Chi n tranh Lê-M cế ạ
Chi n tranh Lê-M cế ạ (1533-1677) là cu c n i chi n gi a ộ ộ ế ữ nhà M cạ và
nhà H u Lêậ trong l ch s Vi t Namị ử ệ .
Chi n tranh chia làm hai th i kỳ l n:ế ờ ớ
•Th i kỳ ờ1533-1592: t ng đ ng v i th i ươ ươ ớ ờ Nam-B c tri uắ ề khi
nhà M cạ làm ch vùng B c B Vi t Nam, nhà Lê làm ch khuủ ắ ộ ệ ủ
v c t ự ừ Thanh Hóa tr vào ở
•Th i kỳ ờ1593 - 1677: khi tàn d h M c rút ch y lên ư ọ ạ ạ Cao B ngằ
cát c . ứ
Hoàn c nhả
Nhà H u Lêậ sau th i th nh tr cu i ờ ị ị ố th k 15ế ỷ đã b t đ u suy y u tắ ầ ế ừ
th i ờLê Uy M cụ và Lê T ng D cươ ự . Bên ngoài, các cu c kh i nghĩaộ ở
ch ng đ i c a nhân dân làm tri u đình nghiêng ng , đi n hình là kh iố ố ủ ề ả ể ở
nghĩa c a ủTr n C oầ ả . Các t ng trong tri u cũng chia bè phái đánh l nướ ề ẫ
nhau. M t s t ng lĩnh l p ra vua khác đ ly khai tri u đình, hìnhộ ố ướ ậ ể ề
thành các th l c cát c nh ế ự ứ ư Tr nh Duy Đ iị ạ , Tr nh Tuyị.
M t võ t ng nhà Lê là ộ ướ M c Đăng Dungạ đ ng ra tr n áp các cu c n iứ ấ ộ ổ
d y bên ngoài, n m l y quy n hành tri u Lê. Vua ậ ắ ấ ề ề Lê Chiêu Tông ch yạ
tr n kh i s kh ng ch c a Đăng Dung, kêu g i các l c l ng quânố ỏ ự ố ế ủ ọ ự ượ
phi t khác "c n v ng" nh ng cu i cùng đ u b Đăng Dung đánh b i.ệ ầ ươ ư ố ề ị ạ
V vua cu i cùng c a nhà Lê S là ị ố ủ ơ Lê Cung Hoàng - con bài chính trị
đ c Đăng Dung d ng lên đ ch ng Lê Chiêu Tông - b ph tru t nămượ ự ể ố ị ế ấ
1527. M c Đăng Dung chính th c giành ngôi nhà Lê, l p ra ạ ứ ậ nhà M cạ.
Sau khi nhà M cạ lên n m quy n, đã có m t s ho t đ ng ch ng đ iắ ề ộ ố ạ ộ ố ố
chính quy n nh c u vi n ề ư ầ ệ nhà Minh nh ng đ u không thành ho c n iư ề ặ ổ
d y c a hoàng thân Lê Ý nh ng th t b i nhanh chóng. Ch đ n khi ậ ủ ư ấ ạ ỉ ế nhà
H u Lêậ tái l p thì chi n tranh quy mô m i th c s b t đ u.ậ ế ớ ự ự ắ ầ
Năm 1529, m t võ t ng cũ c a nhà Lê là ộ ướ ủ Nguy n Kimễ không th nầ
ph c nhà M c, b ch y vào mi n núi ụ ạ ỏ ạ ề Thanh Hoá và sang Ai Lao
(Lào), t p h p l c l ng ch ng nhà M c. Năm 1533, Nguy n Kim tìmậ ợ ự ượ ố ạ ễ
m t ng i tên là ộ ườ Lê Duy Ninh là con c a vua ủLê Chiêu Tông đ a lênư
ngôi trên đ t ấS m Châuầ (Ai Lao), t c là vua ứLê Trang Tông.
Chi n tranh Lê-M c chính th c bùng n .ế ạ ứ ổ
Nhà H u Lê v n cậ ề ướ
T tr c khi l p Trang Tông, Nguy n Kim đã t ng t mình mangừ ướ ậ ễ ừ ự
quân v m u đánh chi m Thanh Hóa. Đ u năm 1531, ề ư ế ầ Nguy n Kimễ từ
Ai Lao mang quan v đánh ềThanh Hoá. M c Thái Tôngạ sai Tây qu nậ
công Nguy n Kínhễ vào đánh. Hai bên giao tranh, Nguy n Kính b thuaễ ị
hai tr n. Nh ng t i tháng 9, tr i đ m a nhi u làm n c sông dângậ ư ớ ờ ổ ư ề ướ
cao, Nguy n Kính th a c dùng thu quân ti n đánh, quân Nguy nễ ừ ơ ỷ ế ễ
Kim r i lo n ph i rút v ố ạ ả ề Ai Lao [3]
.
Sau khi l p Trang Tông, Nguy n Kim sai ng i nhân danh Trang Tôngậ ễ ườ
liên k t v i vua ế ớ Ai Lao là X Đ uạ ẩ [4], nh h giúp binh khí, l ng th cờ ọ ươ ự
đ m u vi c đánh l y l i n c, m t khác ti p t c sai ng i sang c uể ư ệ ấ ạ ướ ặ ế ụ ườ ầ
vi n ệnhà Minh [5]
.
T khi Lê Trang Tông lên ngôi, nhi u sĩ phu, t ng lĩnh b t đ u t pừ ề ướ ắ ầ ậ
h p bên Nguy n Kim đ ch ng nhà M c, trong đó có m t s t ng sĩợ ễ ể ố ạ ộ ố ướ
nhà M c cũng sang hàng Lê.ạ
Năm 1539, Nguy n Kim chi m đ c huy n Lôi D ng Thanh Hóa;ễ ế ượ ệ ươ ở
sang năm sau ti n quân vào Ngh An, có nhi u ng i hàng ph c. Nhàế ệ ề ườ ụ
H u Lê b t đ u xác l p ch đ ng tr l i trên lãnh th ậ ắ ầ ậ ỗ ứ ở ạ ổ Đ i Vi tạ ệ .
Thay đ i nhân s hai bênổ ự
Ngoài Tr nh Duy Liêu đ c ị ượ Nguy n Kimễ sai v t bi n sang ượ ể Trung
Qu cố xin c u vi n ầ ệ nhà Minh đánh nhà M c, ạchúa B uầ Vũ Văn Uyên ở
Tuyên Quang cũng sai ng i sang t cáo vi c nhà M c c p ngôi.ườ ố ệ ạ ướ
Minh Th Tôngế giao quân cho Mao Bá Ôn và C u Loan ti n áp sátừ ế
biên gi i. Trong lúc đó thì ớM c Thái Tôngạ qua đ i, th ng hoàng ờ ượ M cạ
Đăng Dung l p cháu là ậM c Hi n Tôngạ ế lên ngôi. Đ tránh đ máu,ể ổ
M c Đăng Dung ch p nh n đ u hàng nhà Minh đ t p trung đ i phóạ ấ ậ ầ ể ậ ố
v i nhà Lê phía nam.ớ
Ngày 3 tháng 11 âm l ch năm 1540, ịM c Đăng Dungạ t trói mình đ nự ế
dâng bi u xin hàng quân Minh. Nhà Minh ch p nh n và rút quân,ể ấ ậ
nh ng Đ i Vi t b h t ư ạ ệ ị ạ ừ An Nam qu cố xu ng ốAn Nam Đô th ng s tyố ứ .
Năm sau (1541), M c Đăng Dung qua đ i.ạ ờ
Nhân lúc nhà M c g p khó khăn, Lê Trang Tông thân hành ti n quân raạ ặ ế
t thành Tây Đô. T ng M c là Trung H u h u D ng Ch p Nh t raừ ướ ạ ậ ầ ươ ấ ấ
hàng. Trang Tông sai ng i tri u Nguy n Kim Ai Lao v , gia thăngườ ệ ễ ở ề
Kim làm Thái t , ti t ch t ng sĩ các dinh và chia đ ng ti n đánhể ế ế ướ ườ ế
vùng Tây Nam.
Năm 1545, D ng Ch p Nh t dâng d a đ c cho Nguy n Kim, Kim ănươ ấ ấ ư ộ ễ
vào b trúng đ c ch t. Ch p Nh t b tr n v nhà M c. Con rị ộ ế ấ ấ ỏ ố ề ạ ể
Nguy n Kim là ễTr nh Ki mị ể lên thay c m quy n ch huy quân đ i. Tầ ề ỉ ộ ừ
đó binh quy n ềNam tri uề do h Tr nhọ ị đ m đ ng.ả ươ
phía Tây B c, vùng Ở ắ H ng Hoáư và Tuyên Quang, anh em Vũ Văn
M tậ, Vũ Văn Uyên (Chúa B uầ) là th lĩnh trong vùng cát c khôngủ ứ
th n ph c nhà M c. Nhà M c vài l n mang quân đánh nh ng khôngầ ụ ạ ạ ầ ư
di t đ c h Vũ, sau l i ph i đ i phó v i nhi u bi n c khác nênệ ượ ọ ạ ả ố ớ ề ế ố
bu c ph i đ h Vũ cát c . H Vũ sai ng i liên l c theo v nhà ộ ả ể ọ ứ ọ ườ ạ ề Lê
trung h ngư.
Năm 1546, M c Hi n Tôngạ ế ch t, con là Phúc Nguyên còn nh lênế ỏ
thay, t c là ứM c Tuyên Tôngạ, chú là Khiêm V ng ươ M c Kính Đi nạ ể
làm ph chính. ụB c tri uắ ề x y ra bi n lo n. T ng ả ế ạ ướ Ph m T Nghiạ ử
mu n l p con ố ậ M c Thái Tạ ổ là Ho ng V ng ằ ươ M c Chính Trungạ đã
tr ng thành nh ng không đ c nên cùng Chính Trung kh i binh n iưở ư ượ ở ổ
lo n. Ph m T Nghi nhi u l n mu n đánh chi m ạ ạ ử ề ầ ố ế Đông Kinh không
thành, bèn đem Chính Trung ra chi m c ế ứ Yên Qu ngả (Qu ng Ninhả),
c p phá ướ H i D ngả ươ và đánh phá sang Trung Qu cố khi n ếnhà Minh
không ki m ch n iề ế ổ [5]. Đ n năm ế1551 [6]
, M c Kính Đi nạ ể d p đ cẹ ượ
Ph m T Nghi. T Nghi b gi t, Chính Trung b ch y và cũng b gi t.ạ ử ử ị ế ỏ ạ ị ế
Có thuy t nói T Nghi ch t v tay ng i Minhế ử ế ề ườ [7].
Năm 1548, Lê Trang Tông m t, con là ấTrung Tông lên thay. Năm 1551,
t i B c tri u, ạ ắ ề thái tể Lê Bá Ly quy n th quá l n, có ph n h ng hách,ề ế ớ ầ ố
hai s ng th n là ủ ầ Ph m Quỳnhạ, Ph m Daoạ c y th vua M c vây đánhậ ế ạ
Bá Ly. Bá Ly cùng thông gia là Nguy n Thi nễ ế mang gia quy n g mế ồ
các t ng ướ Nguy n Quy nễ ệ , Nguy n Kh i Khangễ ả , Lê Kh c Th nắ ậ cùng
14.000 quân ch y vào ạThanh Hóa theo hàng Nam tri u.ề
Sau khi m t Ph m T Nghi cùng hai nhà Lê Bá Ly và Nguy n Thi n,ấ ạ ử ễ ế
nhà M c b t n th t nghiêm tr ng v nhân s . M c Tuyên Tông trôngạ ị ổ ấ ọ ề ự ạ
c y h t vào Khiêm v ng ậ ế ươ M c Kính Đi nạ ể .