Chức năng của người kể chuyện trong tám triều vua Lý

CHỨC NĂNG CỦA NGƯỜI KỂ CHUYỆN TRONG TÁM TRIỀU VUA LÝ<br /> LÊ THỊ THU TRANG<br /> Trường Đại học Đồng Tháp<br /> NGUYỄN THÀNH THI<br /> Trường Đại học Sư phạm TP Hồ Chí Minh<br /> <br /> Tóm tắt: Người kể chuyện trong tác phẩm tự sự là sản phẩm sáng tạo<br /> của nhà văn để kể lại câu chuyện và là một nhân vật mang tính chức<br /> năng. Người kể chuyện dị sự – toàn năng, ngôi thứ ba trong Tám triều<br /> vua Lý đã thực hiện thành công những chức năng cơ bản của mình<br /> trong việc tái hiện sự kiện lịch sử và nhân vật lịch sử. Việc xây dựng<br /> thành công hình tượng người kể chuyện dị sự, ngôi thứ ba trong Bộ<br /> tiểu thuyết, Hoàng Quốc Hải đã có những đóng góp đáng kể vào sự<br /> cách tân về phương diện trần thuật nhìn từ sự vận động của người kể<br /> chuyện trong thể loại tiểu thuyết lịch sử.<br /> 1. MỞ ĐẦU<br /> Theo Hayden White thì giữa lịch sử và tự sự có mối quan hệ mật thiết với nhau. Xuất<br /> phát từ quan niệm đó, chúng tôi đã mạnh dạn tìm hiểu thể loại tiểu thuyết lịch sử nói<br /> chung và Tám triều vua Lý nói riêng dưới góc nhìn Tự sự học. Từ góc nhìn này, người<br /> nghiên cứu đã tìm hiểu một số phương diện trần thuật đặc biệt của Bộ tiểu thuyết, trong<br /> đó, vấn đề người kể chuyện là một trong những phương diện cơ bản của nghệ thuật trần<br /> thuật trong tác phẩm. Việc sáng tạo thành công nhân vật người kể chuyện dị sự, ngôi<br /> thứ ba với việc thực hiện thành công ba chức năng trần thuật đã góp phần làm nên sức<br /> sống cho Bộ tiểu thuyết vĩ đại này.<br /> 2. CHỨC NĂNG CỦA NGƯỜI KỂ CHUYỆN TRONG TÁM TRIỀU VUA LÝ – MỘT<br /> VẬN DỤNG SÁNG TẠO CỦA HOÀNG QUỐC HẢI<br /> Theo Pospelov, người kể chuyện là người môi giới giữa các hiện tượng được miêu tả và<br /> người đọc, là người chứng kiến và cắt nghĩa các sự việc xảy ra. R. Barthes cho rằng<br /> người kể chuyện là một nhân vật giấy, mang chức năng môi giới giữa thế giới nghệ<br /> thuật được miêu tả với độc giả tiếp nhận. T. Todorov lại cho rằng: “Người kể chuyện<br /> không chỉ mang chức năng kể, mà còn định giá và đánh giá” [4, tr. 262]. Dù hiểu theo<br /> cách nào đi chăng nữa, chung quy, người kể chuyện trong tác phẩm tự sự chính là một<br /> nhân vật mang tính chức năng. Đó là một nhân tố mà tác giả ủy thác trong tác phẩm để<br /> thực hiện chức năng kể lại câu chuyện. Trong tác phẩm tự sự, người kể chuyện luôn bị<br /> trừu tượng hóa thành một nhân vật, hoặc là ẩn tàng, hoặc là hiện diện. Việc tác giả lựa<br /> chọn kiểu người kể chuyện nào để thuật lại câu chuyện không phải hoàn toàn ngẫu<br /> nhiên mà nó mang tính quan niệm, nhằm mục đích chuyển tải tư tưởng, nội dung một<br /> cách hiệu quả nhất. Trong Tám triều vua Lý, Hoàng Quốc Hải đã sáng tạo nên một kiểu<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 04(20)/2011: tr. 85-93<br /> <br /> 86 <br />  <br /> <br /> LÊ THỊ THU TRANG – NGUYỄN THÀNH THI<br /> <br /> nhân vật để kể lại câu chuyện về cuộc đời và sự nghiệp của tám vị vua triều Lý, đó<br /> chính là kiểu người kể chuyện dị sự – toàn năng, ngôi thứ ba. Người kể chuyện dị sự với<br /> cách kể chuyện điềm đạm, dửng dưng và sử dụng ngôn ngữ ở dạng trung tính rất phù<br /> hợp với thể loại tiểu thuyết lịch sử. Theo đó, câu chuyện được kể và hiện thực được mô<br /> tả có tính khách quan cao, làm cho độc giả có cảm giác câu chuyện mà người kể chuyện<br /> kể lại rất đầy đủ, chân thật và đáng tin cậy.<br /> Theo G. Genette, mỗi dạng kể chuyện thường gắn với những chức năng trần thuật cụ<br /> thể. Từ đó, ông đã đưa ra năm chức năng cơ bản của người kể chuyện, bao gồm: chức<br /> năng trần thuật; chức năng quản lý, bao quát câu chuyện được kể; chức năng truyền đạt<br /> thông tin; chức năng chứng thực câu chuyện được kể và chức năng biểu lộ tư tưởng,<br /> quan điểm, ý kiến. Trong Tám triều vua Lý, đồng thời với việc sáng tạo ra kiểu người kể<br /> chuyện dị sự – toàn năng, giấu mặt, không đứng cùng bình diện với các nhân vật lịch sử<br /> là người kể chính, Hoàng Quốc Hải đã trao quyền cho nhân vật người kể chuyện thực<br /> hiện nhiều chức năng. Giữ vai trò quan trọng trong một bộ tiểu thuyết lịch sử đồ sộ,<br /> người kể chuyện ở đây không chỉ thuật lại câu chuyện lịch sử, mà còn thực hiện nhiều<br /> chức năng khác như: tổ chức, bao quát hệ sự kiện lịch sử về triều đại nhà Lý; bộc lộ<br /> quan điểm lịch sử…<br /> 3. MẤY CHỨC NĂNG CHỦ YẾU CỦA NGƯỜI KỂ CHUYỆN TRONG TÁM TRIỀU<br /> VUA LÝ<br /> 3.1. Chức năng thuật lại câu chuyện lịch sử<br /> Do đặc trưng về mặt thể loại nên người kể chuyện dị sự trong tiểu thuyết lịch sử đóng<br /> vai trò là người thuật lại câu chuyện lịch sử, phục dựng một giai đoạn, một thời đại lịch<br /> sử cụ thể với tất cả những biến cố và sự kiện cơ bản. Có thể nói, đây là một trong những<br /> chức năng cơ bản của người kể chuyện trong tiểu thuyết lịch sử. Bởi lẽ, nhà văn ngay từ<br /> những ý định ban đầu đã chọn những sự kiện, biến cố hay nhân vật lịch sử làm đề tài<br /> trong sáng tác của mình. Khi tiếp xúc với tác phẩm, điều đầu tiên mà độc giả mong chờ<br /> là sự kiện, nhân vật nào, câu chuyện gì được tác giả lựa chọn để tái hiện, phản ánh,<br /> trước khi tìm hiểu ý đồ, tư tưởng, lớp ngữ nghĩa ẩn sâu sau mỗi con chữ mà tác giả hàm<br /> ẩn, thông qua người kể chuyện do mình sáng tạo ra muốn gửi gắm.<br /> Trong Tám triều vua Lý, người kể chuyện dị sự đứng bên ngoài bao quát gần như toàn<br /> bộ những sự kiện, biến cố của câu chuyện. Thông qua bộ tiểu thuyết, người kể chuyện<br /> đã phục dựng lại toàn bộ bức tranh hiện thực đời sống xã hội dưới triều Lý trải qua 216<br /> năm với bao vinh quang, thăng trầm và giông bão. Thiền sư dựng nước, là câu chuyện<br /> về quá trình lên ngôi của Lý Công Uẩn diễn ra trong sự ủng hộ của quần thần và nguyện<br /> vọng của quần chúng nhân dân. Đây còn là bức tranh nhiều màu sắc về công cuộc chấn<br /> hưng và xây dựng đất nước của vua tôi nhà Lý. Việc dời đô từ kinh đô Hoa Lư về Đại<br /> La là một sự kiện trọng đại mang ý nghĩa lịch sử to lớn, cho thấy tầm nhìn xuyên thiên<br /> niên kỷ của vị vua khởi nghiệp nhà Lý. Con ngựa nhà Phật là bức tranh về công cuộc<br /> xây dựng và phát triển nền văn hiến Đại Việt, là hiện thực chiến trận thảm khốc trong<br /> cuộc chinh phạt Chiêm Thành của vua Lý Thái tông năm Quý Mão (1044). Bình Bắc<br /> <br /> CHỨC NĂNG CỦA NGƯỜI KỂ CHUYỆN TRONG TÁM TRIỀU VUA LÝ<br /> <br /> 87<br /> <br /> dẹp Nam, kể lại quá trình vua tôi nhà Lý tìm đối sách bang giao với nhà Tống để rảnh<br /> tay đối phó với mặt nam. Con đường định mệnh, cuốn tiểu thuyết có độ dồn nén sự kiện<br /> chặt chẽ. Với 983 trang sách, người kể chuyện đã dồn nén thời gian lịch sử kéo dài đến<br /> 153 năm với vô vàn hệ sự kiện và biến cố lịch sử. Việc lên ngôi của ấu chúa Lý Nhân<br /> tông đã khoét sâu thêm những mâu thuẫn trong lòng triều đình phong kiến, dẫn đến<br /> cuộc chính biến năm Quý Sửu (1073), tạo nên một vết nhơ trong lịch sử và nó đã “gióng<br /> lên hồi chuông báo tử” cho triều đại nhà Lý. Từ đó, các triều vua tiếp theo như Lý Thần<br /> tông, Lý Anh tông, Lý Cao tông tiếp tục trượt dài trên con đường suy thoái không gì<br /> cứu vãn dẫn đến diệt vong dưới triều Lý Huệ tông.<br /> 3.2. Chức năng tổ chức, bao quát hệ sự kiện lịch sử về triều đại nhà Lý<br /> Bên cạnh việc kể lại câu chuyện với đầy đủ những sự kiện, biến cố và nhân vật lịch sử,<br /> người kể chuyện trong Tám triều vua Lý còn mang chức năng bao quát, tổ chức, lựa<br /> chọn, trình bày các cứ liệu lịch sử bằng cách xây dựng, dẫn dắt các tình huống, chi tiết,<br /> xử lý cốt truyện, hư cấu, sáng tạo các sự kiện, biến cố và nhân vật lịch sử. Với chức<br /> năng này người kể chuyện đã giúp Hoàng Quốc Hải hiện thực hóa câu chuyện lịch sử và<br /> truyền tải những ý đồ, tư tưởng nghệ thuật của nhà văn.<br /> Với khả năng bao quát cao, người kể chuyện trong Tám triều vua Lý đã rất khéo léo,<br /> tinh tế khi không kể lại toàn bộ bức tranh xã hội thời Lý. Không lần theo từng vết chân<br /> của tám vị vua nhà Lý, người kể chuyện chỉ lựa chọn những sự kiện, biến cố quan trọng<br /> nhất có ảnh hưởng to lớn đến cuộc đời và sự nghiệp của họ. Đó cũng là các sự kiện và<br /> biến cố có tính chất quyết định đến sự hưng thịnh, suy thoái hay tiêu vong của một triều<br /> đại. Tuy nhiên, người kể chuyện cũng không đi sâu vào câu chuyện về cuộc đời và sự<br /> nghiệp của tất cả tám vị vua mà chỉ tập trung câu chuyện vào bốn vị vua đầu tiên của<br /> nhà Lý, đó là Lý Thái tổ, Lý Thái tông, Lý Thánh tông, Lý Nhân tông với nhiều sự kiện<br /> và biến cố đặc biệt.<br /> Với Thiền sư dựng nước, người kể chuyện đã lựa chọn, sắp xếp các sự kiện tiêu biểu<br /> mang tính khái quát cao theo một trật tự tuyến tính về quá trình lên ngôi và chấn hưng<br /> đất nước của vua Lý Thái tổ: cái chết được dự báo trước của hôn quân Lê Long Đĩnh,<br /> sự lên ngôi trong hào quang chói sáng của Lý Công Uẩn được quần thần và các vị thiền<br /> sư hết lòng ủng hộ, Lý Công Uẩn dời đô về Đại La, nhà vua bước vào công cuộc chấn<br /> hưng đất nước với những việc làm cụ thể như phá bỏ các hình phạt hà khắc, khuyến<br /> khích phát triển nông nghiệp, công thương nhằm chăm lo đời sống nhân dân… đặc biệt,<br /> biến cố được người kể chú ý nhấn mạnh đó là việc Lý Đức Chính dẹp loạn tam vương<br /> để lên ngôi hoàng đế năm Mậu Thìn (1028). Tất cả được tác giả kể lại một cách tự nhiên<br /> làm cho độc giả có cảm giác như các sự kiện đó không rời rạc mà liên kết với nhau<br /> thành một hệ thống chặt chẽ, logic và sống động.<br /> Con ngựa nhà Phật bao gồm nhiều hệ sự kiện kể về công cuộc xây dựng và phát triển<br /> đất nước của vua Lý Thái tông như khuyến khích phát triển nông nghiệp đặc biệt là phát<br /> triển nghề chăn tằm, dệt lụa; ban hành bộ Hình thư năm Nhâm Ngọ (1042); dẹp loạn<br /> <br /> 88 <br />  <br /> <br /> LÊ THỊ THU TRANG – NGUYỄN THÀNH THI<br /> <br /> Nùng Trí Cao; đối phó với giặc phương Bắc và thảo phạt giặc phương Nam, tiêu biểu là<br /> việc Lý Thái tông thân chinh thảo phạt Chiêm Thành năm Quý Mão (1044).<br /> Với Bình Bắc dẹp Nam, người kể chuyện đã phục dựng lại bức tranh toàn cảnh về công<br /> cuộc trị bình, phát triển đất nước của vua tôi Lý Thánh tông. Ý thức rõ tầm quan trọng<br /> của việc đề cao cảnh giác, mài sắc ý chí chống ngoại xâm, nhà Lý đã xác định: “Cái họa<br /> phương Bắc là họa muôn đời, không bao giờ được quên mà lơi là. Lơi là với phương<br /> Bắc là mất nước” [2, tr. 105]. Do đó, muốn giữ gìn được toàn vẹn cương thổ, vua tôi<br /> nhà Lý phải có đối sách phù hợp “cương, nhu uyển chuyển và công thủ tùy thời” và sách<br /> lược bang giao là “cận giao viễn công” [2, tr. 573]. Trong thời điểm hiện tại, Lý Thánh<br /> tông đã lựa chọn con đường “Đánh Chiêm Thành để rảnh tay đối phó với mặt Bắc”, cụ<br /> thể là cuộc chinh phạt Chiêm Thành năm Ất Dậu (1069).<br /> Với 983 trang sách, Con đường định mệnh đã mang đến cho độc giả những sự kiện và<br /> biến cố về cuộc đời, sự nghiệp của năm vị vua cuối cùng và quá trình suy vong của triều<br /> Lý. Người kể chuyện, với 762 trang đầu, đã dựng lên bức tranh về công cuộc kháng<br /> Tống của quân dân Đại Việt và quá trình chấp chính của vua Lý Nhân tông. Trong khi<br /> đó, chỉ với 221 trang còn lại, kể một cách tỉnh lược tất cả các sự kiện đặc biệt về cuộc<br /> đời và sự nghiệp của bốn vị vua cuối cùng của triều Lý như Lý Thần tông, Lý Anh tông,<br /> Lý Cao tông và Lý Huệ tông.<br /> Trong Tám triều vua Lý, rất nhiều sự kiện và nhân vật tiêu biểu được tác giả lựa chọn để<br /> bao quát toàn bộ bức tranh về một triều đại vàng son trong lịch sử. Tất cả các sự kiện<br /> được chọn lọc đều rất tiêu biểu và trung thành với chính sử. Tuy nhiên, trong từng sự<br /> kiện, tác giả đã sáng tạo rất nhiều chi tiết và nhân vật nhằm làm cho những sự kiện ấy<br /> hiện lên sinh động hơn, gần với hiện thực hơn. Tác giả không chú ý đến những mốc thời<br /> gian cụ thể như trong chính sử mà chú ý đến những giá trị và ý nghĩa của những sự kiện<br /> đó có ảnh hưởng như thế nào đến cuộc đời, sự nghiệp của nhân vật cũng như sự tồn<br /> vong của một triều đại. Từ đó, người đọc có thể nhận thức rõ hơn về cuộc đời, số phận,<br /> nhân cách, đời sống nội tâm của những nhân vật trong tác phẩm, đặc biệt là cuộc đời và<br /> sự nghiệp của những vị vua anh minh, tài giỏi như Lý Thái tổ, Lý Thái tông, Lý Thánh<br /> tông và Lý Nhân tông.<br /> 3.3. Chức năng bộc lộ quan điểm lịch sử<br /> Khi sáng tạo nên một tác phẩm bất cứ nhà văn nào cũng mong muốn thể hiện một quan<br /> niệm, một tư tưởng về cuộc sống, về con người hay bộc lộ quan điểm về chính trị, lịch<br /> sử, xã hội. Trong tiểu thuyết lịch sử, ngoài hai chức năng cơ bản là chức năng kể chuyện<br /> và chức năng sắp xếp các chi tiết, xử lý tình huống, người kể chuyện còn mang chức<br /> năng lý giải, chiêm nghiệm và dự báo lịch sử. Lúc này, người kể chuyện cũng chính là<br /> tác giả hàm ẩn bộc lộ những nhận định, đánh giá của mình về các vấn đề trong câu<br /> chuyện.<br /> Thông qua những lời nói trực tiếp hoặc những lời nói gián tiếp từ nhân vật, những đoạn<br /> dẫn dắt và đặc biệt nhất, thông qua số phận của con người trước những biến cố lớn lao<br /> của lịch sử, nhà văn đã thể hiện quan điểm của mình trên tất cả các mặt của đời sống.<br /> <br /> CHỨC NĂNG CỦA NGƯỜI KỂ CHUYỆN TRONG TÁM TRIỀU VUA LÝ<br /> <br /> 89<br /> <br /> Bên cạnh đó, việc miêu tả những biến động to lớn của lịch sử, những hệ lụy đối với con<br /> người, ông đã bộc lộ lập trường về các vấn đề chính trị – xã hội mang tính chất nhân<br /> loại và thời đại.<br /> 3.3.1. Quan điểm về nguồn gốc thành bại của triều đại nhà Lý, về tư tưởng chống<br /> giặc ngoại xâm và xây dựng vương triều<br /> Sự chuyển giao quyền lực một cách êm thấm từ tay nhà Lê sang nhà Lý, đã đưa dân tộc<br /> thoát khỏi “đêm trường” đau khổ. Nhà Lý bắt tay vào công cuộc chấn hưng đất nước và<br /> phục hồi sức dân. Lý Thái Tổ vốn xuất thân từ cửa Phật nên sớm thấm nhuần tư tưởng<br /> của Phật giáo, vì thế, Phật giáo sớm có ảnh hưởng đến đường lối, tinh thần nhân trị của<br /> không chỉ Lý Công Uẩn mà còn các vị vua triều Lý khác thông qua đội ngũ tăng quan<br /> trực tiếp tham gia đào tạo, tham mưu các công việc triều chính. Sau khi lên ngôi, Lý<br /> Công Uẩn đã tích cực chăm lo cái ăn, cái mặc và học hành cho nhân dân với những<br /> chính sách vô cùng nhân đạo như: tha tô thuế trong ba năm liền (vua Thái tổ tha tô thuế<br /> tới ba lần trong mười tám năm trị vì), khuyến nông, phát triển công thương, tu bổ và xây<br /> dựng chùa chiền làm nơi dạy học…; trọng dụng người tài và cắt cử họ vào những vị trí<br /> then chốt của bộ máy nhà nước; hướng xã hội đi vào con đường công bằng, hiếu thiện;<br /> đặc biệt, hợp quần là lẽ sống còn của quốc gia Đại Việt… Chính sự dìu dắt sáng suốt và<br /> lòng tận tụy vì dân vì nước của một bậc minh quân, tài giỏi – Lý Công Uẩn, cùng với<br /> những trợ giúp lớn lao của Thiền Sư Vạn Hạnh – đất nước đã dần dần phục hồi và đi<br /> vào ổn định. Đời sống nhân dân no ấm, đất nước thái bình, xã hội được xác lập theo<br /> quan điểm tam giáo đồng nguyên: Xã hội Nho – Tâm linh Phật – Thiên nhiên Đạo,<br /> trong đó, đạo Phật trở thành quốc đạo.<br /> Với các nước lân bang, nhà Lý đề ra chính sách phù hợp, đúng đắn “cương, nhu uyển<br /> chuyển và công thủ tùy thời” và sách lược bang giao là “cận giao viễn công” đã giữ<br /> vững nền độc lập, thái bình, thịnh trị lâu dài cho dân tộc trong suốt hơn hai trăm năm.<br /> Trong những cuộc kháng chiến chống giặc phương Bắc hay những cuộc chinh phạt<br /> Chiêm Thành, với sức mạnh đoàn kết toàn dân tộc, vua tôi đồng lòng, nhà Lý đã giành<br /> những chiến công hiển hách, vang dội. Những chiến công ấy không những là kết quả<br /> của tài thao lược, sự sáng suốt dùng người của những người ở ngôi cửu ngũ như Lý<br /> Thái tổ, Lý Thái tông, Lý Thánh tông mà còn là tấc lòng trung quân ái quốc của những<br /> anh hùng, hào kiệt như Lý Thường Kiệt, Lý Đạo Thành, Lê Văn Thịnh, Lý Nhật Trung,<br /> Lý Kế Nguyên…<br /> Từ triều Lý Thần tông, Lý Anh tông, nhà Lý bắt đầu suy thoái nghiêm trọng và sự suy<br /> thoái cùng cực là do thói ăn chơi sa đọa, trác táng của Lý Cao tông. Đến đời Lý Huệ<br /> tông, dân tình loạn lạc, giặc cướp khắp nơi, vua là người nhu nhược, ngu hiền nên<br /> không có cách nào chấn hưng đất nước. Nhà Lý buộc phải suy vong và sụp đổ sau cuộc<br /> đảo chính năm Ất Dậu (1225) dưới sự sắp đặt của Trần Thủ Độ và Trần Thị Dung. Nhà<br /> Trần lên ngôi, nhà Lý kết thúc sứ mệnh lịch sử. Nguyên nhân sụp đổ của nhà Lý được<br /> Lý Quang Bật và Lý Long Tường đúc kết qua những dòng suy ngẫm: “nhà Lý có dấu<br /> hiệu suy vong từ thời Lý Thần tông và các triều đại sau đó càng trượt dài vào con<br /> đường u tối. Nhân tài ngày một cạn kiệt, các vua lên ngôi trong tuổi ấu thơ, quyền bính<br /> <br />