊy niªm m¹c ©m ®¹o xung huyÕt vµ ®á. - Nguyªn nh©n: Viªm ©m ®¹o tiªn ph¸t th-êng do c¸c tæn th-¬ng khi ®Î vµ trong ®iÒu kiÖn hé lý kÐm vÖ sinh. Sau ®ã cæ tö cung vµ tö cung còng cã thÓ bÞ viªm nh- mét chøng nhiÔm trïng thø ph¸t. BÖnh còng cã thÓ xuÊt hiÖn trong tr-êng hîp phèi gièng trùc tiÕp vµ ®ùc gièng bÞ bÖnh. Nh÷ng t¸c nh©n g©y bÖnh cã nguån gèc tõ d-¬ng vËt con ®ùc. Ng-êi ta ph©n biÖt hai d¹ng viªm ©m ®¹o: + Viªm ©m ®¹o kh«ng ®Æc tr-ng: lµ chøng nhiÔm trïng do liªn cÇu khuÈn, tô cÇu khuÈn, E. coli, Actinomyces pyogenes g©y ra. + Viªm ©m ®¹o ®Æc tr-ng: lµ nh÷ng tr-êng hîp bÖnh truyÒn nhiÔm ®Æc tr-ng, th-êng ®i cïng víi viªm néi m¹c tö cung, chñ yÕu do Campylobacter fetus, Trichomonas... - ChÈn ®o¸n: C¨n cø vµo triÖu chøng bªn ngoµi vµ soi ©m ®¹o. - §iÒu trÞ: Dïng c¸c thuèc s¸t trïng ®Ó thôt röa vµ b¬m kh¸ng sinh phæ réng vµo ©m ®¹o t-¬ng tù nh- tr-êng hîp viªm tö cung.
4. S¸t nhau - TriÖu chøng: Tïy vµo møc ®é cña bÖnh mµ toµn bé nhau thai cßn n»m trong tö cung hoÆc mét phÇn mµng thai, nóm nhau con ®· t¸ch khái nóm nhau mÑ vµ ®-îc ®Èy ra treo lßng thßng ë mÐp ©m m«n, cã khi mét phÇn cña mµng èi ®· rêi h¼n ra ngoµi. Bß xuÊt hiÖn tr¹ng th¸i ®au ®ín, bån chån, khã chÞu trong tr¹ng th¸i bÞ kÝch thÝch vµ cong l-ng, cong ®u«i mµ rÆn. Sau khi sæ thai 2-3 ngµy mµ nhau thai kh«ng ®-îc ®Èy ra ngoµi th× c¸c lo¹i vi khuÈn ph¸t triÓn m¹nh trong tö cung lµm cho nhau thai bÞ thèi r÷a vµ tõ c¬ quan sinh dôc lu«n th¶i ra ngoµi hçn dÞch bao gåm dÞch thai, m¸u, mñ, niªm dÞch, m¶nh vôn tæ chøc tÕ bµo bÞ ph©n gi¶i cã mïi h«i thèi, khã chÞu. Cµng vÒ sau møc ®é biÕn ®æi cña nhau thai cµng nÆng h¬n vµ cµng h«i thèi h¬n. Lóc nµy con mÑ xuÊt hiÖn triÖu chøng toµn th©n râ: Th©n nhiÖt cao, ¨n uèng gi¶m, l-îng s÷a gi¶m. NÕu thêi gian cµng l©u mµ kh«ng ®-îc can thiÖp khi t×nh tr¹ng con vËt trë lªn trÇm träng h¬n: bá ¨n, ngõng nhai l¹i, ch-íng bông ®Çy h¬i, ngõng tiÕt s÷a, nhiÔm trïng huyÕt hoÆc huyÕt nhiÔm mñ vµ vËt cã thÓ bÞ chÕt. - Nguyªn nh©n: BÖnh s¸t nhau do nhiÒu nguyªn nh©n g©y ra, nh-ng chñ yÕu do 2 nguyªn nh©n sau: * Sau khi sæ thai tö cung co bãp yÕu, søc rÆn cña con mÑ gi¶m. §ã cã thÓ lµ do trong thêi gian cã thai gia sóc mÑ thiÕu vËn ®éng nhÊt lµ giai ®o¹n cuèi, khÈu phÇn thøc ¨n thiÕu kho¸ng ®Æc biÖt lµ canxi. Còng cã thÓ do ®Î sinh ®«i, do bµo thai qu¸ to, dÞch thai qu¸ nhiÒu... lµm cho cæ tö cung d·n qu¸ ®é, lµm gi¶m ®µn tÝnh vµ sù co bãp. Ngoµi ra tÊt c¶ nh÷ng tr-êng hîp ®Î khã ®Òu ¶nh h-ëng trùc tiÕp ®Õn qu¸ tr×nh co bãp cña tö cung, lµm gi¶m søc rÆn cña con mÑ dÉn tíi nhau thai con kh«ng thÓ t¸ch ra khái niªm m¹c tö cung gia sóc mÑ. * Nhau con vµ nhau mÑ dÝnh chÆt víi nhau. Khi viªm néi m¹c tö cung, viªm mµng thai, nhau thai con vµ nhau thai mÑ dÝnh chÆt víi nhau nªn mÆc dï tö cung co bãp b×nh th-êng nh-ng nhau thai mÑ vµ nhau thai con kh«ng thÓ t¸ch rêi nhau ra ®-îc. Ngoµi ra khi gia sóc mÑ bÞ m¾c bÖnh Brucellosis, Vibriosis th× nhau mÑ vµ nhau con th-êng dÝnh chÆt víi nhau. V× ë bß do cÊu t¹o cña nóm nhau mÑ vµ nhau con rÊt ®Æc biÖt, chóng cµi r¨ng l-îc kh¸ chÆt chÏ víi nhau nªn sau khi sæ thai chØ cÇn tö cung co bãp yÕu còng dÔ dµng g©y nªn s¸t nhau. C¨n cø vµo møc ®é cña bÖnh cã thÓ chia ra nh- sau: + ThÓ s¸t nhau hoµn toµn: Toµn bé hÖ thèng nhau thai cßn dÝnh víi niªm m¹c tö cung ë c¶ hai sõng tö cung. + ThÓ s¸t nhau kh«ng hoµn toµn: PhÝa sõng tö cung kh«ng chøa thai th× nhau thai con ®· t¸ch khái niªm m¹c tö cung. Sõng tö cung bªn cã thai th× nhau thai con cßn dÝnh chÆt víi niªm m¹c tö cung mÑ. + ThÓ s¸t nhau tõng phÇn: Mét phÇn cña mµng nhung hay mét Ýt nóm nhau con cßn dÝnh víi niªm m¹c tö cung, cßn ®a phÇn mµng thai ®· t¸ch khái niªm m¹c tö cung. - ChÈn ®o¸n: C¨n cø vµo triÖu chøng côc bé vµ toµn th©n, quan s¸t trùc tiÕp qua ©m ®¹o. Tr-êng hîp s¸t nhau hoµn toµn chØ nh×n thÊy mét mµng máng mµ trong ®ã chÝnh lµ mµng èi vµ mµng niÖu cßn n»m ë trong ©m ®¹o hay treo lßng thßng ë mÐp ©m m«n. Tr-êng hîp s¸t nhau kh«ng hoµn toµn th× nh×n thÊy mét sè nóm nhau con. Tr-êng hîp s¸t nhau tõng phÇn
th× quan s¸t phÇn nhau thai ®· ra ngoµi, tr¶i nã lªn trªn mÆt ®Êt cã thÓ ph¸t hiÖn ®-îc nh÷ng chç mµng thai bÞ ®øt, phÇn mµng thai cßn n»m l¹i trong tö cung. - §iÒu trÞ: NÕu qu¸ 14 giê sau khi sæ thai mµ nhau thai kh«ng ®-îc th¶i ra ngoµi th× cÇn thiÕt ph¶i can thiÖp. Cã 2 ph-¬ng ph¸p can thiÖp sau ®©y: + Ph-¬ng ph¸p b¶o tån Chñ yÕu dïng c¸c lo¹i thuèc kÝch thÝch tö cung co bãp ®Ó ®Èy nhau thai vµ c¸c s¶n vËt trung gian ra ngoµi. C¸c thuèc th-êng dïng lµ oxytoxin 30-40 UI (6-8ml) tiªm d-íi da ngµy 2 lÇn. Ngoµi ra cã thÓ dïng pituitrin, stilbestro, sinestrol... CÇn chó ý c¸c lo¹i thuèc trªn ph¶i sö dông sím, sau 24 giê hiÖu qu¶ sÏ rÊt thÊp. Tr-êng hîp nÕu tö cung mÊt tr-¬ng lùc cÇn tiªm estrogen, sau 2-3 giê tiªm oxytoxin hay pituitrin... Tiªm dung dÞch n-íc muèi 10% 500ml vµo tÜnh m¹ch ®Ò phßng hiÖn t-îng nhiÔm trïng cho tö cung do nhau thai bÞ thèi r÷a. Dïng c¸c dung dÞch thuèc s¸t trïng ë nång ®é thÝch hîp thôt röa tö cung ngµy 1 lÇn. Sau khi röa s¹ch ®Æt trùc tiÕp kh¸ng sinh vµo tö cung hoÆc ®Æt c¸c lo¹i kh¸ng sinh d¹ng viªn vµo tö cung. Cã thÓ dïng hçn hîp: Furacilin 0,12g Urª 12g Vaselin võa ®ñ T¹o thµnh hçn hîp sÒn sÖt xoa kh¾p lªn niªm m¹c tö cung. + Bãc nhau: * ChuÈn bÞ: Cè ®Þnh gia sóc chÆt chÏ, cÈn thËn. Dïng n-íc xµ phßng Êm thôt vµo trùc trµng ®Ó kÝch thÝch th¶i ph©n tr¸nh nhiÔm bÈn khi tiÕn hµnh thñ thuËt. Röa s¹ch ©m m«n, gèc ®u«i vµ 2 bªn m«ng b»ng dung dÞch s¸t trïng nhÑ, buéc ®u«i con vËt sang mét bªn. C¾t nh½n mãng tay, ròa b»ng ®Ò phßng lµm s©y s¸t niªm m¹c tö cung, v« trïng tay vµ lµm tr¬n tay b»ng vaselin hay dÇu paraphin. * TiÕn hµnh bãc nhau: Tay tr¸i cÇm phÇn nhau hay cuèng rèn ®· béc lé ra ngoµi, n©ng lªn vµ kÐo nhÑ. Tay ph¶i luån theo cuèng d©y rèn luån vµo gi÷a mµng thai vµ niªm m¹c tö cung. Khi t×m ®-îc chç nóm nhau mÑ vµ nhau con cßn dÝnh nhau. Ngoµi tay trá vµ ngãn gi÷a kÑp lÊy nóm nhau mÑ, dïng ngãn tay c¸i t¸ch dÇn nóm nhau con ra khái nóm nhau mÑ. TiÕn hµnh nh- vËy mét c¸ch tõ tõ, cÈn thËn tõ nóm nhau nµy ®Õn nóm nhau kh¸c. Trong khi bãc nhau ph¶i chó ý ph©n biÖt nh÷ng nóm nhau mÆt tr¬n bãng lo¸ng lµ nóm nhau mÑ vµ nhau con cßn dÝnh vµo nhau, cßn nh÷ng nóm nhau mÆt xï x× nh¸p lµ nóm nhau mÑ. Khi bãc nhau cÇn bãc tõng nóm mét tõ gÇn ®Õn xa, tõ trªn xuèng d-íi, bãc lÇn l-ît tíi khi hÕt. §èi víi nh÷ng nóm nhau ë cuèi sõng tö cung, nhÊt lµ nh÷ng bß lín v× nã ë s©u khã bãc. Tay tr¸i kÐo nhÑ phÇn mµng thai ®· béc lé ra ngoµi ®Ó ®Çu mót sõng tö cung xÝch gÇn l¹i, tay ph¶i cho s©u vµo ®Ó bãc nh÷ng nóm nhau cßn l¹i. Khi bãc nhau cÇn chó ý nh÷ng vÊn ®Ò sau:  §Ó tr¸nh hiÖn t-îng nhiÔm trïng, kÝch thÝch tö cung co bãp t¹o ®iÒu kiÖn cho mèi liªn kÕt nhau mÑ vµ nhau con láng lÎo h¬n, tr-íc khi bãc cÇn thôt tõ 1-2 lÝt n-íc muèi 1% ë nhiÖt ®é 40OC vµo tö cung.  Ph©n biÖt nóm nhau con, nóm nhau mÑ, nh÷ng n¬i nóm nhau mÑ vµ nóm nhau con ®· t¸ch khái nhau vµ cßn dÝnh víi nhau.
 TuyÖt ®èi kh«ng ®-îc bãc phÇn nóm nhau mÑ, g©y hiÖn t-îng xuÊt huyÕt, tæn th-¬ng tö cung.  Qu¸ tr×nh tiÕn hµnh thñ thuËt bãc nhau ®ßi hái mÊt nhiÒu thêi gian, ph¶i kiªn nhÉn, cÈn thËn, kh«ng ®-îc véi vµng cÈu th¶ tr¸nh g©y hiÖn t-îng x©y x¸t, tæn th-¬ng niªm m¹c tö cung.  NÕu con vËt rÆn m¹nh, cæ tö cung co bãp nhiÒu cã thÓ øc chÕ hiÖn t-îng rÆn b»ng ph-¬ng ph¸p phong bÕ lâm khum ®u«i.  Sau khi lÊy hÕt nhau thai ra ngoµi, röa l¹i tö cung b»ng c¸c dung dÞch thuèc s¸t trïng ë nång ®é thÝch hîp, th«ng qua trùc trµng ®Ó kÝch thÝch tö cung co bãp, ®Èy thuèc s¸t trïng vµ c¸c s¶n phÈm trung gian ë trong tö cung ra ngoµi, sau ®ã thôt hoÆc ®Æt trùc tiÕp kh¸ng sinh vµo tö cung. Cã thÓ dïng hçn hîp: Iodoforme 1 phÇn Sulfanilamid 4 phÇn Urª 5 phÇn Vaselin võa ®ñ t¹o thµnh hçn hîp sÒn sÖt. Cho hçn hîp vµo lßng bµn tay råi xoa kh¾p niªm m¹c tö cung. TiÕn hµnh thôt röa tö cung, b¬m hoÆc ®Æt kh¸ng sinh vµo tö cung ngµy 1 lÇn trong 3 ngµy liÒn. §Ó phßng bÖnh s¸t nhau gÇn ®©y c¸c chuyªn gia Ph¸p ®· khuyªn n«ng d©n nu«i bß s÷a ë B¾c Ninh sö dông mét chÕ phÈm chøa MgO trén vµo thøc ¨n tinh cho bß ¨n trong thêi gian c¹n s÷a cho ®Õn sau khi ®Î 15 ngµy. KÕt qu¶ ¸p dông cña n«ng d©n d©n ë ®©y cho thÊy chÕ phÈm nµy cã t¸c dông rÊt tèt trong viÖc phßng st¸ nhau cho bß s÷a. iv. BÖnh viªm vó 1. TriÖu chøng BiÓu hiÖn cña bÖnh viªm vó rÊt ®a d¹ng. Tuú thuéc vµo møc ®é viªm nhiÔm cã trÇm träng hay kh«ng mµ bÖnh viªm vó cã nh÷ng biÓu hiÖn trªn c¸c mÆt nh- sau: - VÒ mÆt h×nh th¸i: Thay ®æi nhiÖt ®é vµ mÇu da cña bÇu vó. Thay ®æi h×nh d¹ng cña c¶ bÇu vó hay cña mét khoang vó. Thay ®æi tr¹ng th¸i ®Æc ch¾c cña m« bÇu vó, sù g¾n kÕt cña da víi m« tuyÕn. Bß cã c¶m gi¸c ®au khi sê vµo bÇu vó. TÊy s-ng c¸c h¹ch l©m ba ë phÝa trªn tuyÕn vó. TriÖu chøng bÖnh toµn th©n (sèt, ¨n kh«ng ngon miÖng). Bªn c¹nh c¸c thay ®æi h×nh th¸i, nhËn thÊy cã nh÷ng thay ®æi trong thµnh phÇn cña s÷a: s÷a cã c¸c h¹t læn nhæn hoÆc c¸c vÕt m¸u, ®«i khi cã c¸c vÕt mñ vµ s÷a cã thÓ cã d¹ng rÊt láng. - Thµnh phÇn sinh ho¸ häc: T¨ng sè l-îng tÕ bµo soma. Thay ®æi ®é axÝt cña s÷a. T¨ng tû lÖ albumin. Thay ®æi hµm l-îng c¸c chÊt ®iÖn gi¶i trong s÷a. T¨ng ho¹t tÝnh cña c¸c enzym trong s÷a. - BiÓu hiÖn l©m sµng: