Chảy chất xám tại chỗ trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0: Một số vấn đề đặt ra

Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Nghi n c u Chính sách và Quản lý, Tập 34, Số 3 (2018) 1-7<br /> <br /> Chảy chất xám tại chỗ trong bối cảnh cuộc cách mạng<br /> công nghiệp 4.0: Một số vấn đề đặt ra*<br /> Đào Thanh Trường*<br /> Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, ĐHQGHN, 336 Nguyễn Trãi, , Hà Nội, Việt Nam<br /> Nhận ngày 28 tháng 9 năm 2018, Chấp nhận đăng ngày 30 tháng 3 năm 2018<br /> <br /> Tóm tắt: Chảy chất xám không còn là câu chuyện của ri ng quốc gia nào, nó đã trở thành một vấn<br /> đề chung của thế giới. Câu chuyện của chảy chất xám với thuật ngữ “brain drain” được sử dụng<br /> bắt đầu từ năm 1963, khi Hiệp hội hoàng gia Anh thấy sự suy giảm chất xám của các nhà khoa<br /> học từ Anh sang Mỹ, gây nguy hiểm cho nền kinh tế của Anh. Sau đó, thuật ngữ này được sử<br /> dụng rộng rãi để mô tả sự di chuyển của các chuy n gia, nhà khoa học từ các nước th ba [1].<br /> Hay như ở Nga, chảy chất xám còn được gọi th m bằng các t n khác nhau như: đánh cắp<br /> chất xám (brain theft) hay câu chất xám (brain bait). Thực chất đây không phải là vấn đề<br /> mới, đặc biệt vào cuối thế kỷ 17, đầu thế kỷ 18 khi Peter Đại đế thực hiện chính sách thu<br /> hút các chuy n gia có tài năng làm việc tại Nga. Vào đầu thế kỷ 20, trong cuốn “Tư bản và<br /> Công nhân”, V.I. Lenin đã đưa ra kết luận rằng “Nga ngày càng bị bùi lại phía sau, đưa<br /> cho ngoại quốc những người làm việc tốt nhất, trong khi Mỹ ngày càng tiến nhanh hơn, thu<br /> hút những phần dân số năng động và tài năng nhất của thế giới”[2]. Mặc dù được viết năm<br /> 1913 nhưng đến nay lời nhận định đó vẫn còn có giá trị.<br /> Đó là những câu chuyện của những thế kỷ trước, bây giờ thế giới đã đổi khác rất nhiều, cả<br /> tr n chiều cạnh lý luận và thực tiễn. Bài viết của tác giả sẽ so sánh quan điểm về chảy chất<br /> xám, xem xét các biểu hiện của chảy chất xám trong bối cảnh cuộc cách mạng 4.0 và đưa ra<br /> những vấn đề về chảy chất xám tại chỗ ở Việt Nam hiện nay.<br /> Từ khóa: chảy chất xám, cách mạng công nghiệp 4.0, di động xã hội<br /> <br /> trong những thập kỷ qua. Cháy máu chất xám<br /> được xem là một trong những nguy n nhân gia<br /> tăng khoảng cách giữa các quốc gia phát triển<br /> và đang phát triển. Các quốc gia phát triển thu<br /> hút được chất xám càng có nhiều cơ hội phát<br /> triển hơn. Ngược lại, các quốc gia đang phát<br /> triến bị cháy máu chất xám có nhiều nguy cơ<br /> chậm phát triển. Chảy chất xám có thể dẫn đến<br /> sự suy giảm trường kỳ của thu nhảp và tăng<br /> trưởng tại quốc gia di cư (chất xám ra đi) trong<br /> tương quan với quốc gia tiếp nhận (chất xám đến).<br /> <br /> 1. Quan điểm về chảy chất xám: truyền<br /> thống và 4.0<br /> 1.1. Chảy chất xám theo quan điểm truyền<br /> thống<br /> Cháy máu chất xám (drain brain) là một nỗi<br /> ám ảnh lớn với nhiều quốc gia đang phát triển<br /> <br /> _______<br /> <br /> <br /> ĐT.: 84-913016429.<br /> Email: truongkhql@gmail.com<br /> https://doi.org/10.25073/2588-1116/vnupam.4155<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2<br /> <br /> Đ.T. Trường / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Nghi n c u Chính sách và Quản lý, Tập 34, Số 3 (2018) 1-7<br /> <br /> Hiểu theo nghĩa đầy đủ, “chảy chất xám” là<br /> hiện tượng nhân lực chất lượng cao ra nước<br /> ngoài học tập, tu nghiệp, sinh cơ lập nghiệp tại<br /> nước đó, họ cống hiến kiến th c, tài năng họ có<br /> được cho quốc gia mà họ đến. Cùng với tự do<br /> thương mại, xóa bỏ ranh giới, sự “di cư chất<br /> xám” giữa các nước đã trở thành một hiện<br /> tượng mang tính khách quan của thời đại. Dưới<br /> cách tiếp cận của kinh tế học thì sự phân phối<br /> này là hợp lý vì nó tuân theo “quy luật cung cầu” của thị trường lao động. Nói cách khác,<br /> chất xám sẽ chuyển dịch đến nơi mà hiệu năng<br /> sử dụng nó cao nhất. Nó giống với câu nói mà<br /> ông cha ta vẫn thường nói “nước chảy chỗ trũng”.<br /> Hiện tượng chảy chất xám được mô tả dưới<br /> hai hình th c: Th nhất, những cá nhân được<br /> đào tạo trong nước nhưng di cư ra nước ngoài<br /> làm việc để có m c lương hay cơ hội nghề<br /> nghiệp tốt hơn. Hình th c này còn được gọi là<br /> lãng phí chất xám vì quốc gia gốc mất nguồn<br /> lực đầu tư vào đào tạo nhưng không được sử<br /> dụng [3]; Th hai, những cá nhân đi học tập,<br /> tu nghiệp ở nước ngoài rồi ở lại sinh sống, làm<br /> việc. Theo Từ điển Britannica, chảy chất xám<br /> được định nghĩa: "Việc di cư của những cá<br /> nhân được đào tạo tại một quốc gia đến một<br /> quốc gia khác làm việc vì lý do m c lương và<br /> điều ki n sống tốt hơn”. Kazlauskiene và<br /> Rinkevieius (2006) cho rằng, nguy n do của<br /> việc di cư là sự ch nh lệch về m c lương giữa<br /> các quốc gia [4]. Cơ hội phát triển tốt hơn cũng<br /> là một lý do di cư của nhân lực có kỹ năng.<br /> Chảy máu chát xám ám chỉ dòng chảy tri th c<br /> diễn ra một chiều từ quốc gia gốc đến quốc gia<br /> tiếp nhận [5]. Chất xám bao gồm kiến th c, kỹ<br /> năng về nhân cách. Trong định nghĩa của Salt,<br /> chất xám là một dạng tài sản quốc gia. Bàn về<br /> chảy chất xám tr n toàn cầu, Li n hợp quốc sử<br /> dụng định nghĩa của Oberoi (2006) xem chảy<br /> chất xám là “Sự di cư một chiều của nhân lực<br /> có kỹ năng từ quốc gia đang phát triển đến quốc<br /> gia phát triển qua đó gia tăng lợi ích cho quốc<br /> gia tiếp nhận (quốc gia phát triển)”.<br /> 1.2. Chảy chất xám theo quan niệm 4.0<br /> Ngoài những quan điểm thông thường về<br /> chảy chất xám gắn liền với hiện tượng di cư,<br /> <br /> trong bối cảnh toàn cầu hóa và cuộc cách<br /> mạng thông tin, chảy chất xám còn được biến<br /> thi n th m dưới dạng chảy chất xám tại chỗ<br /> (chảy chất xám không kèm di cư).<br /> Dưới tác động của cuộc cách mạng công<br /> nghiệp 4.0 thì loại hình chảy chất xám tại chỗ<br /> càng đem lại nhiều tác động đa chiều hơn.<br /> Cùng với đó, xu hướng hội nhập quốc tế và<br /> sự phát triển của công nghệ thông tin khiến<br /> nguồn nhân lực KH&CN không tránh khỏi<br /> dòng chảy này, đặc biệt là nguồn nhân lực<br /> KH&CN chất lượng cao. Nhưng hiện tượng<br /> này không được biểu hiện một cách rõ ràng<br /> và không dễ để nhận biết. Theo quy luật<br /> “cung-cầu” của thị trường lao động, chất xám<br /> luôn có nhu cầu và mong muốn được dịch<br /> chuyển đến những nơi mà lợi ích được tối đa<br /> hóa. Giống như các hiện tượng khác, chảy<br /> chất xám tại chỗ cũng có tác động tích cực và<br /> ti u cực theo các chiều cạnh và quan điểm<br /> khác nhau. Dưới khía cạnh các tác động<br /> dương tính, có thể thấy hiện tượng chảy chất<br /> xám tại chỗ sẽ tạo ra một sự thăng bằng về<br /> mặt lực lượng nhân lực khoa học, bù đắp<br /> được sự thiếu hụt nhân lực khoa học trong<br /> những năm gần đây trong các lĩnh vực kinh<br /> tế, chính trị, xã hội của đất nước. Trong quá<br /> trình tiến hành nghiên c u nội dung này, tác<br /> giả đã có nhiều cơ hội được quan sát và ghi<br /> chép cũng như có các c liệu để nhận thấy<br /> sự thiếu hụt về nhân lực khoa học đặc biệt là<br /> nhân lực khoa học có trình độ, chất lượng<br /> cao hiện nay. Có những ngành nghề, những<br /> lĩnh vực chuyên môn chỉ có một hay một<br /> số chuyên gia, nhưng nhu cầu thực tế về<br /> giảng dạy, nghiên c u cũng như tiến hành các<br /> công việc có liên quan đến lĩnh vực chuyên<br /> môn là rất lớn. Do vậy, hiện tượng làm thêm,<br /> tham gia cộng tác với các cơ quan ngoài tổ<br /> ch c, chảy chất xám tại chỗ diễn ra như một<br /> tất yếu của dòng chảy chất xám để bù đắp tự<br /> nhiên vào các “lỗ hổng chất xám” đang còn<br /> thiếu hụt trong lực lượng lao động. Việc tận<br /> dụng chất xám này làm tăng cường hiệu suất<br /> chất xám và hiệu suất làm việc của quốc<br /> gia/thế giới nói chung. Hoặc mặt khác, việc<br /> di động không kèm di cư có thể làm tăng<br /> <br /> Đ.T. Trường / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Nghi n c u Chính sách và Quản lý, Tập 34, Số 3 (2018) 1-7<br /> <br /> cường năng lực chuy n môn khoa học của cá<br /> nhân, làm chặt chẽ th m về mối li n kết hợp<br /> tác giữa các đơn vị, khu vực, giữa các quốc<br /> gia. Đây cũng có thể là cánh cổng mở ra cơ<br /> hội cho nhân lực KH&CN có th m tri th c<br /> khoa học, cơ hội học hỏi, li n kết, có th m<br /> thu nhập hoặc được thỏa mãn đam m về<br /> khoa học. Về mặt ti u cực, hiện tượng này<br /> ảnh hưởng đến chất lượng công việc tại đơn<br /> vị của nhân lực KH&CN và làm giảm đi tính<br /> hiệu quả của chính sách quản lý nhân lực<br /> KH&CN tại cơ quan/quốc gia đó. Chưa kể,<br /> về lâu dài, hiện tượng này sẽ gây ra nhiều tác<br /> động về tâm lý hoặc sẽ chuyển sang loại hình<br /> di động xã hội kèm di cư nếu tổ ch c không<br /> có những chính sách đúng đắn, kịp thời.<br /> 2. Biểu hiện của hiện tượng chảy chất xám<br /> <br /> Biểu hiện th nhất: Những trí th c có<br /> khả năng, có năng lực, được đào tạo bài bản,<br /> đang công tác tại các cơ quan đầu não nhà nước<br /> chuyển ra làm việc cho các công ty ngoài quốc<br /> doanh, công ty 100% vốn nước ngoài. Tình<br /> hình này xảy ra phổ biến trong những năm<br /> 1990.<br /> Biểu hiện th hai: Hiện tượng một số<br /> cán bộ đang công tác tại các vụ, viện, trung tâm<br /> nghi n c u, các cơ quan nhà nước nhưng lại<br /> làm bán thời gian cho các tổ ch c, các công ty<br /> nước ngoài cũng có thể được coi là chảy chất<br /> xám.<br /> Biểu hiện th ba: Chảy chất xám diễn ra<br /> ở các đối tượng sinh vi n cao đẳng đại học và<br /> học sinh trung học chuy n nghiệp. Nhiều sinh<br /> vi n tốt nghiệp loại ưu không chấp nhận ở lại<br /> trường, hoặc về công tác tại các vụ, viện, trung<br /> tâm nghi n c u. Nhiều học sinh trung học<br /> chuy n nghiệp có tay nghề cao sau khi ra<br /> trường cũng có hiện tượng tương tự.<br /> <br /> Biểu hiện th tư: Một số trí th c công<br /> tác tại các cơ quan khoa học đầu não được cử đi<br /> học tập hoặc công tác ở nước ngoài, nhưng sau<br /> đó lại ở lại nước đó làm việc theo đúng chuy n<br /> môn đã được đào tạo.<br /> <br /> Biểu hiện th<br /> <br /> 3<br /> <br /> năm: Vấn đề suy giảm<br /> <br /> chất xám hay mất dần chất xám cũng được coi<br /> là chảy chất xám. Hiện trạng suy giảm chất xám<br /> được thể hiện ở chỗ: một số người được đào tạo<br /> bài bản ở nước ngoài nhưng lại bỏ nghề và làm<br /> việc không theo đúng chuy n môn. Mặt khác<br /> suy giảm chất xám trong nước cũng xảy ra khá<br /> phổ biến. Nhiều sinh vi n sau khi tốt nghiệp chỉ<br /> muốn công tác tại các đô thị lớn, vì vậy buộc họ<br /> phải làm các công việc khác không đúng<br /> chuyên môn.<br /> 3. Yếu tố tác động đến hiện tượng chảy<br /> chất xám tại chỗ<br /> Sự tiến bộ của công nghệ thông tin: Đầu<br /> ti n, sự gia tăng máy móc thông minh sẽ khiến<br /> nhiều công nhân có nguy cơ mất việc. Điều này<br /> sẽ ảnh hưởng đến cả những người ở m c kỹ<br /> năng cao hơn, như kiểm toán, kỹ thuật vi n si u<br /> âm, nghi n c u vi n... các dạng công việc mà<br /> máy tính có thể cạnh tranh. Kỹ thuật công nghệ<br /> sẽ giúp bác sĩ hay giáo sư làm việc năng suất<br /> hơn và khiến những người khác trở n n thừa<br /> thãi. Th hai, nhờ kỹ thuật số, các doanh nghiệp<br /> có thể biến ý tưởng thành các thương hiệu đem<br /> lại giá trị lợi nhuận khổng lồ chỉ với ít nhân<br /> công. Cách mạng kỹ thuật số đã khiến cách<br /> mạng công nghiệp không còn kinh tế nữa.<br /> Toàn cầu hóa: Toàn cầu hóa là một thuật<br /> ngữ xuất hiện trong những thập kỷ cuối của thế<br /> kỷ 20. Đây là một xu thế quan trọng tác động<br /> rất lớn đến tư tưởng và chính sách của các tổ<br /> ch c trong thế kỷ 21. Theo tổ ch c Hợp tác<br /> phát triển kinh tế (OEDC): “…toàn cầu hóa là<br /> quá trình diễn ra do sự thay đổi về công nghệ,<br /> tăng trưởng dài hạn li n tục về đầu tư nước<br /> ngoài và nguồn lực quốc tế, và sự hình thành<br /> tr n phạm vi rộng lớn với quy mô toàn cầu với<br /> hình th c mới về các mối li n kết quốc tế giữa<br /> các công ty và các quốc gia và thay đổi bản<br /> chất của cạnh tranh toàn cầu…”. Dưới góc độ<br /> khoa học quản lý có thể hiểu toàn cầu hóa là<br /> quá trình hình thành hệ thống các quan hệ li n<br /> kết giữa các tổ ch c trong nhiều lĩnh vực tr n<br /> phạm vi toàn cầu.<br /> <br /> 4<br /> <br /> Đ.T. Trường / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Nghi n c u Chính sách và Quản lý, Tập 34, Số 3 (2018) 1-7<br /> <br /> Xu thế toàn cầu hoá và hội nhập kinh tế<br /> quốc tế ngày càng gia tăng. Đây vừa là quá<br /> trình hợp tác để phát triển vừa là quá trình đấu<br /> tranh giữa các nước để bảo vệ lợi ích quốc<br /> gia. Để tồn tại và phát triển trong môi trường<br /> cạnh tranh ngày càng quyết liệt, những y u cầu<br /> về tăng năng suất lao động, thường xuy n đổi<br /> mới và nâng cao chất lượng sản phẩm, đổi mới<br /> công nghệ, đổi mới phương th c tổ ch c quản<br /> lý, đang đặt ra ngày càng gay gắt hơn. Đặc biệt,<br /> trong bối cảnh toàn cầu hoá kinh tế, các thành<br /> tựu to lớn của công nghệ thông tin - truyền<br /> thông, xu hướng phổ cập Internet, phát triển<br /> thương mại điện tử, kinh doanh điện tử, ngân<br /> hàng điện tử, Chính phủ điện tử, v.v... đang tạo<br /> ra các luồng di chuyển nhân lực.<br /> Quá trình toàn cầu hoá làm tăng ch nh lệch<br /> thu nhập giữa các quốc gia. M c ch nh lệch<br /> ngày càng tăng về trình độ phát triển giữa các<br /> quốc gia, dẫn tới sự phát triển không đồng đều<br /> về kinh tế xã hội. Quá trình toàn cầu hóa và<br /> những chính sách di cư chọn lựa ngày càng tạo<br /> điều kiện thuận lợi cho việc di chuyển lao động<br /> có chuy n môn cao quốc tế. Trong mỗi quốc<br /> gia, tri th c giáo dục vẫn được coi là yếu tố<br /> quyết định đến việc di chuyển lao động. Lao<br /> động càng có trình độ chuy n môn cao càng có<br /> xu hướng di cư nhiều. Trình độ giáo dục chính<br /> là nhân tố thúc đẩy tốc độ di chuyển lao động.<br /> Giáo dục cũng làm tăng khả năng di chuyển lao<br /> động ra nước ngoài. Toàn cầu hóa được thể<br /> hiện mạnh trong những năm 1990, đó là cuộc<br /> cách mạng công nghệ thông tin và sự li n kết<br /> kinh tế của thị trường sản phẩm (toàn cầu hóa<br /> các công ty ngày càng tăng).<br /> 4. Một số vấn đề đặt ra đối với hiện tượng<br /> chảy chất xám tại chỗ ở Việt Nam<br /> Trong bối cảnh hội nhập quốc tế, Việt Nam<br /> đã và đang từng bước tạo cho mình những cơ<br /> hội hợp tác phát triển với việc tham gia vào các<br /> sân chơi chung của khu vực cũng như của thế<br /> giới như WTO, TPP, AEC,… Việc tham gia các<br /> cộng đồng chung này đem lại nhiều lợi ích,<br /> nhiều phương hướng, chiến lược cho việc phát<br /> <br /> triển nguồn nhân lực KH&CN nhưng cũng đem<br /> lại những mối đe dọa li n quan đến chảy chất<br /> xám cho Việt Nam. Và Việt Nam cần xác định<br /> rằng việc chảy chất xám là một điều hiển nhi n<br /> cần phải chấp nhận trong bối cảnh hội nhập<br /> quốc tế này. Nếu không có những định hướng<br /> chính sách kịp thời và đúng đắn, Việt Nam sẽ<br /> rơi vào “bẫy” thiếu hụt nguồn nhân lực<br /> KH&CN chất lượng cao trong một tương lai<br /> không xa ngay cả khi Việt Nam có đủ “số<br /> lượng” nhân tài nhưng “chất lượng” lại được<br /> tận dụng ở nơi khác.<br /> Trong những năm gần đây, Việt Nam đã<br /> ban hành một số văn bản li n quan đến chính<br /> sách thu hút nhân tài, nhân lực chất lượng cao<br /> trong lĩnh vực khoa học và công nghệ như sau:<br /> Nghị định 87/2014/NĐ-CP quy định về thu hút<br /> cá nhân hoạt động khoa học và công nghệ<br /> (KH&CN) là người Việt Nam ở nước ngoài và<br /> chuy n gia nước ngoài tham gia hoạt động<br /> KH&CN tại Việt Nam; Nghị định 40/2014/NĐCP quy định về việc sử dụng, trong dụng cá<br /> nhân hoạt động KH&CN; và hiện đang dự thảo<br /> Nghị định về chính sách thu hút, tạo nguồn cán<br /> bộ từ sinh vi n tốt nghiệp xuất sắc, cán bộ khoa<br /> học trẻ. Ngoài ra, còn có Quyết định<br /> 322/2000/QĐ-TTg<br /> và<br /> Quyết<br /> định<br /> 356/2005/QĐ-TTg; đề án 165 của Đảng (Thông<br /> báo số 165-TB/TW của BCT năm 2008). Đề án<br /> Đào tạo giảng vi n có trình độ tiến sĩ cho các<br /> trường đại học, cao đẳng giai đoạn 2010-2020<br /> của Thủ tướng Chính phủ (10.000 Tiến sỹ ở<br /> nước ngoài). Trước đó là Quyết định chuyển<br /> các viện nghi n c u chuy n ngành về các doanh<br /> nghiệp của Thủ thướng Chính phủ. Các trường<br /> đại học cũng đã đưa ra các chính sách phát triển<br /> nguồn nhân lực trình độ cao. Các tổ ch c xã hội<br /> đã tham gia đào tạo nguồn nhân lực trình độ cao<br /> như Fullbright (Mỹ), DAAD (Đ c),...Các tỉnh<br /> cũng ban hành các chính sách thu hút nhân tài<br /> về địa phương làm việc. Mới đây, Chính phủ đã<br /> ban hành Nghị định 87/2014/NĐ-CP quy định<br /> về thu hút cá nhân hoạt động KH&CN là người<br /> Việt Nam ở nước ngoài và chuy n gia nước<br /> ngoài tham gia hoạt động KH&CN tại Việt<br /> Nam; Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết<br /> định 2395/2015/QĐ-TTg ph duyệt đề án đào<br /> <br /> Đ.T. Trường / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Nghi n c u Chính sách và Quản lý, Tập 34, Số 3 (2018) 1-7<br /> <br /> tạo, bồi dưỡng nhân lực KH&CN ở trong nước<br /> và ngoài nước,…<br /> Tuy nhi n, trong thực tế, các chính sách<br /> tr n chưa phát huy được tác dụng hoặc thiếu<br /> hụt, bất cập dẫn đến đội ngũ cán bộ khoa học ở<br /> nước ta còn ít về số lượng và hạn chế về năng<br /> lực, chưa đáp ng được y u cầu của sự phát<br /> triển đất nước. Việc phân bố nhân lực và cơ cấu<br /> trình độ chưa hợp lý theo vùng, miền và lĩnh<br /> vực hoạt động. Tình trạng hẫng hụt đội ngũ<br /> chưa được khắc phục, thiếu nhân lực khoa học<br /> trẻ. Thiếu cán bộ đầu đàn giỏi, các “kỹ sư<br /> trưởng”, "tổng công trình sư", đặc biệt là thiếu<br /> cán bộ KH&CN trẻ kế cận có trình độ cao.<br /> Chưa sử dụng và thu hút được trí tuệ của lực<br /> lượng trí th c, chuy n gia khoa học Việt Nam ở<br /> nước ngoài. Phần lớn nhân lực khoa học và<br /> công nghệ hiện đang tập trung làm việc ở khu<br /> vực nhà nước, trong khu vực tư nhân và doanh<br /> nghiệp còn rất thấp. Tinh thần hợp tác nghi n<br /> c u và kỹ năng làm việc nhóm của cán bộ khoa<br /> học và công nghệ còn chưa cao, khó hình thành<br /> được các nhóm nghi n c u mạnh li n ngành.<br /> Thiếu sự hợp tác giữa các nhà khoa học đ ng<br /> đầu các nhóm nghi n c u. Số lượng các nhà<br /> khoa học đầu ngành, có trình độ chuy n môn<br /> cao và hiện đang tham gia các hoạt động nghi n<br /> c u khoa học mang tính chuy n nghiệp là rất ít<br /> và ngày càng suy giảm. Trong khi đó, các cán<br /> bộ khoa học trẻ lại không được tạo động lực để<br /> phấn đấu theo đuổi và gắn bó với sự nghiệp<br /> khoa học lâu dài. Số lượng cán bộ KH&CN<br /> đông, số tổ ch c KH&CN nhiều, nhưng không<br /> có các tập thể khoa học mạnh, các tổ ch c<br /> KH&CN đạt trình độ quốc tế.<br /> Nhận diện một số vấn đề chính sách:<br /> - “Di dộng xã hội” là một đặc điểm tất yếu<br /> của nguồn nhân lực khoa học và công nghệ, dẫn<br /> đế tình trạng chảy máu chất xám ngày càng trở<br /> n n nghi m trọng. Từ đánh giá tác động của các<br /> chính sách cho thấy: (1) thiếu các chính sách<br /> điều kiện hỗ trợ, đảm bảo môi trường làm việc<br /> và phát huy năng lực (để giữ chân nhân lực tài<br /> năng hay thu hút được nhân lực tài năng tới làm<br /> việc); (2) thiếu chính sách về “tạo luồng di<br /> động” nhân lực KH&CN chất lượng cao phát<br /> <br /> 5<br /> <br /> triển các ngành, lĩnh vực ưu ti n. Sự thiếu hụt<br /> chính sách nhóm (1) có thể dẫn tới việc “tạo<br /> luồng di động” song không nhân lực đã di động<br /> không trở về tổ ch c/quốc gia nguồn.<br /> - Vai trò của các trường đại học và các viện<br /> nghi n c u: cần bổ sung th m các chính sách<br /> tăng cường năng lực hội nhập quốc tế cho nhân<br /> lực khoa học, tạo môi trường trao đổi học thuật<br /> để thu hút các chuy n gia nước ngoài tới học<br /> tập, làm việc, nghi n c u – gắn với mục tiêu<br /> “chuyển giao tri th c” giữa chuy n gia với nhân<br /> lực khoa học chất lượng cao tại chỗ. B n cạnh<br /> đó, cần chú ý tới chính sách “trao đổi chuy n<br /> gia”, mời các chuy n gia Việt Nam đang công<br /> tác tại nước ngoài về tư vấn, xây dựng các<br /> nhóm nghi n c u mạnh, các trung tâm nghiên<br /> c u xuất sắc để giúp tạo môi trường học thuật<br /> chuy n nghiệp, tiếp cận và phát triển các ý<br /> tưởng nghi n c u.<br /> - Trong bối cảnh hội nhập quốc tế về khoa<br /> học và công nghệ và những tác động mạnh mẽ<br /> của cuộc Cách mạng Công nghiệp 4.0, nhân lực<br /> KH&CN chất lượng cao có th m nhiều cơ hội<br /> di động xã hội, thông qua việc di động trực tiếp<br /> hoặc gián tiếp qua các công cụ kỹ thuật số.<br /> Cuộc cạnh tranh về nguồn nhân lực ngày càng<br /> trở n n gay gắt, đòi hỏi các quốc gia đang phát<br /> triển phải đối mặt với tình trạng chảy chất xám.<br /> Quá trình đào tạo trong nước chưa đủ đáp ng<br /> nhu cầu nâng cao trình độ quốc tế hóa, chuẩn<br /> hóa nguồn nhân lực, kèm theo quá trình di động<br /> xã hội không kèm tái đầu tư chất xám của các<br /> nhóm nhân lực khoa học và công nghệ chất<br /> lượng cao đang đặt Việt Nam trước thách th c<br /> thay đổi.<br /> Triết lý của các chính sách hiện nay chính<br /> là đánh giá chất lượng nguồn nhân lực khoa học<br /> và công nghệ chất lượng cao thông qua lực<br /> lượng lao động tại chỗ. Các biện pháp quản lý<br /> hành chính với di động xã hội đối với nguồn<br /> nhân lực khoa học và công nghệ chất lượng cao<br /> làm gia tăng rào cản tâm lý, sự ng phó của lực<br /> lượng lao động này với các hoạt động quản lý<br /> của tổ ch c. Trong bối cảnh Cuộc Cách mạng<br /> Công nghiệp 4.01, các tổ ch c ảo (vitual<br /> organizations) trong lĩnh vực khoa học và công<br /> nghệ ngày càng trở n n phổ biến. Đối với loại<br /> <br />