Chiến lược chuyển dịch thành ngữ tiếng Hán sang tiếng Việt - lấy ví dụ từ giáo trình《成功之路》提高篇

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:9

Thêm vào BST

Báo xấu

34
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài viết Chiến lược chuyển dịch thành ngữ tiếng Hán sang tiếng Việt - lấy ví dụ từ giáo trình《成功之路》提高篇 phân tích cách chuyển dịch thành ngữ tiếng Hán sang tiếng Việt theo hai chiến lược dịch thuật (translation strategy) chính, đó là: “ngoại lai hóa” (foreignizing translation) và “bản địa hóa” (domesticating translation).

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Chiến lược chuyển dịch thành ngữ tiếng Hán sang tiếng Việt - lấy ví dụ từ giáo trình《成功之路》提高篇

CHIẾN LƯỢC CHUYỂN DỊCH THÀNH NGỮ TIẾNG HÁN SANG TIẾNG VIỆT - LẤY VÍ DỤ TỪ GIÁO TRÌNH《成功之路》提高篇 Phạm Thị Thảo Hương1 Tóm tắt: Thành ngữ là sản phẩm của tư duy, là công cụ diễn đạt tri thức, kinh nghiệm quý báu, những triết lý nhân sinh vừa sâu sắc, thâm thúy vừa không kém phần nghệ thuật; được bảo tồn và lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Thông qua thành ngữ, chúng ta không chỉ hiểu được đặc điểm của ngôn ngữ mà còn tri nhận được các vấn đề về văn hóa, lịch sử, tư duy của dân tộc ấy. Vì vậy, thành ngữ được đặc biệt chú trọng trong quá trình dạy ngoại ngữ, nhất là ở giai đoạn cao cấp. Chuyển dịch thành ngữ là một mảng nghiên cứu vô cùng phức tạp, bên cạnh tác động của yếu tố ngôn ngữ, còn chịu nhiều tác động của yếu tố văn hóa và tư duy dân tộc. Mặc dù thành ngữ không còn là chủ đề nghiên cứu xa lạ trong giới học thuật, tuy nhiên nghiên cứu về thành ngữ trong giáo trình đang được sử dụng ở trường đại học vẫn là một mảng nghiên cứu mới mẻ. Bài nghiên cứu này dựa trên quan điểm của Lawrence Venuti - một nhà lý luận dịch thuật người Mỹ. Theo đó, bài viết phân tích cách chuyển dịch thành ngữ tiếng Hán sang tiếng Việt theo hai chiến lược dịch thuật (translation strategy) chính, đó là: “ngoại lai hóa” (foreignizing translation) và “bản địa hóa” (domesticating translation). Từ khóa: Thành ngữ tiếng Hán, Chiến lược dịch thuật, Giáo trình《成功之路》, Ngoại lai hóa, Bản địa hóa. 1. Mở đầu Dịch thuật từ lâu đã thu hút sự chú ý của nhiều nhà ngôn ngữ học trên khắp thế giới. Tuy nhiên, cho đến nay, xung quanh vấn đề nghiên cứu về chiến lược dịch thuật (translation strategy) vẫn tồn tại nhiều ý kiến tranh luận. Ở website http://www.cnki. net2, với từ khóa “chiến lược dịch thuật”, có thể thống kê được 23.423 bài báo, luận văn… chứa từ khóa này tính từ năm 2000 đến năm 2020. Số liệu này cho thấy, lựa chọn chiến lược là một vấn đề rất quan trọng trong nghiên cứu dịch thuật. Vậy mối quan hệ giữa ba thuật ngữ “chiến lược dịch thuật”, “phương pháp dịch thuật” và “kỹ xảo dịch thuật” là gì? Theo giáo sư Dương Tự Kiệm – một nhà Ngôn ngữ học, nhà Lý luận dịch thuật nổi tiếng của Trung Quốc, “chiến lược” nhấn mạnh đến việc vạch ra kế hoạch, biện pháp đối phó và xử lý; “phương pháp” nhấn mạnh đến trình tự, quá trình, mô thức, quy tắc; “kỹ xảo” nhấn mạnh đến kỹ thuật, kỹ năng, kỹ nghệ [8]. Nói cách khác, ba thuật ngữ này hình thành một mối quan hệ phân cấp từ trên xuống dưới, từ vĩ mô đến vi mô, từ trừu tượng đến cụ thể, từ mục đích đến phương pháp. Để thực hiện 1. ThS., Trường Đại học Hà Nội 2. CNKI là website cơ sở dữ liệu điện tử về báo chí, luận văn, luận án, kỷ yếu hội nghị hội thảo của Trung Quốc 10
PHẠM THỊ THẢO HƯƠNG một chiến lược dịch thuật nào đó, dịch giả phải lựa chọn một phương pháp hoặc kỹ xảo dịch thuật cụ thể. Thông qua rất nhiều sách báo, công trình nghiên cứu liên quan đến chiến lược dịch thuật, có thể thấy rằng khái niệm “ngoại lai hóa” (foreignizing translation) và “bản địa hóa” (domesticating translation) xuất hiện ở hầu hết các sách về lý luận dịch thuật. Thành ngữ là một nhóm từ truyền tải một ý nghĩa đặc biệt khác với nghĩa gốc của từng từ cấu thành riêng lẻ (theo từ điển Longman, 2016). Khó khăn của việc chuyển dịch thành ngữ tiếng Hán sang tiếng Việt nằm ở sự khác biệt về văn hóa giữa hai ngôn ngữ và trong nhiều trường hợp, dịch giả khó tìm được từ ngữ tương đương mà vẫn giữ được ý nghĩa đặc biệt của thành ngữ. Nguồn dữ liệu của bài nghiên cứu này chủ yếu được lấy từ hai cuốn giáo trình 《成功之路》提高篇. Đây là cuốn giáo trình được sử dụng trong môn Bài tổng hợp của sinh viên năm 2 khoa tiếng Trung Quốc, trường Đại học Hà Nội. Từ thực tiễn quá trình giảng dạy, nhiều giáo viên phát hiện ra rằng sinh viên Việt Nam gặp nhiều khó khăn khi chuyển dịch thành ngữ tiếng Hán sang tiếng mẹ đẻ. Hi vọng bài viết này sẽ là tài liệu tham khảo có giá trị cho sinh viên Việt Nam khi học tiếng Hán. 2. Khảo sát chiến lược dịch thuật “ngoại lai hóa” và “bản địa hóa” đối với thành ngữ tiếng Hán trong giáo trình《成功之路》提高篇. Dưới đây là một số thuật ngữ thuộc ngành Dịch thuật học được sử dụng xuyên suốt trong bài nghiên cứu này. * Ngôn ngữ nguồn (source language): ngôn ngữ được đem ra để chuyển dịch, còn được gọi là ngữ nguồn. * Ngôn ngữ đích (target language): ngôn ngữ cần chuyển dịch sang, còn được gọi là ngữ đích. * Văn bản nguồn (source text) * Văn bản đích (target text) 2.1. Ứng dụng của chiến lược “ngoại lai hóa” trong việc chuyển dịch thành ngữ tiếng Hán sang tiếng Việt Theo Venuti, “ngoại lai hóa” là “việc lựa chọn văn bản ngoại và xây dựng một phương pháp dịch theo những đường lối không nằm trong những giá trị văn hóa chủ đạo của ngôn ngữ đích” [6; tr.242]. Venuti cho rằng chiến lược dịch thuật này tránh được sự áp đặt của những giá trị văn hóa của ngôn ngữ đích, “để có thể ghi nhận sự khác biệt về mặt ngôn ngữ và văn hóa của văn bản nguồn, đưa người đọc đi xa, đến những phương trời xa lạ” [5; tr.20]. Nói cách khác, mục đích của chiến thuật dịch ngoại lai là truyền tải một cách trung thực cấu trúc ngôn ngữ, màu sắc văn hóa, văn phong tác giả của ngữ nguồn khi chuyển sang ngữ đích. Theo quan điểm bài viết, chiến lược “ngoại lai hóa” được thực hiện bởi hai phương pháp dịch thuật chính: dịch nguyên văn (literal translation) và dịch nguyên văn 11
CHIẾN LƯỢC CHUYỂN DỊCH THÀNH NGỮ TIẾNG HÁN SANG TIẾNG VIỆT... kèm chú thích (literal translation with notes). 2.1.1. Dịch nguyên văn (literal translation) Trong cuốn A Textbook of Translation (1988), Newmark cho rằng, ở phương thức dịch nguyên văn, bản dịch và bản gốc rất gần gũi nhau xét về mặt hình thức và “các cấu trúc của ngôn ngữ gốc được chuyển dịch sang các cấu trúc gần nhất ở ngôn ngữ dịch”. Có rất nhiều thành ngữ tiếng Hán có thể áp dụng phương pháp dịch nguyên văn khi chuyển dịch sang tiếng Việt. 2.1.1.1. Sử dụng âm Hán Việt Trong kho tàng thành ngữ tiếng Việt, có một bộ phận không nhỏ thành ngữ gốc Hán. Những thành ngữ này có kết cấu ngôn ngữ rất ổn định, phổ thông, cô đọng về mặt ngữ nghĩa, thịnh hành trong tiếng Hán, được du nhập vào Việt Nam và sử dụng rộng rãi từ xưa đến nay. Chúng được gọi tên là “thành ngữ Hán Việt”. Về số lượng thành ngữ Hán Việt, trong cuốn “Từ điển giải thích thành ngữ gốc Hán”, tác giả Nguyễn Như Ý đã giải thích nguồn gốc của gần 1000 loại thành ngữ này; còn tác giả Trần Thị Thanh Liêm đã thu thập được hơn 2000 thành ngữ gốc Hán trong cuốn “Từ điển thành ngữ Hán Việt”, trong đó tỷ lệ thành ngữ bốn chữ chiếm đến 75%. Thành ngữ Hán Việt có thể chia thành hai loại: thành ngữ Hán Việt nguyên dạng và thành ngữ Hán Việt biến dạng. Thành ngữ Hán Việt nguyên dạng là loại thành ngữ gốc Hán được hình thành qua một phương thức tiếp nhận – tiếp nhận nguyên dạng [3; tr.8], nghĩa là giữ nguyên âm đọc Hán Việt, hình ảnh ẩn dụ, cấu trúc ngữ pháp, hiệu quả tu từ, mục đích giao tiếp… Dưới đây là một số ví dụ cụ thể: Bảng 1. Thành ngữ Hán Việt nguyên dạng và cách chuyển dịch sang tiếng Việt Thành ngữ tiếng Hán Chuyển dịch sang tiếng Việt 一言九鼎 Nhất ngôn cửu đỉnh 成家立业 Thành gia lập nghiệp 德高望重 Đức cao vọng trọng Những thành ngữ ở bảng 1 giữ lại nguyên vẹn gốc Hán, bao gồm cả từ ngữ, số lượng, ngữ nghĩa. Khi các từ Hán Việt đạt đến một mức độ thông dụng nào đó thì việc chúng xuất hiện với tư cách là yếu tố cấu thành thành ngữ cũng không cần có sự tác động gì thêm mà người Việt vẫn dễ dàng tiếp nhận. Chẳng hạn như trong thành ngữ “thành gia lập nghiệp”, yếu tố “thành gia” và “lập nghiệp” là những từ Hán Việt rất quen thuộc. Trong giao tiếp hàng ngày chúng ta thường xuyên nghe thấy những câu nói kiểu như sau: “Các cụ ngày xưa có câu ‘thành gia lập nghiệp’, yên ổn đường gia đình thì sẽ chuyên tâm lo chuyện con đường công danh sự nghiệp”. Rõ ràng những thành ngữ như vậy rất gần gũi, phù hợp với thói quen, tâm lý của người Việt Nam. 12
PHẠM THỊ THẢO HƯƠNG Thành ngữ Hán Việt biến dạng là loại thành ngữ có nguồn gốc từ các thành ngữ Hán Việt nguyên dạng, nhưng một trong các bộ phận của chỉnh thể thành ngữ có sự khác biệt so với thành ngữ Hán Việt nguyên dạng (chủ yếu là thay yếu tố, đảo vế). Ví dụ: 功成名就 (công thành danh tựu) ＞ công thành danh toại; 千方百计 (ngàn phương trăm kế) ＞trăm phương ngàn kế. Sở dĩ bản dịch đổi vị trí chữ “trăm” với chữ “ngàn” cho nhau là bởi vì cách dịch này phù hợp với lối diễn đạt của người Việt Nam. Thứ tự sắp xếp trong tiếng Việt từ nhỏ tới lớn (ngược với tiếng Hán), nên “trăm” phải được đặt trước “ngàn”. Nói tóm lại, thành ngữ Hán Việt có thể chia thành hai loại: thành ngữ Hán Việt nguyên dạng và thành ngữ Hán Việt biến dạng. Với đặc điểm cô đọng súc tích và có giá trị ứng dụng cao, những thành ngữ này dần dần được sử dụng rộng rãi trong cuộc sống thường ngày của người Việt Nam. 2.1.1.2. Sử dụng yếu tố thuần Việt Đối với một số thành ngữ gốc Hán, nếu giữ nguyên dạng thì sẽ khiến bản dịch trúc trắc, làm cho độc giả Việt Nam cảm thấy mơ hồ khó hiểu. Vì vậy, dịch giả phải linh hoạt Việt hóa các yếu tố Hán Việt để bản dịch phù hợp với văn hóa ngôn ngữ của người Việt. Bảng 2. Việt hóa yếu tố Hán Việt khi chuyển dịch thành ngữ tiếng Hán sang tiếng Việt Thành ngữ tiếng Hán Chuyển dịch sang tiếng Việt 如鱼得水 (như ngư đắc thủy) như cá gặp nước 不约而同 (bất ước nhi đồng) không hẹn mà gặp 无地自容 (vô địa tự dung) không còn lỗ nẻ nào để chui 从头到尾 (tùng đầu đáo vĩ) từ đầu đến cuối 耳闻目睹 (nhĩ văn mục đổ) tai nghe mắt thấy Ví dụ thành ngữ “如鱼得水” nếu đọc theo âm Hán Việt là “như ngư đắc thủy”. Có thể đối với người học tiếng Hán, họ sẽ nhận ra được ý nghĩa của thành ngữ này. Nhưng chắc rằng đại đa số độc giả sẽ cảm thấy khó hiểu, vì vậy dịch giả cần Việt hóa từng thành tố Hán Việt, để phù hợp với thói quen ngôn ngữ của người Việt. Cần chú ý thêm rằng, không phải thành ngữ tiếng Hán nào cũng có thể chuyển dịch tương đương sang tiếng Việt dưới dạng ngữ cố định như thành ngữ, tục ngữ, quán ngữ. Trong trường hợp này, dịch giả chỉ có cách dùng các từ ngữ phổ thông để dịch ý, tuy nhiên vẫn phải giữ nguyên vẹn hình ảnh sử dụng trong văn bản nguồn. Chẳng hạn thành ngữ “大惊小怪” chỉ có thể dịch ý thành “quá kinh ngạc về những chuyện không đâu”. Đây cũng được coi là một dạng bổ sung của phương pháp dịch nguyên văn. 2.1.2. Dịch nguyên văn kèm chú thích (Literal Translation with Notes) Đa số thành ngữ tiếng Hán có nguồn gốc từ những điển cố, điển tích xuất phát từ những câu chuyện ngụ ngôn, truyền thuyết, thần thoại hay câu chuyện lịch sử, cũng 13
CHIẾN LƯỢC CHUYỂN DỊCH THÀNH NGỮ TIẾNG HÁN SANG TIẾNG VIỆT... có thể là các câu ngắn hoặc cụm từ trong tác phẩm văn học ở một thời kỳ nào đó. Khi chuyển dịch những thành ngữ này sang tiếng Việt, nếu chúng ta chỉ sử dụng đơn thuần mỗi phương pháp dịch nguyên văn, mà không có thêm chú thích, thì sẽ khiến người đọc cảm thấy khó hiểu. Trong trường hợp như vậy, phương pháp dịch nguyên văn kèm chú thích (Literal Translation with Notes) có thể xem là sự lựa chọn tối ưu. Một mặt, dịch nguyên văn giúp truyền tải nguyên vẹn tình huống mang tính dị quốc hay đặc trưng văn hóa có trong văn bản nguồn, mặt khác phần chú thích giúp độc giả ngôn ngữ đích tiếp cận bản dịch một cách thuận lợi hơn. Trong giáo trình “成功之路”,có một số thành ngữ phải áp dụng phương pháp dịch thuật này. Ví dụ: thành ngữ“闻鸡起舞” (nghĩa: nghe gà gáy bật dậy múa kiếm). Nếu người dịch chỉ dịch nguyên văn như vậy mà không có thêm bất kì sự giải thích nào, thì chắc chắn sẽ khiến đa số các độc giả cảm thấy mơ hồ, xa lạ. Nhiệm vụ của người dịch trong trường hợp này phải giải thích thêm câu chuyện ẩn đằng sau đó: Thời Đông Tấn ở Trung Quốc có đôi bạn thân là Tổ Địch và Lưu Côn, hai người thường khuyến khích động viên nhau, nửa đêm nghe tiếng gà gáy đã dậy để múa kiếm. Về sau thành ngữ này được dùng với hàm ý người có chí hăng hái phấn đấu vươn lên. Hay như thành ngữ “兴师问罪” (dẫn quân đội đến để hỏi tội đối phương). Đối với trường hợp này, dịch giả cũng cần giải thích thêm thành ngữ “兴师问罪” có xuất xứ từ thời nhà Tống, trong cuốn 25 tác phẩm “Mộng Khê bút đàm” của nhà bác học Thẩm Quát: “Nguyên Hạo cải nguyên, đề ra quan y lễ nhạc, ra lệnh cho cả nước phải dùng Phiền thư, Hồ lễ, tự xưng tên nước là Đại Hạ. Triều đình hưng sư vấn tội.” Có thể nói, phương pháp dịch nguyên văn kèm chú thích không những biểu đạt được một cách rõ ràng ý nghĩa của thành ngữ tiếng Hán, mà còn giúp độc giả Việt Nam hiểu sâu sắc hơn về văn hóa Trung Quốc thông qua các điển cố, điển tích. Từ những phân tích trên có thể thấy rằng chiến lược “ngoại lai hóa” có rất nhiều ưu điểm, nổi bật nhất đó là chuyển tải được những đặc thù của ngôn ngữ và văn hóa trong văn bản nguồn. Tuy nhiên, cần chú ý trong một số trường hợp cần thiết, dịch giả nên có thêm chú thích phù hợp để bản dịch trở nên gần gũi, dễ hiểu đối với độc giả ngôn ngữ đích. 2.2. Ứng dụng của chiến lược “bản địa hóa” trong việc chuyển dịch thành ngữ tiếng Hán sang tiếng Việt Chiến lược “bản địa hóa” là phương thức dịch “trong suốt”, dịch trôi chảy, lưu loát, tự nhiên theo lối nói, lối viết, lối suy nghĩ của ngôn ngữ đích, đem bản gốc đến gần với những giá trị văn hóa của ngôn ngữ đích. Chiến lược này còn được coi là “hướng đích”, nghĩa là lấy ngôn ngữ đích, độc giả của ngôn ngữ đích làm trọng tâm. Ưu điểm nổi bật của bản địa hóa là giúp độc giả ngôn ngữ đích (dù ở trình độ thấp) tiếp cận với bản dịch một cách dễ dàng. Bài viết cho rằng chiến lược “bản địa hóa” trong việc chuyển dịch thành ngữ tiếng Hán sang tiếng Việt được cụ thể hóa bằng hai phương pháp chính: thay thế hình ảnh trong ngôn ngữ nguồn và lược bỏ hình ảnh trong 14
PHẠM THỊ THẢO HƯƠNG ngôn ngữ nguồn. 2.2.1. Thay thế hình ảnh trong ngôn ngữ nguồn Một số thành ngữ tiếng Hán và tiếng Việt tương ứng tồn tại sự khác biệt về cách diễn đạt, bối cảnh văn hóa cũng như hình ảnh ẩn dụ, tuy nhiên hàm ý biểu đạt lại tương đồng. Khi chuyển dịch những thành ngữ này sang tiếng Việt, người dịch thường giữ lại hàm ý, mà thay thế hình ảnh, cụ thể là thay thế hình ảnh trong ngôn ngữ nguồn bằng một hình ảnh khác quen thuộc, phù hợp với thói quen diễn đạt của độc giả ngôn ngữ đích. Phương pháp này một mặt giúp bản dịch đạt được hiệu quả biểu đạt tương đồng như văn bản nguồn, mặt khác khắc phục được phần nào những hạn chế do việc không thể chuyển tải được hình ảnh sử dụng trong ngôn ngữ nguồn gây ra. Ví dụ thành ngữ 摩肩接踵 sử dụng hình ảnh vai kề vai, gót nối gót, rất dễ khiến độc giả Việt Nam liên tưởng đến thành ngữ “kề vai sát cánh”. Tuy nhiên, thực tế thành ngữ 摩肩接踵 dùng để nói đến cảnh tượng người người chen chúc đông đúc, chật chội. Trong trường hợp này, dịch giả có thể dùng hình ảnh “nêm cối” trong “chật như nêm cối” (ý chỉ người đi lại đông đúc, sin sít như răng cối trên mặt cối xay lúa đã được nêm chặt) để thay thế. Một ví dụ khác trong giáo trình “成功之路”đó là thành ngữ “自吹自擂”. Ngôn ngữ nguồn sử dụng hình ảnh “tự thổi kèn”, “tự đánh trống” để ngụ ý chỉ hành động tự đề cao bản thân mình. Thay vì cách dịch nguyên văn như trên, dịch giả có thể linh hoạt sử dụng hình ảnh khác gần gũi với văn hóa ngôn ngữ Việt như “mèo khen mèo dài đuôi”, mà vẫn chuyển tải chính xác hàm ý biểu đạt của văn bản gốc. Hình ảnh mang màu sắc dân tộc vì nó đi từ cuộc sống hàng ngày vào ngôn ngữ. Việt Nam và Trung Quốc tồn tại những điểm khác biệt về văn hóa, về phong tục tập quán, do vậy, mặc dù cùng biểu đạt một ý nghĩa như nhau, nhưng thành ngữ tiếng Hán và tiếng Việt lại sử dụng những hình ảnh khác nhau. Hình ảnh sử dụng trong ngôn ngữ nguồn có thể mang lại ý nghĩa liên tưởng nhất định cho độc giả ngôn ngữ nguồn, nhưng lại không thể đem đến sự liên tưởng tương đồng cho độc giả ngôn ngữ đích. Chính vì vậy, để tránh xảy ra tình trạng hiểu sai ý bản dịch, phương pháp thay thế hình ảnh ngôn ngữ nguồn bằng một hình ảnh khác trong ngôn ngữ đích là điều cần thiết. 2.2.2. Lược bỏ hình ảnh trong ngôn ngữ nguồn Có một số hình ảnh ẩn dụ trong tiếng Hán không thể dịch nguyên văn sang tiếng Việt, mà cũng không thể tìm được hình ảnh tương đồng về ý nghĩa với chúng trong tiếng Việt. Đối với trường hợp này, tôi nghĩ người dịch cần bỏ qua bước chuyển dịch hình ảnh, chỉ cần dùng những từ ngữ phổ thông để chuyển tải hàm ý của văn bản nguồn. Cách dịch này xem ra vẫn tồn tại thiếu sót so với nguyên gốc, nhưng nếu dịch giả vẫn cố dịch hình ảnh đó một cách cứng nhắc, hiệu quả bản dịch có khi còn giảm đi rất nhiều. Ví dụ thành ngữ “五颜六色”, nếu dịch đúng như hình ảnh trong văn bản nguồn sẽ là “năm màu sáu sắc”. Tuy nhiên, cách dịch đó sẽ khiến người đọc cảm thấy khó hiểu, vì vậy dịch giả cần lược bỏ hai hình ảnh “năm màu” và “sáu sắc”, chỉ cần dịch nghĩa “sắc màu rực rỡ” hoặc “hoa hoè hoa sói”. Tương tự đối với thành ngữ “虎 15
CHIẾN LƯỢC CHUYỂN DỊCH THÀNH NGỮ TIẾNG HÁN SANG TIẾNG VIỆT... 头虎脑”, khi chuyển dịch sang tiếng Việt nên bỏ qua hình ảnh “đầu hổ”, “não hổ” , chỉ cần dịch nghĩa thành “khỏe mạnh rắn rỏi (đối với người lớn); khỏe mạnh kháu khỉnh (đối với trẻ em)” là được. Tóm lại, người dịch cần lựa chọn chiến lược dịch thuật phù hợp để chuyển tải được những đặc thù của ngôn ngữ và văn hóa của văn bản nguồn mà không làm cho độc giả ngôn ngữ đích cảm thấy xa lạ và khó hiểu. Bài viết cho rằng nên ưu tiên chiến lược “ngoại lai hóa”, tức là dịch giả nên ghi nhận sự khác biệt về mặt ngôn ngữ và văn hóa của văn bản nguồn, cố gắng chuyển tải được tính đặc thù của ngôn ngữ nguồn. Tuy nhiên, trong trường hợp nếu chiến lược này khiến độc giả ngôn ngữ đích cảm thấy xa lạ, dịch giả cần sử dụng chiến lược “bản địa hóa”. Điều này cũng giống như khi một món ăn của một dân tộc nào đó du nhập vào một nền văn hóa mới, nhiệm vụ của người đầu bếp giỏi là phải giữ được hương vị nguyên gốc của nó, nhưng vẫn phải làm thế nào để món ăn đó phù hợp với thói quen ẩm thực của thực khách nơi đây. 3. Những điều cần chú ý trong quá trình chuyển dịch thành ngữ tiếng Hán sang tiếng Việt 3.1. Cố gắng tối đa chuyển tải văn phong và tính hình tượng của văn bản nguồn Ví dụ: 老板奶奶见媳妇已死，呼天抢地，哭个不了。(清·李宝嘉《官场现形记》第十四回） Đối với thành ngữ“呼天抢地” trong câu trên, có hai cách dịch. Cách dịch thứ nhất: “Thấy cháu dâu chết bà chủ kêu khóc om sòm; cách dịch thứ hai: “Thấy cháu dâu chết bà chủ kêu trời kêu đất, khóc mãi không thôi”. Rõ ràng cách dịch thứ hai sinh động, có tính biểu cảm cao hơn so với cách dịch thứ nhất. 3.2. Chuyển tải nguyên vẹn sắc thái ý nghĩa của ngữ nguồn Sắc thái ngữ nghĩa (STNN) ở đây được chia thành ba loại: tốt nghĩa, xấu nghĩa và trung hòa. Trong quá trình dịch thuật, người dịch bắt buộc phải làm rõ sắc thái ngữ nghĩa của ngữ nguồn trong văn cảnh cụ thể. Ví dụ: 一种产品的质量好与坏是多方面因素构成的，因为“国产了”而导致“汽车质量下降”的观点并不一定正确，特别是对于合资企业的汽车产品质量好坏更不能一概而论。(Dịch: Chất lượng tốt xấu của một sản phẩm được quyết định bởi nhiều nhân tố, quan điểm chất lượng ô tô đi xuống do sản xuất trong nước không hoàn toàn chính xác, đặc biệt là đối với sản phẩm của các công ty cổ phần, chất lượng xấu có tốt có, không thể vơ đũa cả nắm được). Thành ngữ“一概而论”mang STNN xấu, ngụ ý chỉ hành động không phân biệt trắng đen. Nếu chúng ta chỉ dịch theo ngữ nghĩa là “coi tất cả như nhau”, thì bản dịch chưa làm nổi bật được sắc thái ngữ nghĩa của văn bản nguồn. Thay vào đó, nếu dịch là “vơ đũa cả nắm”, thì không những có thể làm tăng hiệu quản biểu đạt, mà còn 16
PHẠM THỊ THẢO HƯƠNG giúp bản dịch gần gũi với thói quen ngôn ngữ của người Việt. 3.3. Tránh hiện tượng dịch từng chữ, trùng lặp ngữ nghĩa Trong tiếng Hán có rất nhiều thành ngữ bốn chữ. Trong số đó, có một bộ phận thành ngữ được cấu tạo theo dạng thức hai chữ đầu và hai chữ cuối trong kết cấu bốn chữ đó có sự tương đồng về ngữ nghĩa. Mục đích của việc trùng lặp này là để nhấn mạnh hoặc để tạo sự uyển chuyển khi đọc. Tuy nhiên, nếu người dịch đồng thời dịch cả hai vế thì sẽ dẫn đến hiện tượng trùng lặp ngữ nghĩa. Chính vì vậy, đối với những thành ngữ này, người dịch chỉ cần dịch một vế, tức là hai chữ đầu hoặc hai chữ cuối là đã biểu đạt được toàn bộ ý nghĩa của chúng. Ví dụ: “自言自语” (tự ngôn tự ngữ): tự nói một mình “家喻户晓” (“家喻”: các nhà biết rõ; “户晓”: các hộ hiểu rõ): nhà nhà đều biết “忍饥挨饿”(“忍饥”: chịu đói; “挨饿”: bị đói): chịu đói 3.4. Chú ý thành ngữ đa nghĩa Đa số thành ngữ là đơn nghĩa, tuy nhiên cũng cần để ý nắm được các nghĩa khác nhau của thành ngữ đa nghĩa để tránh hiện tượng hiểu sai nghĩa của văn bản nguồn. Ví dụ: “翻来覆去”có hai nghĩa: 1. Trằn trọc không ngủ được, ví dụ “他躺在床上翻来覆去，怎么也睡不着.”(Anh ta trằn trọc không tài nào ngủ được.); 2. Lặp đi lặp lại nhiều lần, ví dụ “这句话已经翻来覆去说过不知多少遍了.” (Tôi đã nói đi nói lại câu này không biết bao nhiêu lần rồi.) 4. Kết luận Bài nghiên cứu này đã khái quát về hai chiến lược dịch thuật khi chuyển dịch thành ngữ tiếng Hán sang tiếng Việt, đó là chiến lược “ngoại lai hóa” và “bản địa hóa”. Theo tìm hiểu, ở Việt Nam hiện nay, một số người ủng hộ phương thức “ngoại lai hoá”. Nhóm độc giả có khả năng ngôn ngữ, kỹ năng đọc hiểu và khả năng ngoại ngữ đòi hỏi điều này. Theo dịch giả Trịnh Lữ, chiến lược dịch thuật này sẽ làm phong phú cho tiếng Việt và làm giàu thêm cho nên văn hóa. Bên cạnh đó cũng có rất nhiều người ủng hộ sử dụng phương thức “bản địa hoá” trong dịch thuật vì phương thức này hướng tới việc đảm bảo lợi ích của người tiếp nhận, đồng thời phù hợp hơn với tâm lí, văn hoá của người tiếp nhận thuộc ngữ đích. Có thể nói, dịch thuật là quá trình giao lưu văn hóa giữa hai ngôn ngữ. Để dịch tốt thành ngữ, người dịch bắt buộc phải thông thạo cả hai ngôn ngữ, nâng cao năng lực lí giải ngữ nguồn và khả năng diễn đạt ngữ đích. Một yêu cầu vô cùng quan trọng nữa đó chính là người dịch phải hiểu rõ về văn hoá của các cộng đồng ngôn ngữ. Hi vọng rằng với giá trị thực tiễn, tính ứng dụng cao, bài nghiên cứu này phần nào giúp người học hiểu sâu sắc hơn về ngôn ngữ cũng như văn hóa Trung Quốc. 17
CHIẾN LƯỢC CHUYỂN DỊCH THÀNH NGỮ TIẾNG HÁN SANG TIẾNG VIỆT... TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Kim Joo Young (2016), “Căn tính/ tính khả kiến xã hội của dịch giả: Trường hợp bản dịch Việt ngữ Hãy chăm sóc mẹ”, Tạp chí Khoa học Đại học Văn Hiến (số 11): 63 – 69. [2] Bùi Vĩnh Phúc (2013), “Dịch thuật (văn học) trong bối cảnh toàn cầu hóa: Một số chiến lược diễn dịch & những hệ hình mới”, http://www.tienve.org/. [3] Nguyễn Thị Tân (2015), “Thành ngữ Hán-Việt: Khái niệm và phân loại”, Ngôn ngữ và Đời sống (số 6). [4] Jeremy Munday (2009), “Nhập môn nghiên cứu dịch thuật – Lý thuyết và ứng dụng” (Trịnh Lữ dịch), NXB Tri thức, Hà Nội. [5] Venuti, L. 1995. The Translator’s Invisibility: A History of Translation. London New York: Routledge. [6] Venuti, L.2001. Strategies of Transtation. In M. Baker (ed.), Routledge Encyciopedia of Translation Studies. London & New York: Routledge. [7] Newmark, P. (1988). A Textbook of Translation. NewYork: Prentice Hall International. [8] 杨自俭.再谈方法论—序[J].上海翻译，2007 (3). Title: TRANSLATION STRATEGY OF THE CHINESE IDIOMS INTO THE VIETNAMESE LANGUAGE --- EXAMPLE GIVEN FROM THE TEXTBOOK《成功之路》提高篇 PHAM THI THAO HUONG Hanoi University Abstract: Idioms are a product of thinking, a tool to express knowledge, valuable experience, and the philosophy of life. They are profound and artistic, preserved and handed down from one generation to the next. Through idioms, we can understand linguistic characteristics, cultural and historical values, and the ways of thinking in a nation. Idioms, therefore, are attached special importance in the foreign language teaching, especially at higher levels. Idiom translation is complicated as it is under the impacts of national language, culture and lifestyles. The study of idioms is rather familiar to scholars; however, the object of idioms extracted from university textbooks is considered to be relatively new. My study is carried out from American translation theorist Lawrence Venuti’s perspective. Accordingly, I will analyse the ways of translating Chinese idioms into Vietnamese based on two main translation strategies: foreignizing translation and domesticating translation. Keywords: Chinese idioms, Translation strategy, Foreignizing translation, Domesticating translation,《成功之路》提高篇. 18