Chương 1: Tổng quan về đa dạng sinh học

Chia sẻ: Phan Ngoc Giau | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:16

Thêm vào BST

Báo xấu

166
lượt xem 40
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Theo ước tính gần đây thì có đến 12 định nghĩa khác nhau về đa dạng sinh học

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Chương 1: Tổng quan về đa dạng sinh học

Ch−¬ng 1: Tæng Quan VÒ §a D¹ng Sinh Häc Môc ®Ých: Ch−¬ng nμy nh»m cung cÊp cho sinh viªn nh÷ng kiÕn thøc tæng quan vÒ ®a d¹ng sinh häc. Môc tiªu: Sau khi häc xong ch−¬ng nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: +Tr×nh bμy ®−îc c¸c kh¸i niÖm vÒ ®a d¹ng sinh häc vμ c¸c gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc +Gi¶i thÝch ®−îc sù suy tho¸i vμ c¸c nguyªn nh©n chÝnh g©y ra suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc. Khung ch−¬ng tr×nh tæng quan toμn ch−¬ng Thêi Bμi Môc tiªu Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu gian • + OHP + Tr×nh bμy Gi¶i thÝch c¸c 3 tiÕt Kh¸i niÖm Bμi 1: Kh¸i + Tμi liÖu ph¸t + Gi¶ng cã minh kh¸i niÖm §DSH §DSH niÖm vÒ ®a tay ho¹ + §a d¹ng di truyÒn d¹ng sinh + AO + C©u hái më + §a d¹ng loμi häc + §a d¹ng hÖ sinh th¸i • Mét sè vïng Nªu ®−îc mét sè + Gi¶ng cã minh + OHP vïng giμu tÝnh ho¹ giμu tÝnh §DSH §DSH • Tr×nh bμy ®−îc + Tr×nh bμy + Tμi liÖu ph¸t 2 tiÕt §Þnh gi¸ gi¸ trÞ Bμi 2: Gi¸ trÞ c¸c gi¸ trÞ cña ®a + Bμi giao tay cña §DSH cña §DSH • d¹ng sinh häc nhiÖm vô + OHP Gi¸ trÞ trùc tiÕp • Gi¸ trÞ gi¸n tiÕp • Tr×nh bμy ®−îc 4 tiÕt + Gi¶ng cã minh + OHP, Slides Kh¸i niÖm suy Bμi 3: Suy kh¸i niÖm vμ qóa ho¹ + Tμi liÖu ph¸t tho¸i §DSH tho¸i ®a • tr×nh suy tho¸i + §éng n·o tay Qu¸ tr×nh suy d¹ng sinh §DSH + Card mμu tho¸i §DSH häc • Gi¶i thÝch ®−îc + Tr×nh bμy + GiÊy A0 Nguyªn nh©n c¸c nguyªn nh©n + Th¶o luËn + Tμi liÖu ph¸t suy tho¸i g©y suy tho¸i, nhãm tay §DSH • thang bËc ph©n Thang bËc h¹ng møc ®e ph©n h¹ng møc do¹ §DSH ®e do¹ §DSH Bμi 1: Kh¸i niÖm vÒ ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: KÕt thóc bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: - Tr×nh bμy vμ ph©n biÖt ®−îc c¸c kh¸i niÖm vÒ ®a d¹ng sinh häc - LiÖt kª vμ m« t¶ ®−îc c¸c vïng giμu tÝnh ®a d¹ng sinh häc trªn thÕ giíi 1. Kh¸i niÖm vÒ ®a d¹ng sinh häc Theo −íc tÝnh gÇn ®©y nhÊt th× cã ®Õn 12 ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ ®a d¹ng sinh häc (Gaston and Spicer, 1998). Tuy nhiªn trong sè nμy th× ®Þnh nghÜa ®−îc sö dông trong C«ng −íc ®a d¹ng sinh häc (1992) ®−îc coi lμ "toμn diÖn vμ ®Çy ®ñ nhÊt" xÐt vÒ mÆt kh¸i niÖm. Trong thùc tÕ thuËt ng÷ ®a d¹ng sinh häc ®−îc dïng lÇn ®Çu tiªn vμo n¨m 1988 vμ sau khi C«ng −íc §a d¹ng sinh häc ®−îc ký kÕt 1 (5/6/1992) th× nã ®· ®−îc dïng phæ biÕn h¬n.
Trong C«ng −íc vÒ ®a d¹ng sinh häc, thuËt ng÷ ®a d¹ng sinh häc ®−îc dïng ®Ó chØ sù phong phó vμ ®a d¹ng cña giíi sinh vËt tõ mäi nguån trªn tr¸i ®Êt, nã bao gåm sù ®a d¹ng trong cïng mét loμi, gi÷a c¸c loμi vμ sù ®a d¹ng hÖ sinh th¸i (Gaston and Spicer, 1998). Nh− vËy ®a d¹ng sinh häc lμ toμn bé c¸c d¹ng sèng trªn tr¸i ®Êt, bao gåm tÊt c¶ c¸c nguån tμi nguyªn di truyÒn, c¸c loμi, c¸c hÖ sinh th¸i vμ c¸c tæ hîp sinh th¸i. §a d¹ng sinh häc th−êng ®−îc thÓ hiÖn ë 3 cÊp ®é: ®a d¹ng trong loμi (®a d¹ng di truyÒn), gi÷a c¸c loμi (®a d¹ng loμi) vμ c¸c hÖ sinh th¸i (®a d¹ng hÖ sinh th¸i). 1.1. §a d¹ng di truyÒn 1.1.1. Kh¸i niÖm Tõ l©u nay chóng ta ®· biÕt r»ng sù tån t¹i cña mét loμi cã ®−îc lμ nhê qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vμ sù sao chÐp l¹i c¸c tÝnh tr¹ng vμ tÝnh chÊt cña c¬ thÓ tõ thÕ hÖ nμy sang thÕ hÖ kh¸c qua sù di truyÒn. §a d¹ng di truyÒn lμ ph¹m trï chØ møc ®é ®a d¹ng cña biÕn dÞ di truyÒn, ®ã chÝnh lμ sù kh¸c biÖt vÒ di truyÒn gi÷a c¸c xuÊt xø, quÇn thÓ vμ gi÷a c¸c c¸ thÓ trong mét loμi hay mét quÇn thÓ d−íi t¸c dông cña ®ét biÕn, ®a béi ho¸ vμ t¸i tæ hîp. BiÕn dÞ lμ nh÷ng biÕn ®æi cña sinh vËt do nh÷ng nguyªn nh©n kh¸c nhau, sù sai kh¸c cña con c¸i so víi bè mÑ, sù ®a d¹ng vÒ c¸c tÝnh tr¹ng vμ tÝnh chÊt cña c¸c c¸ thÓ trong mét quÇn thÓ hoÆc nhãm sinh vËt. Thùc chÊt biÕn dÞ lμ kÕt qu¶ cña c¸c t−¬ng hç phøc t¹p gi÷a c¸c yÕu tè kh¸c nhau nh− ®ét biÕn, ph¶n øng víi sù ®a d¹ng cña m«i tr−êng sèng, kÝch th−íc quÇn thÓ, ph−¬ng thøc sinh s¶n hay møc ®é lai chÐo. BiÕn dÞ di truyÒn lμ c¬ së cña tiÕn ho¸ vμ c«ng t¸c c¶i thiÖn gièng. C¬ së vËt chÊt di truyÒn cña c¸c loμi sinh vËt lμ c¸c axit nucleic, gåm 2 lo¹i ®ã lμ ADN (axit deoxinucleic) vμ ARN (axit ribonucleic). Trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña sinh vËt tõ thÊp lªn cao, hμm l−îng ADN trong nh©n tÕ bμo còng ®−îc t¨ng lªn. §ã lμ mét biÓu hiÖn cña sù ®a d¹ng di truyÒn. VËt liÖu di truyÒn cña sinh vËt chøa ®ùng nhiÒu th«ng tin vÒ ®Æc ®iÓm, tÝnh chÊt cña loμi vμ c¸c c¸ thÓ. Do vËy sù ®a d¹ng vÒ vËt chÊt di truyÒn ®· t¹o nªn sù ®a d¹ng cña thÕ giíi sinh vËt. C¸c c¸ thÓ trong mét quÇn thÓ th−êng cã kiÓu gen kh¸c nhau. Sù kh¸c nhau gi÷a c¸c c¸ thÓ (kiÓu h×nh) lμ do t−¬ng t¸c gi÷a kiÓu gen vμ m«i tr−êng t¹o ra. §a d¹ng di truyÒn cho phÐp c¸c loμi thÝch øng ®−îc víi sù thay ®æi cña m«i tr−êng. Thùc tÕ cho thÊy nh÷ng loμi quý hiÕm th−êng ph©n bè hÑp vμ do ®ã th−êng ®¬n ®iÖu vÒ gen (l−îng biÕn dÞ nhá) so víi c¸c loμi phæ biÕn, ph©n bè réng (l−îng biÕn dÞ lín). Do vËy loμi quÝ hiÕm th−êng rÊt nh¹y c¶m víi sù biÕn ®æi cña m«i tr−êng vμ hËu qu¶ lμ dÔ bÞ tuyÖt chñng. 1.1.2 Mét sè nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn ®a d¹ng di truyÒn -Nh÷ng nh©n tè lμm gi¶m ®a d¹ng di truyÒn +Phiªu b¹t gen §©y lμ qu¸ tr×nh th−êng xuÊt hiÖn trong c¸c quÇn thÓ nhá, g©y nªn biÕn ®æi vÒ tÇn sè gen. QuÇn thÓ nhá th−êng cã sè c¸ thÓ Ýt do ®ã khi giao phèi ngÉu nhiªn th× tÇn sè gen sau giao phèi ®«i khi bÞ lÖch v× c¸c alen ë quÇn thÓ nhá cã tÇn sè kh¸c víi c¸c quÇn thÓ lín. VÝ dô mét quÇn thÓ gåm 10 gen trong ®ã cã 5A vμ 5B. §èi víi quÇn thÓ lín, sau giao phèi ngÉu nhiªn c¸c thÕ hÖ sau th−êng vÉn cã tÇn sè gen nh− ban ®Çu. Tuy nhiªn víi quÇn thÓ nhá chØ cÇn mét vμi c¸ thÓ kh«ng tham gia vμo qu¸ tr×nh giao phèi hoÆc kh¶ n¨ng sinh s¶n kÐm, hoÆc lμ tØ lÖ sèng kÐm lμ tÇn sè gen cã thÓ bÞ biÕn ®æi hoμn toμn, lÖch so víi tÇn sè gen ban ®Çu ch¼ng h¹n thμnh 6A vμ 4B hoÆc lμ 7A vμ 3B, thËm chÝ thμnh 9A vμ 1B (NguyÔn Hoμng NghÜa, 1999). + Chän läc tù nhiªn vμ nh©n t¹o Trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ th× b»ng con ®−êng chän läc tù nhiªn, tõ mét loμi tæ tiªn ban ®Çu ®· sinh ra c¸c loμi kh¸c nhau. Tuy nhiªn qu¸ tr×nh chän läc tù nhiªn l¹i lμm gi¶m l−îng biÕn dÞ bëi v× qu¸ tr×nh nμy liªn quan ®Õn sù ®μo th¶i c¸c c¸ thÓ kÐm thÝch nghi vμ gi÷ l¹i c¸c c¸ thÓ thÝch nghi nhÊt víi m«i tr−êng sèng. Kh¸c víi chän läc tù nhiªn, chän läc nh©n t¹o lμ chän läc cã ®Þnh h−íng do con ng−êi tiÕn hμnh nh»m ®¸p øng c¸c môc tiªu ®Ò ra. Bëi v× con ng−êi chØ chän läc mét sè c¸ thÓ vμ loμi nhÊt ®Þnh vμ lai t¹o chóng ®Ó ®¸p øng nhu cÇu cña m×nh cho nªn sÏ lμm gi¶m l−îng biÕn dÞ di truyÒn. Thùc tÕ lμ khi mét sè loμi Ýt ái ®−îc g©y trång trªn diÖn réng sÏ dÉn ®Õn hiÖn t−îng xãi mßn di truyÒn.2 Xãi mßn di truyÒn sÏ lμm gi¶m sù ®a d¹ng cña c¸c nguån gen bªn trong mçi loμi vμ lμm mÊt ®i
c¸c biÕn dÞ di truyÒn c¸i mμ c¸c nhμ chän gièng cÇn ph¶i cã ®Ó triÓn khai c«ng t¸c c¶i thiÖn gièng. Cã thÓ nãi r»ng nh÷ng gièng c©y trång vμ vËt nu«i ®−îc con ng−êi lai t¹o vμ sö dông ®Òu cã nÒn t¶ng di truyÒn hÑp h¬n so víi c¸c loμi hoang d·. - Nh÷ng nh©n tè lμm t¨ng ®a d¹ng di truyÒn + §ét biÕn gen §ét biÕn gen lμ nh÷ng biÕn ®æi x¶y ra trong c¸c gen. C¸c ®ét biÕn gen chÝnh lμ nguån t¹o ra c¸c gen míi vμ lμ c¬ së cña biÕn dÞ di truyÒn. §ét biÕn cã t¸c dông lμm t¨ng l−îng biÕn dÞ, còng cã nghÜa lμ lμm t¨ng tÝnh ®a d¹ng sinh häc vμ ®¶m b¶o cho sù æn ®Þnh cña loμi. + Sù di tró Sù x©m nhËp (di tró) cña c¸c c¸c thÓ l¹ cã thÓ lμm thay ®æi tÇn sè gen trong quÇn thÓ t¹i chç. Møc ®é thay ®æi phô thuéc vμo møc ®é cña sù di tró vμ sù sai kh¸c vÒ tÇn sè gen gi÷a c¸c c¸ thÓ cò vμ c¸ thÓ míi. TÊt c¶ c¸c nh©n tè nh− lμ chän läc, ®ét biÕn, phiªu b¹t gen, sù di tró, c¸ch li chÝnh lμ c¸c yÕu tè chñ chèt tham gia vμo qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña sinh giíi, ®«i khi cßn ®−îc coi lμ ®éng lùc chÝnh cña qu¸ tr×nh tiÕn ho¸. 1.2. §a d¹ng loμi 1.2.1. Kh¸i niÖm §a d¹ng loμi lμ ph¹m trï chØ møc ®é phong phó vÒ sè l−îng loμi hoÆc sè l−îng c¸c ph©n loμi (loμi phô) trªn tr¸i ®Êt, trong mét vïng ®Þa lý, mét quèc gia hay trong mét sinh c¶nh nhÊt ®Þnh. Loμi lμ nh÷ng nhãm c¸ thÓ kh¸c biÖt víi c¸c nhãm kh¸c vÒ mÆt sinh häc vμ sinh th¸i. C¸c c¸ thÓ trong loμi cã vËt chÊt di truyÒn gièng nhau vμ cã kh¶ n¨ng trao ®æi th«ng tin di truyÒn (giao phèi, thô phÊn) víi nhau vμ cho c¸c thÕ hÖ con c¸i cã kh¶ n¨ng tiÕp tôc sinh s¶n. Nh− vËy c¸c c¸ thÓ trong loμi chøa toμn bé th«ng tin di truyÒn cña loμi, do ®ã tÝnh ®a d¹ng loμi hoμn toμn bao trïm tÝnh ®a d¹ng di truyÒn vμ nã ®−îc coi lμ quan träng nhÊt khi ®Ò cËp ®Õn tÝnh ®a d¹ng sinh häc. Sù ®a d¹ng vÒ loμi trªn thÕ giíi ®−îc thÓ hiÖn b»ng tæng sè loμi cã mÆt trªn toμn cÇu. Tuy nhiªn sè l−îng c¸ thÓ cña loμi còng rÊt quan träng khi ®o ®Õm sù ®a d¹ng loμi. Theo dù ®o¸n cña c¸c nhμ ph©n lo¹i häc, cã thÓ cã tõ 5 - 30 triÖu loμi sinh vËt trªn tr¸i ®Êt, trong ®ã chiÕm phÇn lín vi sinh vËt lμ c«n trïng. Thùc tÕ hiÖn chØ cã kho¶ng trªn 1,4 triÖu loμi sinh vËt ®· ®−îc m« t¶ (Wilson, 1998 trÝch trong Ph¹m NhËt, 1999), trong ®ã tËp trung chñ yÕu lμ c¸c loμi ®éng thùc vËt cì lín, cã gi¸ trÞ vÒ nhiÒu mÆt (B¶ng 1). Do vËy cßn rÊt nhiÒu loμi ch−a ®−îc biÕt ®Õn, nhiÒu m«i tr−êng sèng ch−a ®−îc ®iÒu tra nghiªn cøu kÜ nh− vïng biÓn s©u, vïng san h« hoÆc ®Êt vïng nhiÖt ®íi. B¶ng 1: Sè loμi sinh vËt ®· ®−îc m« t¶ trªn thÕ giíi (Wilson, 1988 cã bæ sung) Nhãm Sè loμi ®· m« t¶ Nhãm Sè loμi ®· m« t¶ Virus 1.000 §éng vËt ®¬n bμo 30.800 Thùc vËt ®¬n bμo 4.760 C«n trïng 751.000 NÊm 70.000 §VKXS kh¸c 238.761 T¶o 26.900 §VCXS bËc thÊp 1.273 §Þa y 18.000 C¸ 19.056 Rªu 22.000 4.184 Õch nh¸i D−¬ng xØ 12.000 Bß s¸t 6.300 H¹t trÇn 750 Chim 9.040 H¹t kÝn 250.000 Thó 4.629 405.410 loμi 1.065.043 loμi Tæng sè 1.470.453 loμi Nguån: Cao ThÞ Lý vμ Nhãm biªn tËp (2002) Trong nghiªn cøu ®a d¹ng sinh häc viÖc m« t¶ quy m« cña ®a d¹ng loμi còng rÊt quan träng. Do vËy c¸c chØ sè to¸n häc vÒ ®a d¹ng ®· ®−îc ph¸t triÓn ®Ó bao hμm ®a d¹ng loμi ë c¸c ph¹m vi ®Þa lÝ kh¸c nhau( 3 møc ®é). + §a d¹ng alpha (α): lμ tÝnh ®a d¹ng xuÊt hiÖn trong mét sinh c¶nh hay trong mét quÇn x·. VÝ3
dô: sù ®a d¹ng cña c¸c loμi c©y gç, c¸c loμi thó, chim . trong mét kiÓu rõng hoÆc quÇn x·. + §a d¹ng beta (β): lμ tÝnh ®a d¹ng tån t¹i gi÷a c¸c sinh c¶nh hay lμ gi÷a c¸c quÇn x· trong mét hÖ sinh th¸i. V× vËy nÕu sù kh¸c nhau gi÷a c¸c sinh c¶nh cμng lín th× tÝnh ®a d¹ng beta cμng cao. + §a d¹ng gama (γ): lμ tÝnh ®a d¹ng tån t¹i trong mét quy m« ®Þa lý réng h¬n. VÝ dô: sù ®a d¹ng cña c¸c loμi c©y gç, c¸c loμi thó, chim trong nh÷ng sinh c¶nh kh¸c nhau, c¸ch xa nhau cña cïng mét vïng ®Þa lý. Nghiªn cøu quy m« ®a d¹ng sinh häc theo hÖ thèng trªn cã ý nghÜa quan träng ®èi víi viÖc xem xÐt quy m« khi thiÕt lËp c¸c −u tiªn trong c«ng t¸c b¶o tån. Sù ®a d¹ng vÒ loμi ®· t¹o cho c¸c quÇn x· sinh vËt kh¶ n¨ng ph¶n øng vμ thÝch nghi tèt h¬n ®èi víi nh÷ng thay ®æi cña ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh. Chøc n¨ng sinh th¸i cña mét loμi cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn cÊu tróc cña quÇn x· sinh vËt vμ bao trïm h¬n lμ lªn c¶ hÖ sinh th¸i. VÝ dô: Sù cã mÆt cña mét loμi c©y gç (sung, si, dÎ ) kh«ng chØ t¨ng thªm tÝnh ®a d¹ng cña quÇn x· sinh vËt mμ cßn gãp phÇn t¨ng tÝnh æn ®Þnh cña chÝnh loμi ®ã th«ng qua mèi quan hÖ kh¨ng khÝt gi÷a chóng víi c¸c loμi kh¸c. C¸c loμi sinh vËt kh¸c phô thuéc vμo loμi c©y nμy v× ®ã lμ nguån thøc ¨n cña chóng (KhØ, V−în, Sãc ) hoÆc loμi c©y nμy cã thÓ ph¸t triÓn hay më réng vïng ph©n bè (thô phÊn, ph¸t t¸n, h¹t gièng ) nhê c¸c loμi kh¸c. 1.2.2. Nh÷ng nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn ®a d¹ng loμi * Sù h×nh thμnh loμi míi Mét loμi cã thÓ ®−îc h×nh thμnh th«ng qua qu¸ tr×nh tiÕn ho¸. Trong qu¸ tr×nh hμng triÖu n¨m tiÕn ho¸, loμi míi th−êng ®−îc h×nh thμnh qua 2 con ®−êng ®ã lμ qu¸ tr×nh ®a béi ho¸ vμ qu¸ tr×nh h×nh thμnh loμi ®Þa lÝ (N.H.NghÜa, 1999). Mét phÇn thùc vËt xuÊt hiÖn chñ yÕu th«ng qua qu¸ tr×nh ®a béi ho¸: béi ho¸ sè l−îng thÓ nhiÔm s¾c trong loμi ban ®Çu hoÆc trong c¸c c¸ thÓ lai cña 2 loμi (NguyÔn Hoμng NghÜa, 1999). Trong thùc tÕ ®a béi ho¸ chØ cã ý ®èi víi mét sè nhãm ®éng vËt nh−ng nã l¹i cã nghÜa rÊt to lín ®èi víi thùc vËt vμ lμ mét yÕu tè tiÕn ho¸ quan träng. HiÖn t−îng ®a béi ho¸ cho phÐp mét loμi thùc vËt x©m lÊn cã thÓ lai h÷u thô víi mét loμi b¶n ®Þa vμ cã thÓ sinh ra mét loμi míi. Sù nh©n ®«i cña thÓ nhiÔm s¾c ®· biÕn loμi míi sinh ra hoμn toμn bÊt thô víi loμi ban ®Çu vμ loμi míi ®−îc h×nh thμnh. GÇn ®©y ng−êi ta b¾t ®Çu nãi ®Õn mét qu¸ tr×nh h×nh thμnh loμi míi ®ã lμ loμi míi ®−îc h×nh thμnh ngay trong cïng mét vïng ph©n bè víi loμi ban ®Çu nh− hiÖn t−îng ®a béi ho¸ nh−ng kh«ng cã nguån gèc ®a béi ho¸. Qu¸ tr×nh nμy ng−îc víi qu¸ tr×nh h×nh thμnh loμi ®Þa lÝ khi mμ loμi míi ®−îc h×nh thμnh tõ mét ®Þa ®iÓm kh¸c víi loμi ban ®Çu. Qu¸ tr×nh nμy th−êng ®−îc m« t¶ nhiÒu nhÊt cho c¸c nßi c«n trïng sèng trªn c¸c c©y chñ kh¸c nhau (Wilson 1988 trÝch trong NguyÔn Hoμng NghÜa, 1999). TÝnh ®Æc h÷u vÒ c©y chñ lμ mét hiÖn t−îng phæ biÕn ë thÕ giíi c«n trïng. Lý thuyÕt tiÕn ho¸ hiÖn ®¹i cho thÊy hÇu hÕt sinh vËt h×nh thμnh loμi míi th«ng qua c¸ch li ®Þa lý, c¸ch li sinh s¶n vμ qu¸ tr×nh nμy ®−îc gäi lμ h×nh thμnh loμi ®Þa lÝ. VÝ dô: H¹t gièng cña mét loμi c©y tõ ®Êt liÒn ®−îc ph¸t t¸n ra ®¶o th«ng qua giã, b·o hoÆc c¸c loμi chim, quÇn thÓ loμi c©y ®ã ®−îc t¹o thμnh trªn ®¶o sau nhiÒu n¨m, nhiÒu thÕ hÖ sÏ kh¸c víi quÇn thÓ ë ®Êt liÒn. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn hoμn toμn míi loμi sÏ ph¶i thay ®æi ®Ó thÝch nghi vμ ®ã lμ c¬ së ®Ó t¹o nªn c¸c loμi míi. * Sù mÊt loμi (tuyÖt chñng) NÕu nh− qu¸ tr×nh h×nh thμnh loμi míi lμm t¨ng tÝnh ®a d¹ng loμi th× sù tuyÖt chñng sÏ lμm gi¶m tÝnh ®a d¹ng sinh häc. Sù mÊt loμi (tuyÖt chñng) sÏ ®−îc nghiªn cøu kÜ trong phÇn "suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc". 1.3. §a d¹ng hÖ sinh th¸i 1.3.1. Kh¸i niÖm HÖ sinh th¸i lμ mét ®¬n vÞ cÊu tróc vμ chøc n¨ng cña sinh quyÓn bao gåm c¸c quÇn x· sinh vËt, ®Êt ®ai vμ c¸c yÕu tè khÝ hËu. QuÇn x· sinh vËt ®−îc x¸c ®Þnh bëi c¸c loμi sinh vËt trong mét sinh c¶nh nhÊt ®Þnh vμo mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh cïng víi mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a c¸c c¸ thÓ trong loμi vμ gi÷a c¸c loμi víi nhau. QuÇn x· sinh vËt cã quan hÖ víi m«i tr−êng vËt lý t¹o thμnh hÖ sinh th¸i. C¸c loμi trong hÖ sinh th¸i t¹o thμnh mét chuçi thøc ¨n liªn kÕt víi nhau mét c¸ch chÆt4
chÏ vμ t¹o thμnh mét qui luËt nhÊt ®Þnh gãp phÇn duy tr× sù c©n b»ng sinh th¸i. Sù phong phó cña m«i tr−êng trªn c¹n vμ d−íi n−íc trªn tr¸i ®Êt t¹o lªn mét sè l−îng lín c¸c hÖ sinh th¸i kh¸c nhau. Sù ®a d¹ng cña c¸c hÖ sinh th¸i ®−îc thÓ hiÖn qua sù ®a d¹ng vÒ sinh c¶nh, còng nh− mèi quan hÖ gi÷a c¸c quÇn x· sinh vËt vμ c¸c qu¸ tr×nh sinh th¸i trong sinh quyÓn. ViÖc x¸c ®Þnh hÖ sinh th¸i hay sinh c¶nh trªn thùc tÕ lμ rÊt khã kh¨n v× ranh giíi cña chóng kh«ng râ rμng. Nh÷ng sinh c¶nh réng lín trªn qu¶ ®Êt bao gåm rõng nhiÖt ®íi, nh÷ng c¸nh ®ång cá, ®Êt ngËp n−íc, rõng ngËp mÆn Nh÷ng hÖ sinh th¸i cã thÓ lμ mét hå n−íc, rõng c©y hay ®ång ruéng. Trªn thÕ giíi bao gåm nhiÒu chØnh thÓ sinh vËt. Sù ph©n chia ®ã tuú thuéc vμo ®iÒu kiÖn khÝ hËu vμ c¸c sinh vËt sèng trªn ®ã. Mét chØnh thÓ bao gåm nhiÒu hÖ sinh th¸i kh¸c nhau. C¸c chØnh thÓ sinh vËt trªn thÕ giíi bao gåm cã: 8. §Çm rªu (Tundra) vμ sa m¹c 1. Rõng m−a nhiÖt ®íi 9. Sa m¹c, b¸n sa m¹c l¹nh 2. Rõng m−a ¸ nhiÖt ®íi - «n ®íi 10. Tr¶ng cá vμ ®ång cá nhiÖt ®íi 3. Rõng l¸ kim «n ®íi 11. §ång cá «n ®íi 4. Rõng kh« nhiÖt ®íi 12. Th¶m thùc vËt vïng nói 5. Rõng l¸ réng réng «n ®íi 13. Th¶m thùc vËt vïng ®¶o 6. Th¶m thùc vËt §Þa Trung H¶i 14. Th¶m thùc vËt vïng hå 7. Sa m¹c vμ b¸n sa m¹c 1.3.2. Nh÷ng nh©n tè ¶nh h−ëng M«i tr−êng vËt lý cã ¶nh h−ëng ®Õn cÊu tróc vμ tÝnh chÊt cña quÇn x· sinh vËt, ng−îc l¹i quÇn x· sinh vËt còng cã nh÷ng ¶nh h−ëng tíi tÝnh chÊt vËt lý cña hÖ sinh th¸i. VÝ dô ë c¸c hÖ sinh th¸i trªn c¹n, tèc ®é giã, ®é Èm, nhiÖt ®é ë mét ®Þa ®iÓm nhÊt ®Þnh cã thÓ bÞ chi phèi bëi th¶m thùc vËt, hÖ ®éng vËt cã mÆt ë ®ã. Trong hÖ sinh th¸i thuû vùc, nh÷ng ®Æc ®iÓm cña n−íc nh− ®é trong, ®é ®ôc, ®é muèi vμ c¸c lo¹i ho¸ chÊt kh¸c, ®é n«ng s©u ®· chi phèi ®Õn c¸c loμi sinh vËt vμ cÊu tróc quÇn x· sinh vËt. Nh−ng ng−îc l¹i c¸c quÇn x· sinh vËt nh− quÇn x· t¶o, d¶i san h« cã ¶nh h−ëng ®Õn m«i tr−êng vËt lý. Trong nh÷ng quÇn x· sinh vËt, mét sè loμi cã vai trß quyÕt ®Þnh ®Õn kh¶ n¨ng tån t¹i, ph¸t triÓn cña mét sè lín c¸c loμi kh¸c, ng−êi ta gäi ®ã lμ nh÷ng loμi −u thÕ. Nh÷ng loμi −u thÕ nμy cã ¶nh h−ëng ®Õn cÊu tróc quÇn x· sinh vËt nhiÒu h¬n so víi tæng sè c¸ thÓ cña c¸c loμi hay sinh khèi cña chóng. Do vËy nh÷ng loμi −u thÕ nªn ®−îc −u tiªn trong c«ng t¸c b¶o tån. 2. Mét sè vïng giμu vÒ ®a d¹ng sinh häc trªn thÕ giíi NhiÒu b»ng chøng cho thÊy r»ng n¬i ®−îc coi lμ giμu tÝnh ®a d¹ng sinh häc nhÊt lμ vïng nhiÖt ®íi vμ tËp trung chñ yÕu ë c¸c rõng m−a nhiÖt ®íi. Ngoμi ra c¸c ®¶o san h« nhiÖt ®íi vμ biÓn s©u còng t×m thÊy sù ®a d¹ng phong phó cña mét sè líp nghμnh. VÝ dô rõng nhiÖt ®íi tuy chØ chiÕm 7% diÖn tÝch bÒ mÆt tr¸i ®Êt, nh−ng chóng chøa Ýt nhÊt lμ 50%, thËm chÝ cã thÓ ®Õn 90% tæng sè loμi ®éng, thùc vËt cña tr¸i ®Êt (McNeely et al, 1990 trong Ph¹m NhËt, 1999). Nguyªn nh©n t¹i sao vïng nhiÖt ®íi l¹i cã tÝnh ®a d¹ng cao h¬n nh÷ng vïng kh¸c vÉn cßn ®ang tranh c·i nh−ng mét sè thuyÕt thèng nhÊt lÝ gi¶i nh− sau: + Trong suèt thêi gian biÕn ®æi ®Þa chÊt th× vïng nhiÖt ®íi cã khÝ hËu t−¬ng ®èi æn ®Þnh h¬n so víi vïng «n ®íi do vËy nhiÒu loμi cã thÓ ®¶m b¶o ®−îc cuéc sèng t¹i chç trong khi c¸c loμi ë vïng «n ®íi th−êng ph¶i di c− ®Ó tr¸nh rÐt. + C¸c quÇn x· sinh vËt ë vïng nhiÖt ®íi ®−îc h×nh thμnh tõ l©u ®êi h¬n so víi vïng «n ®íi. ChÝnh v× vËy c¸c loμi ë vïng nhiÖt ®íi cã thêi gian tiÕn ho¸ l©u ®êi h¬n vμ do vËy cã kh¶ n¨ng thÝch nghi cao h¬n víi m«i tr−êng sèng. + NhiÖt ®é vμ ®é Èm cao ë vïng nhiÖt ®íi t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho nhiÒu loμi mμ chóng kh«ng thÓ tån t¹i ë vïng «n ®íi di chuyÓn ®Õn vμ ®Þnh c− t¹i vïng nhiÖt ®íi. + Tû lÖ giao phÊn cña thùc vËt vïng nhiÖt ®íi cao h¬n vïng «n ®íi do sù hç trî cña khÝ hËu còng nh− c«n trïng. 5 + Vïng nhiÖt ®íi tiÕp nhËn nhiÒu n¨ng l−îng mÆt trêi trong n¨m h¬n do ®ã c¸c quÇn x·
sinh vËt vïng nhiÖt ®íi còng cã søc s¶n xuÊt sinh khèi cao h¬n. ChÝnh ®iÒu nμy ®· gióp Ých cho sù ph©n bè cña c¸c loμi, ®ã lμ cung cÊp c¸c yªu cÇu cÇn thiÕt cho sù ph©n bè cña c¸c loμi. VÒ thùc vËt ®Õn nay ®· thèng kª ®−îc kho¶ng 90.000 loμi cã mÆt ë vïng nhiÖt ®íi. Vïng nhiÖt ®íi Nam Mü lμ n¬i giμu loμi nhÊt chiÕm 1/3 tæng sè loμi. Braxin cã 50.000 loμi c©y cã hoa; Colombia cã 35.000 loμi; Venezuela cã 15-25.000 loμi. Vïng ch©u Phi kÐm ®a d¹ng h¬n Nam mü; Tanzania 10.000 loμi, Cam¬run 8000 loμi. Trong khi ®ã toμn bé vïng B¾c Mü, ¢u, ¸ chØ cã 50.000 loμi. Vïng §«ng Nam ¸ cã tÝnh ®a d¹ng kh¸ cao, theo Van Steenis, 1971 vμ Yap, 1994 cã tíi 25 000 loμi chiÕm 10% sè loμi thùc vËt cã hoa trªn thÕ giíi, trong ®ã cã 40% lμ loμi ®Æc h÷u, In®«nesia cã 20. 000 loμi, Malaysia vμ Th¸i Lan cã 12.000 loμi, §«ng D−¬ng cã 15.000 loμi (Ph¹m NhËt, 1999). Tuy nhiªn c¸c nhμ khoa häc míi chØ −íc l−îng sè l−îng t−¬ng ®èi c¸c loμi sinh vËt trong c¸c hÖ sinh th¸i vμ cã kho¶ng 80% sè loμi ë c¹n. Con sè nμy hoμn toμn ch−a chÝnh x¸c, cã thÓ ë ®¹i d−¬ng vμ c¸c vïng bê biÓn cã møc ®a d¹ng cao h¬n. B¶ng 2: §a d¹ng loμi thó ë mét sè n−íc thuéc c¸c vïng ®Þa lÝ kh¸c nhau N−íc nhiÖt ®íi sè loμi N−íc «n ®íi sè loμi 255 Ac-hen-tina 439 Mexico 299 ¤xtralia 308 Kenya 163 Canada 409 Zaire 113 Ph¸p 274 Nigeria 186 NhËt B¶n 263 Th¸i Lan 77 Anh 292 Malaixia 367 Mü 224 ViÖt Nam Nguån: Ph¹m NhËt (1999, 2001) 6
Bμi 2: Gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: KÕt thóc bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: - Gi¶i thÝch ®−îc tÇm quan träng cña viÖc ®Þnh gi¸ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc - Tr×nh bμy ®−îc c¸c lo¹i gi¸ trÞ vμ tÇm quan träng cña ®a d¹ng sinh häc 1. §Þnh gi¸ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc C¸c nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn nh− ®Êt, n−íc, c¸c loμi ®éng thùc vËt, vi sinh vËt quý hiÕm, ®−îc coi lμ nh÷ng nguån tμi nguyªn chung, thuéc quyÒn së h÷u cña toμn x· héi. Nh÷ng nguån tμi nguyªn nμy th−êng kh«ng quy ®æi thμnh tiÒn ®−îc. Con ng−êi víi c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ cña m×nh, khi sö dông ®· v« t×nh hoÆc cè ý huû ho¹i nh÷ng nguån tμi nguyªn nμy. ë nhiÒu quèc gia sù suy gi¶m tμi nguyªn thiªn nhiªn vμ sù xuèng cÊp cña m«i tr−êng ®−îc x¸c ®Þnh chñ yÕu do nguyªn nh©n kinh tÕ, nªn c¸c gi¶i ph¸p ng¨n chÆn ph¶i ®−îc dùa trªn c¸c nguyªn t¾c kinh tÕ. ViÖc ®Þnh gi¸ gi¸ trÞ cña tμi nguyªn thiªn nhiªn vμ ®a d¹ng sinh häc lμ mét viÖc rÊt khã nh−ng cÇn thiÕt. ViÖc ®Þnh gi¸ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc ph¶i dùa trªn sù kÕt hîp c¸c m«n khoa häc vÒ kinh tÕ, ph©n tÝch kinh tÕ, khoa häc m«i tr−êng vμ chÝnh s¸ch céng ®ång. C¸c nhμ khoa häc gäi m«n häc nμy lμ kinh tÕ m«i tr−êng. HiÖn nay ®Ó cã thÓ −íc l−îng ®−îc sù mÊt m¸t tæng sè vÒ tμi nguyªn, ng−êi ta c¨n cø vμo viÖc tÝnh to¸n tæng thu nhËp quèc d©n cïng mét sè chØ sè ®Þnh gi¸ chÊt l−îng cuéc sèng con ng−êi. §Ó diÔn t¶ vμ x¸c ®Þnh ®−îc gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc, ng−êi ta th−êng ph¶i sö dông hμng lo¹t tiªu chÝ kinh tÕ còng nh− vÒ gi¸ trÞ ®¹o ®øc kh¸c nhau. MÆt kh¸c còng cÇn ph¶i thÊy r»ng c¸c loμi sinh vËt ®Òu cã mét chøc n¨ng nhÊt ®Þnh trªn tr¸i ®Êt, do ®ã ®a d¹ng sinh häc cã nh÷ng gi¸ trÞ kh«ng thay thÕ ®−îc. Do vËy khã cã thÓ cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc hÕt gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc. Trong thùc tÕ cã nhiÒu c¸ch ph©n chia gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc kh¸c nhau. Tuy nhiªn cã mét ph−¬ng ph¸p kh¸ phæ biÕn do McNeely vμ ®ång nghiÖp ®Ò xuÊt. Khi ®Ò cËp ®Õn gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc, McNeely vμ ®ång nghiÖp (1990 trong Ph¹m NhËt, 2001) ®· chia thμnh 2 lo¹i gi¸ trÞ ®ã lμ gi¸ trÞ trùc tiÕp vμ gi¸ trÞ gi¸n tiÕp. 2. Gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc 2.1. Gi¸ trÞ trùc tiÕp Gi¸ trÞ trùc tiÕp lμ nh÷ng gi¸ trÞ thu ®−îc tõ c¸c s¶n phÈm sinh vËt ®−îc con ng−êi trùc tiÕp khai th¸c vμ sö dông. C¸c gi¸ trÞ nμy th−êng ®−îc tÝnh to¸n dùa trªn sè liÖu ®iÒu tra ë nh÷ng ®iÓm khai th¸c vμ ®èi chiÕu víi sè liÖu thèng kª viÖc xuÊt nhËp khÈu cña c¶ n−íc. Gi¸ trÞ trùc tiÕp ®−îc chia thμnh gi¸ trÞ sö dông cho tiªu thô vμ gi¸ trÞ sö dông cho s¶n xuÊt. 2.1.1. Gi¸ trÞ sö dông cho tiªu thô Gi¸ trÞ sö dông cho tiªu thô ®−îc ®¸nh gi¸ bao gåm c¸c s¶n phÈm tiªu dïng cho cuéc sèng hμng ngμy nh−: cñi ®èt vμ c¸c lo¹i s¶n phÈm kh¸c cho tiªu dïng cho gia ®×nh. C¸c s¶n phÈm nμy kh«ng xuÊt hiÖn trªn thÞ tr−êng nªn hÇu nh− chóng kh«ng ®ãng gãp g× vμo tæng thu nhËp quèc d©n, nh−ng nÕu kh«ng cã nh÷ng nguån tμi nguyªn nμy th× cuéc sèng con ng−êi sÏ gÆp nh÷ng khã kh¨n nhÊt ®Þnh. Sù tån t¹i cña con ng−êi kh«ng thÓ t¸ch rêi c¸c loμi sinh vËt. ThÕ giíi sinh vËt mang l¹i cho con ng−êi nhiÒu s¶n phÈm mμ con ng−êi ®·, ®ang vμ sÏ sö dông nh−: thøc ¨n, gç, cñi, nguyªn liÖu, d−îc liÖu Mét trong nh÷ng nhu cÇu cÇn thiÕt cña con ng−êi ®èi víi tμi nguyªn sinh vËt lμ nguån ®¹m ®éng vËt. Ngoμi nguån tõ vËt nu«i, ë nhiÒu vïng miÒn nói hμng n¨m cßn thu ®−îc mét l−îng lín thÞt ®éng vËt rõng. ë nhiÒu vïng ch©u Phi thÞt ®éng vËt hoang d· chiÕm mét tû lÖ lín trong b÷a ¨n hμng ngμy. VÝ dô ë Botswanna kho¶ng 40%, Nigeria 20%, Zaire 75% (Myers 1988b trong Ph¹m NhËt, 1999). ë Botswana kho¶ng 3 triÖu tÊn thÞt thá ®−îc khai th¸c hμng n¨m. C¸ còng lμ nguån ®¹m quan träng, hμng n¨m trªn thÕ giíi tiªu thô kho¶ng 100 triÖu tÊn c¸ (FAO 1988 ). PhÇn lín sè c¸ ®¸nh b¾t nμy ®−îc sö dông ngay t¹i ®Þa ph−¬ng. ë ViÖt Nam theo thèng kª ban ®Çu cã kho¶ng 73 loμi thó, 130 loμi chim vμ h¬n 50 loμi bß s¸t cã gi¸ trÞ kinh tÕ. C¸ biÓn còng lμ nguån thùc phÈm quan träng, hμng n¨m n−íc ta khai th¸c7
kho¶ng 1,2 - 1,3 triÖu tÊn c¸ (Ph¹m Th−îc 1993 trong Ph¹m NhËt, 1999). Ngoμi ra con ng−êi cßn sö dông hμng ngμn loμi c©y lμm thøc ¨n, thøc ¨n gia sóc, lÊy gç, chiÕt xuÊt tinh dÇu,... Gi¸ trÞ sö dông cho tiªu thô cña tõng s¶n phÈm cã thÓ x¸c ®Þnh b»ng c¸ch kh¶o s¸t xem ph¶i cÇn bao nhiªu tiÒn ®Ó mua mét s¶n phÈm t−¬ng tù trªn thÞ tr−êng khi céng ®ång kh«ng cßn khai th¸c tμi nguyªn thiªn nhiªn. 2.1.2. Gi¸ trÞ sö dông cho s¶n xuÊt Gi¸ trÞ sö dông cho s¶n xuÊt lμ gi¸ trÞ thu ®−îc th«ng qua viÖc b¸n c¸c s¶n phÈm thu h¸i, khai th¸c ®−îc tõ thiªn nhiªn trªn thÞ tr−êng nh− cñi, gç, song m©y, c©y d−îc liÖu, hoa qu¶, thÞt vμ da ®éng vËt hoang d·. Gi¸ trÞ s¶n xuÊt cña c¸c nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn lμ rÊt lín ngμy c¶ ë nh÷ng n−íc c«ng nghiÖp. T¹i Mü hμng n¨m cã kho¶ng 4,5% tæng gi¸ trÞ thu nhËp quèc d©n t−¬ng ®−¬ng 87 tû ®« la thu ®−îc b»ng c¸ch nμy hay c¸ch kh¸c tõ c¸c loμi hoang d· (Allen, 1986 trong Ph¹m NhËt, 1999). ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, ®Æc biÖt lμ vïng n«ng th«n miÒn nói th× gi¸ trÞ nμy cßn cao h¬n nhiÒu. Gi¸ trÞ s¶n xuÊt lín nhÊt cu¶ nhiÒu loμi lμ kh¶ n¨ng cung cÊp nguån nguyªn vËt liÖu cho c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp vμ lμ c¬ së ®Ó c¶i thiÖn gièng c©y trång, vËt nu«i phôc vô s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp. §Æc biÖt quan träng lμ nguån gen lÊy tõ c¸c loμi hoang d· cã kh¶ n¨ng kh¸ng bÖnh cao vμ chèng chÞu ®−îc ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh bÊt lîi tèt h¬n. C¸c loμi hoang d· cßn lμ nguån cung cÊp d−îc liÖu quan träng. RÊt nhiÒu d−îc phÈm ®−îc ®iÒu chÕ tõ c©y, cá, nÊm vμ c¸c loμi vi sinh vËt. ë ViÖt Nam qua ®iÒu tra s¬ bé cã kho¶ng 3.200 loμi c©y vμ 64 loμi ®éng vËt ®· ®−îc con ng−êi sö dông lμm d−îc liÖu vμ thuèc ch÷a bÖnh(Vâ V¨n Chi, 1997). 2.2. Gi¸ trÞ gi¸n tiÕp Gi¸ trÞ gi¸n tiÕp lμ nh÷ng lîi Ých do ®a d¹ng sinh häc mang l¹i cho c¶ céng ®ång. Nh− vËy gi¸ trÞ gi¸n tiÕp cña ®a d¹ng sinh häc bao gåm c¶ chÊt l−îng n−íc, b¶o vÖ ®Êt, dÞch vô nghØ m¸t, thÈm mü, phôc vô gi¸o dôc, nghiªn cøu khoa häc, ®iÒu hoμ khÝ hËu vμ tÝch luü cho x· héi t−¬ng lai. Gi¸ trÞ gi¸n tiÕp còng bao gåm c¸c qu¸ tr×nh x¶y ra trong m«i tr−êng vμ c¸c chøc n¨ng b¶o vÖ cña hÖ sinh th¸i. §ã lμ nh÷ng lîi Ých kh«ng ®o ®Õm ®−îc vμ nhiÒu khi lμ v« gi¸. V× nh÷ng lîi Ých nμy kh«ng ph¶i lμ hμng ho¸ nªn th−êng kh«ng ®−îc tÝnh ®Õn trong qu¸ tr×nh tÝnh GDP cña quèc gia. Tuy nhiªn chóng l¹i ®ãng vai trß rÊt quan träng trong viÖc duy tr× nh÷ng s¶n phÈm tù nhiªn mμ nÒn kinh tÕ quèc gia phô thuéc. Gi¸ trÞ gi¸n tiÕp cña ®a d¹ng sinh häc cã thÓ kÓ ®Õn bao gåm: • Gi¸ trÞ sinh th¸i C¸c hÖ sinh th¸i lμ c¬ së sinh tån cña sù sèng trªn tr¸i ®Êt trong ®ã cã loμi ng−êi. HÖ sinh th¸i rõng nhiÖt ®íi ®−îc xem nh− lμ l¸ phæi xanh cña tr¸i ®Êt. §a d¹ng sinh häc lμ nh©n tè quan träng ®Ó duy tr× c¸c qu¸ tr×nh sinh th¸i c¬ b¶n nh−: quang hîp cña thùc vËt, mèi quan hÖ gi÷a c¸c loμi, b¶o vÖ nguån n−íc, ®iÒu ho¸ khÝ hËu, b¶o vÖ vμ lμm t¨ng ®é ph× ®Êt, h¹n chÕ sù xãi mßn cña ®Êt vμ bê biÓn t¹o m«i tr−êng sèng æn ®Þnh vμ bÒn v÷ng cho con ng−êi. Con ng−êi kh«ng thÓ sèng ®−îc nÕu thiÕu kh«ng khÝ, chÝnh hÖ thùc vËt ®· vμ ®ang cung cÊp miÔn phÝ l−îng «xi khæng lå cho cuéc sèng cña hμng tû ng−êi trªn tr¸i ®Êt. §a d¹ng sinh häc cßn gãp phÇn t¹o ra c¸c dÞch vô nghØ ng¬i vμ du lÞch sinh th¸i. HiÖn nay du lÞch sinh th¸i ®−îc xem xÐt nh− lμ mét trong nh÷ng biÖn ph¸p hiÖu qu¶ ®èi víi viÖc b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc, nhÊt lμ khi chóng ®−îc tæ chøc, phèi hîp chÆt chÏ víi ch−¬ng tr×nh qu¶n lý vμ b¶o tån tæng hîp. Tuy vËy cÇn chó ý ®Õn viÖc tæ chøc cho du kh¸ch quan s¸t nh÷ng vÊn ®Ò cÇn thiÕt liªn quan ®Õn b¶o vÖ m«i tr−êng, tμi nguyªn; tr¸nh nh÷ng hμnh ®éng tiªu cùc hay viÖc x©y dùng nh÷ng c¬ së h¹ tÇng qu¸ khang trang, hiÖn ®¹i cã thÓ sÏ trë thμnh mèi ®e do¹ ®èi víi ®a d¹ng sinh häc. • Gi¸ trÞ khoa häc vμ gi¸o dôc: NhiÒu s¸ch gi¸o khoa ®−îc biªn so¹n, nhiÒu ch−¬ng tr×nh v« tuyÕn vμ phim ¶nh ®−îc x©y dùng vÒ chñ ®Ò b¶o tån thiªn nhiªn víi môc ®Ých gi¸o dôc vμ gi¶i trÝ. Mét sè l−îng lín c¸c nhμ khoa häc chuyªn ngμnh, c¸c nhμ sinh th¸i häc vμ nh÷ng ng−êi yªu thÝch thiªn nhiªn ®· tham gia t×m hiÓu vμ nghiªn cøu thiªn nhiªn mμ kh«ng ph¶i tiªu tèn nhiÒu tiÒn vμ kh«ng ®ßi hái nhiÒu lo¹i dÞch vô cao cÊp. Nh÷ng ho¹t ®éng khoa häc nμy còng mang l¹i lîi nhuËn 8 kinh tÕ cho nh÷ng khu vùc n¬i hä tiÕn hμnh quan s¸t nghiªn cøu. Ngoμi lîi Ých vÒ kinh
tÕ cßn lμ kh¶ n¨ng n©ng cao kiÕn thøc, t¨ng c−êng tÝnh gi¸o dôc vμ t¨ng vèn sèng cho con ng−êi gióp cho con ng−êi hiÓu râ h¬n vÒ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc. • Gi¸ trÞ v¨n ho¸ vμ ®¹o ®øc: Ngoμi nh÷ng gi¸ trÞ vÒ kinh tÕ vμ sinh th¸i, ®a d¹ng sinh häc cßn cã nhiÒu gi¸ trÞ vÒ v¨n ho¸ vμ ®¹o ®øc mμ nã dùa trªn c¸c nÒn t¶ng vÒ kinh tÕ. HÖ thèng gi¸ trÞ cña hÇu hÕt c¸c t«n gi¸o, triÕt häc vμ v¨n ho¸ cung cÊp nh÷ng nguyªn t¾c vμ ®¹o lý cho viÖc b¶o tån loμi. Nh÷ng nguyªn t¾c, triÕt lý nμy ®−îc con ng−êi hiÓu vμ qu¸n triÖt mét c¸ch dÔ dμng, gióp cho con ng−êi biÕt b¶o vÖ c¶ nh÷ng loμi kh«ng mang lai gi¸ trÞ kinh tÕ lín. Mét trong nh÷ng quan niÖm vÒ ®a d¹ng sinh häc mang tÝnh ®¹o ®øc lμ c¸c loμi sinh vËt sinh ra ®Òu cã quyÒn ®ù¬c tån t¹i. Quan niÖm nμy dùa trªn gi¸ trÞ néi t¹i cña c¸c loμi mμ kh«ng liªn quan ®Õn sù cÇn thiÕt cña con ng−êi hay gi¸ trÞ sö dông cña loμi. Do vËy con ng−êi hoμn toμn kh«ng cã quyÒn tiªu diÖt c¸c loμi mμ ng−îc l¹i ph¶i t«n träng sù tån t¹i cña c¸c loμi vμ ph¶i nç lùc hμnh ®éng nh»m h¹n chÕ sù tuyÖt chñng cña loμi. Sù t«n träng cu«c sèng con ng−êi vμ ®a d¹ng v¨n ho¸ ph¶i ®−îc ®Æt ngang víi sù t«n träng ®a d¹ng sinh häc. Con ng−êi ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm qu¶n lý tr¸i ®Êt, nÕu nh− chóng ta lμm tæn h¹i nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn trªn tr¸i ®Êt vμ lμm cho nhiÒu loμi bÞ ®e do¹ tuyÖt chñng, th× nh÷ng thÕ hÖ tiÕp sau sÏ ph¶i tr¶ gi¸ bëi sù mÊt m¸t nμy. Sù ®a d¹ng cña c¸c loμi sinh vËt trªn thÕ giíi cã thÓ ®−îc vÝ nh− lμ cÈm nang ®Ó gi÷ cho tr¸i ®Êt cña chóng ta vËn hμnh mét c¸ch h÷u hiÖu. Sù mÊt m¸t cña c¸c loμi cã thÓ vÝ nh− sù mÊt ®i nh÷ng trang s¸ch cña cuèn cÈm nang ®ã. NÕu nh− mét lóc nμo ®ã, chóng ta cÇn ®Õn nh÷ng th«ng tin cña cuèn cÈm nang nμy ®Ó b¶o vÖ chóng ta vμ nh÷ng loμi kh¸c trªn thÕ giíi th× chóng ta kh«ng t×m ®©u ®−îc n÷a. 9
Bμi 3: Suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: KÕt thóc bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: • Tr×nh bμy ®−îc kh¸i niÖm vμ qu¸ tr×nh suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc • Gi¶i thÝch ®−îc c¸c nguyªn nh©n chÝnh g©y suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc • Tr×nh bμy ®−îc thang bËc ph©n h¹ng møc ®e do¹ ®a d¹ng sinh häc 1. Kh¸i niÖm vÒ suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc 1.1. Kh¸i niÖm Suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc cã thÓ hiÓu lμ sù suy gi¶m tÝnh ®a d¹ng, bao gåm sù suy gi¶m loμi, nguån gen vμ hÖ sinh th¸i, tõ ®ã lμm suy gi¶m gi¸ trÞ, chøc n¨ng cña ®a d¹ng sinh häc. Sù suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ®−îc thÓ hiÖn ë c¸c mÆt: - HÖ sinh th¸i bÞ biÕn ®æi - MÊt loμi - MÊt (gi¶m) ®a d¹ng di truyÒn MÊt loμi, sù xãi mßn di truyÒn, sù du nhËp x©m lÊn cña c¸c loμi sinh vËt ngo¹i lai, sù suy tho¸i c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn, nhÊt lμ rõng nhiÖt ®íi ®ang diÔn ra mét c¸ch nhanh chãng ch−a tõng cã mμ nguyªn nh©n chñ yÕu lμ do t¸c ®éng cña con ng−êi. Mét quÇn x· sinh vËt, hÖ sinh th¸i cã thÓ bÞ suy tho¸i trong mét vïng, song nÕu tÊt c¶ c¸c loμi nguyªn b¶n vÉn cßn sèng sãt th× quÇn x· vμ hÖ sinh th¸i ®ã vÉn cßn tiÒm n¨ng phôc håi. T−¬ng tù ®a d¹ng di truyÒn sÏ gi¶m khi kÝch th−íc quÇn thÓ bÞ gi¶m nh−ng loμi ®ã vÉn cã kh¶ n¨ng t¸i t¹o l¹i sù ®a d¹ng di truyÒn nhê ®ét biÕn vμ t¸i tæ hîp. Tuy nhiªn, khi mét loμi bÞ tuyÖt chñng th× nh÷ng th«ng tin di truyÒn chøa trong bé m¸y di truyÒn cña loμi ®ã sÏ mÊt ®i, loμi ®ã khã cã kh¶ n¨ng ®Ó phôc håi vμ con ng−êi sÏ cßn Ýt c¬ héi ®Ó nhËn biÕt tiÒm n¨ng cña loμi ®ã. 1.2. Qu¸ tr×nh suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc Cïng víi nh÷ng biÕn cè vÒ lÞch sö, vÒ kinh tÕ x· héi, ®a d¹ng sinh häc trªn toμn cÇu ®· vμ ®ang bÞ suy tho¸i nghiªm träng. Mét trong nh÷ng dÊu hiÖu quan träng nhÊt cña sù suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc lμ sù tuyÖt chñng loμi do m«i tr−êng sèng bÞ thay ®æi. Kh¸i niÖm tuyÖt chñng cã nhiÒu nghÜa kh¸c nhau. Mét loμi bÞ coi lμ tuyÖt chñng khi kh«ng cßn mét c¸ thÓ nμo cña loμi ®ã cßn sèng sãt ë bÊt kú ®©u trªn thÕ giíi. VÝ dô: loμi chim Vermivora bachmaii, c¸ thÓ cuèi cïng cña loμi nμy ®−îc nh×n thÊy trong nh÷ng n¨m cña thËp kû 60. Loμi mμ chØ cßn mét sè c¸ thÓ cßn sãt l¹i nhê sù ch¨m sãc, nu«i trång cña con ng−êi th× ®−îc coi lμ ®· bÞ tuyÖt chñng trong hoang d·, vÝ dô loμi H−¬u sao (Cervus nippon) ë ViÖt Nam. Mét loμi ®−îc coi lμ tuyÖt chñng côc bé nÕu nh− nã kh«ng sèng sãt t¹i nh÷ng n¬i chóng ®· tõng sèng, nh−ng ng−êi ta vÉn t×m thÊy chóng t¹i nh÷ng n¬i kh¸c trong thiªn nhiªn. Mét sè nhμ sinh th¸i häc sö dông côm tõ “loμi bÞ tuyÖt chñng vÒ ph−¬ng diÖn sinh th¸i häc”, cã nghÜa lμ sè l−îng c¸ thÓ cña loμi cßn l¹i Ýt ®Õn møc ¶nh h−ëng cña nã kh«ng cßn ý nghÜa ®Õn nh÷ng loμi kh¸c trong quÇn x·. VÝ dô: loμi Hæ (Panthera tigris) hiÖn nay bÞ tuyÖt chñng vÒ ph−¬ng diÖn sinh th¸i häc, ®iÒu nμy cã nghÜa lμ sè l−îng hæ hiÖn nay cßn trong thiªn nhiªn rÊt Ýt vμ t¸c ®éng cña chóng ®Õn quÇn thÓ ®éng vËt måi lμ kh«ng ®¸ng kÓ. Ngoμi ra trong nghiªn cøu ®a d¹ng sinh häc cßn cã mét hiÖn t−îng kh¸c, ®ã lμ “c¸i chÕt ®ang sèng”. Khi quÇn thÓ cña loμi cã sè l−îng c¸ thÓ d−íi møc b¸o ®éng, nhiÒu kh¶ n¨ng loμi sÏ bÞ tuyÖt chñng. §èi víi mét sè quÇn thÓ trong tù nhiªn, mét vμi c¸ thÓ vÉn cßn cã thÓ sèng sãt dai d¼ng vμi n¨m, vμi chôc n¨m; chóng cã thÓ vÉn sinh s¶n nh−ng sè phËn cuèi cïng cña chóng vÉn lμ sù tuyÖt chñng (nÕu nh− kh«ng cã sù can thiÖp cña c«ng nghÖ sinh häc). C©y lÊy gç lμ mét vÝ dô ®iÓn h×nh, mét c©y sèng t¸ch biÖt, kh«ng sinh s¶n cã thÓ sèng ®Õn hμng tr¨m n¨m. Nh÷ng loμi nμy ®−îc coi lμ hiÖn th©n cña “c¸i chÕt ®ang sèng mÆc dï vÒ ph−¬ng diÖn chuyªn m«n nã ch−a bÞ tuyÖt chñng nÕu nh− mét vμi c¸ thÓ cña loμi vÉn sèng, nh−ng lóc nμy quÇn thÓ kh«ng thÓ tån t¹i vμ sinh s¶n mét c¸ch khoÎ m¹nh, sung søc n÷a. Dï muèn hay kh«ng t−¬ng lai cña loμi còng chØ giíi h¹n trong vßng ®êi cña nh÷ng c¸ thÓ cßn sèng sãt ®ã. 10 Sù sèng xuÊt hiÖn c¸ch ®©y 3 -4 tû n¨m vμ tÝnh phøc t¹p cña sù sèng b¾t ®Çu t¨ng dÇn tõ ®Çu kû
Cambrian (c¸ch ngμy nay kho¶ng 600 triÖu n¨m). Cïng víi sù t¨ng tÝnh ®a d¹ng sinh häc lμ sù tuyÖt chñng b¾t ®Çu xuÊt hiÖn. Trong giai ®o¹n tõ kû Cambrian ®Õn nay, c¸c nhμ cæ sinh häc cho r»ng cã Ýt nhÊt 5 lÇn bÞ tuyÖt chñng hμng lo¹t: - TuyÖt chñng lÇn thø nhÊt diÔn ra vμo cuèi kû Ordovican (c¸ch ®©y kho¶ng 450 triÖu n¨m), kho¶ng 12% c¸c hä ®éng vËt biÓn vμ 60% sè loμi ®éng thùc vËt bÞ tuyÖt chñng. - TuyÖt chñng lÇn thø hai diÔn ra vμo cuèi kú Devon (c¸ch ®©y kho¶ng 365 triÖu n¨m) vμ kÐo dμi kho¶ng 7 triÖu n¨m ®· g©y nªn sù biÕn mÊt cña 60% tæng sè loμi cßn l¹i sau lÇn tuyÖt chñng lÇn thø nhÊt. - TuyÖt chñng lÇn thø ba lμ nghiªm träng nhÊt kÐo dμi kho¶ng 1 triÖu n¨m diÔn ra vμo kû Permian (c¸ch ®©y kho¶ng 242 triÖu n¨m) ®· xo¸ sæ 54% sè hä vμ kho¶ng 77 - 96% sè loμi ®éng vËt biÓn, 2/3 sè loμi bß s¸t, Õch nh¸i vμ 30% sè bé c«n trïng. - TuyÖt chñng lÇn thø t− x¶y ra vμo cuèi kû Triassic (c¸ch ®©y kho¶ng 210 triÖu n¨m) víi kho¶ng 20% sè loμi sinh vËt trªn tr¸i ®Êt bÞ tiªu diÖt. Hai ®ît tuyÖt chñng thø ba vμ thø t− qu¸ gÇn nhau v× vËy qu¸ tr×nh phôc håi l¹i hoμn toμn ph¶i mÊt kho¶ng 100 triÖu n¨m (Wilson, 1992 trong N.H.NghÜa, 1999). - TuyÖt chñng lÇn thø n¨m diÔn ra vμo cuèi kû Cretacis vμ ®Çu kû Tertiary (c¸ch ®©y kho¶ng 65 triÖu n¨m). §©y ®−îc coi lμ lÇn tuyÖt chñng næi tiÕng nhÊt. Ngoμi c¸c loμi th»n l»n khæng lå, h¬n mét nöa loμi bß s¸t vμ mét nöa loμi sèng ë biÓn ®· bÞ tuyÖt chñng. Theo Wilson (1992 trong N.H.NghÜa, 1999) th× ngoμi nguyªn nh©n do thiªn th¹ch ë lÇn tuyÖt chñng thø n¨m vμ mét phÇn do nói löa phun trμo ë lÇn thø ba, sù tuyÖt chñng cßn l¹i lμ do hiÖn t−îng b¨ng hμ toμn cÇu. 1.3. Møc ®é suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc Theo c¸ch tÝnh cña c¸c nhμ khoa häc th× tèc ®é tuyÖt chñng trung b×nh trong qu¸ khø vμo kho¶ng 9% trªn mét triÖu n¨m (Raup, 1978), tøc lμ kho¶ng 0,000009% trong mét n¨m. Nh− vËy cø 5 n¨m mÊt kho¶ng mét loμi trong 2 triÖu loμi cã trong qu¸ khø. §iÒu nμy cã thÓ thÊp h¬n so víi thùc tÕ v× c¸c nhμ khoa häc ®· kh«ng tÝnh ®−îc sù mÊt ®i cña c¸c loμi ®Æc h÷u. NÕu vËy tèc ®é tuyÖt chñng cao nhÊt cã thÓ lμ 2 loμi mçi n¨m (N.H.NghÜa, 1999). MÆc dï sè l−îng loμi ®· bÞ tuyÖt chñng chØ lμ nh÷ng con sè −íc l−îng v× chóng ta ch−a thèng kª ®−îc ch¾c ch¾n cã bao nhiªu loμi, song trªn c¬ së nghiªn cøu c¸c nhμ khoa häc cho r»ng cã kho¶ng 85 loμi thó vμ 113 loμi chim ®· bÞ tuyÖt chñng tõ nh÷ng n¨m 1600, t−¬ng øng 2,1% c¸c loμi thó vμ 1,3% c¸c loμi chim. Chim vμ thó lμ nh÷ng loμi ®−îc nghiªn cøu kÜ vμ do ®ã ®−îc biÕt ®Õn nhiÒu nhÊt. Tèc ®é tuyÖt chñng ®Æc biÖt t¨ng nhanh tõ khi xuÊt hiÖn x· héi loμi ng−êi, nÕu tèc ®é tuyÖt chñng tù nhiªn trong qu¸ khø lμ 1 loμi/n¨m th× tèc ®é tuyÖt chñng hiÖn nay lμ 1 loμi/giê, trong ®ã nguyªn nh©n chÝnh lμ do t¸c ®éng cña con ng−êi (Bryant, 2004). Tèc ®é tuyÖt chñng t¨ng nhanh cho thÊy nh÷ng mèi ®e do¹ víi ®a d¹ng sinh häc ®· trë nªn nghiªm träng. Tèc ®é tuyÖt chñng ®Æc biÖt lín ë c¸c ®¶o v× ®¶o kh«ng nh÷ng lμ n¬i tËp trung c¸c loμi ®Æc h÷u mμ nã cßn bÞ khèng chÕ vÒ mÆt kh«ng gian. HÇu hÕt sù tuyÖt chñng cña c¸c loμi thó, chim, bß s¸t vμ Õch nh¸i ®−îc biÕt ®Õn trong vßng 350 n¨m trë l¹i ®©y hÇu hÕt lμ sèng trªn ®¶o vμ h¬n 80% c¸c loμi thùc vËt ®Æc h÷u trªn c¸c ®¶o hiÖn nay ®Òu ®ang bÞ ®e ®o¹ tuyÖt chñng. Tõ c¸c nghiªn cøu vÒ nh÷ng quÇn x· sèng trªn ®¶o, MacArthur vμ Wilson (1963 trong N.H.NghÜa, 1999) ®· ®−a mét quy luËt chung vÒ ph©n bè ®a d¹ng sinh häc vμ nã ®−îc gäi lμ M« h×nh ®Þa lý sinh häc ®¶o. M« h×nh nμy cho thÊy r»ng mèi quan hÖ gi÷a sè loμi víi diÖn tÝch vμ th−êng tu©n theo quy luËt. Nh÷ng ®¶o cã diÖn tÝch réng sÏ cã nhiÒu loμi h¬n ®¶o cã diÖn tÝch hÑp. C¸c ®¶o lín còng cho phÐp c¸c loμi c¸ch biÖt vÒ ®Þa lý tån t¹i víi quÇn thÓ cã kÝch th−íc lín h¬n vμ do ®ã lμm gi¶m x¸c suÊt tuyÖt chñng cña c¸c loμi. M« h×nh ®Þa lý sinh häc ®¶o còng ®−îc sö dông ®Ó dù tÝnh, dù b¸o sè l−îng vμ tû lÖ loμi cã thÓ bÞ tuyÖt chñng mét khi n¬i c− tró cña chóng bÞ huû ho¹i (Simberloff, 1986 trong Ph¹m NhËt, 1999). DiÖn tÝch n¬i c− tró bÞ thu hÑp lμm gi¶m kh¶ n¨ng cung cÊp cña n¬i sèng. M« h×nh nμy còng ®−îc më réng sù ¸p dông ®èi víi c¸c khu b¶o tån, n¬i ®−îc bao bäc bëi c¸c hÖ sinh th¸i bÞ tæn th−¬ng vμ n¬i c− tró bÞ huû ho¹i. C¸c khu nμy còng ®−îc coi nh− nh÷ng hßn ®¶o trªn biÓn vμ ®ang bÞ khai th¸c lμm cho n¬i c− tró cña c¸c loμi bÞ thu hÑp. M« h×nh nμy cho r»ng nÕu 50% diÖn tÝch cña ®¶o (vμ c¸c khu b¶o tån) bÞ huû ho¹i th× kho¶ng 10% sè loμi trªn ®¶o sÏ bÞ tuyÖt chñng. NÕu 90% n¬i c− tró bÞ ph¸ ho¹i th× 50% sè loμi bÞ mÊt vμ khi 99% n¬i c− tró bÞ mÊt th× 75% sè loμi sÏ bÞ mÊt. 11 Rõng nhiÖt ®íi lμ n¬i sinh sèng cña phÇn lín c¸c loμi sinh vËt trªn thÕ giíi cho nªn nÕu rõng nhiÖt ®íi
tiÕp tôc bÞ suy tho¸i vμ n¹n ph¸ rõng cßn tiÕp tôc cho ®Õn khi chØ cßn l¹i c¸c Khu b¶o tån th× kho¶ng 2/3 sè loμi thùc vËt vμ chim sÏ bÞ tuyÖt chñng (Simberloff, 1986 trong Ph¹m NhËt, 1999). NhiÒu nhμ khoa häc dù ®o¸n r»ng sÏ mÊt 5 - 10% sè loμi vμo nh÷ng n¨m 1990 - 2020, b×nh qu©n mçi ngμy mÊt ®i 40 - 140 loμi. Cã thÓ sÏ bÞ mÊt kho¶ng 25% sè loμi vμo n¨m 2050. 2. Nguyªn nh©n g©y suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc Sù suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc lμ do 2 nhãm nguyªn nh©n chÝnh ®ã lμ hiÓm ho¹ tù nhiªn vμ t¸c ®éng cña con ng−êi. C¸c hiÓm ho¹ tù nhiªn ®· g©y ra nh÷ng tæn h¹i nÆng nÒ cho ®a d¹ng sinh häc trong nh÷ng kû nguyªn c¸ch ®©y h¬n 60 triÖu n¨m, cßn ¶nh h−ëng cña c¸c ho¹t ®éng do con ng−êi g©y nªn ®Æc biÖt nghiªm träng tõ gi÷a thÕ kû XIX ®Õn nay. Nh÷ng ¶nh h−ëng do t¸c ®éng cña con ng−êi g©y ra chñ yÕu lμm thay ®æi, suy tho¸i vμ huû ho¹i m«i tr−êng sèng. §iÒu ®ã ®Èy loμi vμ c¸c quÇn x· vμo t×nh tr¹ng bÞ tuyÖt chñng hoÆc cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng. ViÖc khai th¸c qu¸ møc c¸c loμi phôc vô cho nhu cÇu cña con ng−êi, viÖc du nhËp c¸c loμi vμ gia t¨ng bÖnh dÞch còng lμ nh÷ng nguyªn nh©n quan träng lμm suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc. C¸c mèi ®e do¹ trªn mét phÇn cã liªn quan mËt thiÕt ®Õn sù gia t¨ng d©n sè cña toμn thÕ giíi. ViÖc ph¸ huû c¸c quÇn x· sinh häc x¶y ra nhiÒu nhÊt trong vßng 150 n¨m trë l¹i ®©y vμ liªn quan ®Õn d©n sè thÕ giíi: 1 tû ng−êi n¨m 1850, 2 tû ng−êi n¨m 1930 vμ 5,9 tû ng−êi vμo n¨m 1995, hiÖn nay ®· cã trªn 6 tû ng−êi. Tèc ®é t¨ng d©n sè thÊp ë c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn nh−ng cßn cao ë c¸c n−íc kÐm ph¸t triÓn ë ch©u ¸, ch©u phi vμ Mü Latinh mμ ®©y l¹i lμ nh÷ng n¬i giμu tÝnh ®a d¹ng sinh häc (WRI/UNEP/UNDP, 1994 trong Ph¹m NhËt, 1999)). 3. Thang bËc ph©n h¹ng møc ®e do¹ cña IUCN, 1994 Thang bËc ph©n h¹ng møc ®e do¹ n¨m 1994 cña IUCN hiÖn ®ang ®−îc sö dông cã cÊu tróc c¸c thang bËc ph©n h¹ng møc ®e do¹ ®−îc m« t¶ tãm l−îc qua s¬ sau: TuyÖt chñng - EX §ñ dÉn TuyÖt chñng ngoμi liÖu thiªn nhiªn – EW RÊt nguy cÊp - CR Bị đe doạ Nguy cÊp - EN SÏ nguy cÊp - VU Phô thuéc b¶o tån - cd §¸nh gi¸ Ýt nguy cÊp - LR S¾p bÞ ®e däa - nt Ýt lo ng¹i - Ic ThiÕu dÉn liÖu - DD Kh«ng ®¸nh gi¸ - NE S¬ ®å 1: CÊu tróc c¸c cÊp ®e do¹ (IUCN, 1994) 12
- Thang bËc ph©n h¹ng møc ®e do¹ cô thÓ: + C¸c bËc ph©n h¹ng chÝnh: - BÞ tuyÖt chñng - EX (Extinct): Mét ®¬n vÞ ph©n lo¹i ®−îc coi lμ tuyÖt chñng khi ch¾c ch¾n c¸ thÓ cuèi cïng cña ®¬n vÞ ph©n lo¹i ®ã ®· bÞ tiªu diÖt. - TuyÖt chñng trong hoang d· - EW (Extinct in the wild): Mét loμi ®−îc coi lμ tuyÖt chñng trong hoang d· khi biÕt ®−îc loμi ®ã chØ tån t¹i trong ®iÒu kiÖn nu«i trång n»m ngoμi ph¹m vi ph©n bè lÞch sö cu¶ loμi ®ã. Loμi ®−îc coi lμ tuyÖt chñng trong hoang d· khi nh÷ng nç lùc ®iÒu tra t¹i nh÷ng vïng sèng cña loμi ®· biÕt hoÆc nh÷ng sinh c¶nh cã hi väng gÆp ®−îc vμo nh÷ng thêi ®iÓm thÝch hîp (theo ngμy, mïa, n¨m) kh¾p c¸c vïng ph©n bè lÞch sö cña nã, mμ vÉn kh«ng t×m ra mét c¸ thÓ nμo. C¸c cuéc ®iÒu tra v−ît qu¸ khung thêi gian cña mét vßng ®êi hoÆc tuæi thä cña chóng - RÊt nguy cÊp - CR (Critical Endangered): Mét loμi ®−îc coi lμ rÊt nguy cÊp khi nã ph¶i ®èi mÆt víi nh÷ng mèi ®e do¹ tuyÖt chñng tù nhiªn rÊt lín trong mét t−¬ng lai gÇn, theo ®Þnh nghÜa tõ môc A - E d−íi ®©y: A. QuÇn thÓ ®ang bÞ suy gi¶m theo nh÷ng h×nh thøc sau: 1. C¸c −íc l−îng chØ ra r»ng quÇn ®· bÞ hoÆc cã xu thÕ hoÆc nghi cã sù suy gi¶m 80% trong vßng 10 n¨m hoÆc trong 3 thÕ hÖ võa qua, ®−îc x¸c ®Þnh bëi: (a) Quan s¸t trùc tiÕp (b) ChØ sè cña ®é phong phó phï hîp víi ph©n lo¹i ®ã (c) Sù suy gi¶m trong vïng chiÕm cø (d) Møc ®é khai th¸c hiÖn t¹i hoÆc xu h−íng khai th¸c (e) HËu qu¶ cña du nhËp loμi míi, bÖnh dÞch, t¹p lai, « nhiÔm, kÝ sinh 2. Sù suy gi¶m Ýt nhÊt 80%, cã xu h−íng hoÆc nghi cã thÓ sÏ x¶y ra trong 10 n¨m tíi hoÆc trong 3 thÕ hÖ dùa trªn c¬ së x¸c ®Þmh cña bÊt kú ®iÓm (b),(c),(d) hay (e) ë trªn B. Ph¹m vi xuÊt hiÖn −íc l−îng nhá h¬n 100km2 hay vïng chiÕm cø nhá h¬n 10km2, vμ ®−îc chØ ra bëi c¸c −íc l−îng sau: 1. BÞ ph©n c¸ch nghiªm träng hay ®−îc biÕt chØ tån t¹i trong mét ®iÓm duy nhÊt 2. TiÕp tôc suy gi¶m qua quan s¸t hoÆc cã thÓ gÆp ph¶i trong c¸c tr−êng hîp sau: (a) Ph¹m vi xuÊt hiÖn (b) DiÖn tÝch chiÕm cø (c) DiÖn tÝch, ph¹m vi hay chÊt l−îng sinh c¶nh (d) Sè l−îng c¸ thÓ tr−ëng thμnh 3. Nh÷ng thay ®æi cùc kú bÊt th−êng theo c¸c ®iÓm sau: (a) ph¹m vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cø (c) sè ®Þa ®iÓm ph©n bè hay sè l−îng c¸c quÇn thÓ phô (d) sè l−îng c¸ thÓ tr−ëng thμnh C. QuÇn thÓ ®−îc −íc l−îng cßn Ýt h¬n 250 c¸ thÓ tr−ëng thμnh vμ: 1. Sè l−îng ®ã vÉn tiÕp tôc suy gi¶m Ýt nhÊt 25% trong 3 n¨m tíi ë 1 thÕ hÖ hoÆc nhiÒu h¬n. 2. QuÇn thÓ vÉn tiÕp tôc gi¶m qua quan s¸t hoÆc cã thÓ gÆp ph¶i vÒ sè l−îng c¸c c¸ thÓ tr−ëng thμnh vμ cÊu tróc quÇn thÓ n»m trong c¸c d¹ng: (a) bÞ chia c¾t nghiªm träng (b) tÊt c¶ c¸c c¸ thÓ ®Òu n»m trong mét quÇn thÓ phô duy nhÊt D. QuÇn thÓ cã sè l−îng d−íi 50 c¸ thÓ tr−ëng thμnh. E. C¸c ph©n tÝch tr÷ l−îng chØ ra r»ng kh¶ n¨ng tuyÖt chñng trong tù nhiªn Ýt nhÊt lμ d−íi 50% trong vßng 10 n¨m hoÆc lμ 3 thÕ hÖ hay bÊt cø khi nμo dμi h¬n. - Nguy cÊp - EN (Endangered) Mét loμi ®−îc coi lμ nguy cÊp khi nã ch−a ph¶i lμ nguy cÊp cao nh−ng nã ®ang ph¶i ®èi mÆt víi nh÷ng mèi ®e do¹ tuyÖt chñng tù nhiªn rÊt lín trong mét t−¬ng lai gÇn theo ®Þnh nghÜa tõ môc A - E d−íi 13 ®©y:
A. QuÇn thÓ ®ang bÞ suy gi¶m theo mét trong c¸c h×nh thøc sau: 1. C¸c quan s¸t, −íc l−îng chØ ra r»ng quÇn ®· bÞ/cã xu thÕ hoÆc nghi cã sù sù suy gi¶m Ýt nhÊt 50% trong vßng 10 n¨m hoÆc trong 3 thÕ hÖ võa qua hoÆc l©u h¬n, ®−îc x¸c ®inh bëi: (a) Quan s¸t trùc tiÕp (b) Mét chØ sè cña ®é phong phó s¸t thùc víi ®¬n vÞ ph©n lo¹i ®ã (c) Suy gi¶m trong vïng chiÕm cø (d) Møc ®é khai th¸c hiÖn t¹i hoÆc cã xu h−íng khai th¸c (e) HËu qu¶ cña du nhËp loμi míi, t¹p lai, bÖnh dÞch, « nhiÔm hay ký sinh 2. Sù suy gi¶m Ýt nhÊt 50%, cã xu h−íng hoÆc nghi sÏ cã thÓ gÆp ph¶i trong 10 n¨m tíi hoÆc trong 3 thÕ hÖ tíi hoÆc l©u h¬n dùa vμo trªn c¬ së x¸c ®Þnh cña bÊt kú ®iÓm (b), (c), (d) hoÆc (e) ë trªn. B. Ph¹m vi xuÊt hiÖn −íc l−îng nhá h¬n 5000km2 hoÆc vïng chiÕm cø nhá h¬n 500 km2 vμ ®−îc chØ ra bëi c¸c −íc l−îng sau: 1. BÞ ph©n c¸ch nghiªm träng hay ®−îc biÕt chØ tån t¹i trong 5 ®iÓm 2. TiÕp tôc suy gi¶m qua quan s¸t hoÆc gÆp ph¶i trong c¸c tr−êng hîp sau: (a) ph¹m vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cø (c) diÖn tÝch, ph¹m vi hay chÊt l−îng sinh c¶nh (d) sè ®Þa ®iÓm ph©n bè hay sè l−îng quÇn thÓ phô (e) sè l−îng c¸ thÓ tr−ëng thμnh 3. Nh÷ng thay ®æi cùc kú bÊt th−êng theo c¸c ®iÓm sau: (a) ph¹m vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cø (c) sè ®Þa ®iÓm ph©n bè hay sè l−îng c¸c quÇn thÓ phô (d) sè l−îng c¸ thÓ tr−ëng thμnh C. QuÇn thÓ ®−îc −íc l−îng cßn Ýt h¬n 2500 c¸ thÓ tr−ëng thμnh vμ: 1. Sè l−îng ®ã vÉn tiÕp tôc suy gi¶m Ýt nhÊt 20% trong 5 n¨m tíi ë 1 thÕ hÖ hoÆc nhiÒu h¬n. 2. QuÇn thÓ vÉn tiÕp tôc gi¶m qua quan s¸t hoÆc cã thÓ gÆp ph¶i vÒ sè l−îng c¸c c¸ thÓ tr−ëng thμnh vμ cÊu tróc quÇn thÓ n»m trong c¸c d¹ng: (a) bÞ chia c¾t nghiªm träng (b) tÊt c¶ c¸c c¸ thÓ ®Òu n»m trong mét quÇn thÓ phô duy nhÊt D. QuÇn thÓ ®−îc −íc l−îng Ýt h¬n 250 c¸ thÓ tr−ëng thμnh E. C¸c ph©n tÝch sè l−îng chØ ra r»ng kh¶ n¨ng tuyÖt chñng trong tù nhiªn Ýt nhÊt lμ d−íi 20% trong vßng 20 n¨m hoÆc 5 thÕ hÖ. - S¾p nguy cÊp - VU (Vulnerable): Mét loμi ®−îc coi lμ s¾p nguy cÊp khi nã ch−a ph¶i nguy cÊp cao hay nguy cÊp nh−ng ®ang ph¶i ®èi mÆt víi nh÷ng mèi ®e do¹ tuyÖt chñng tù nhiªn rÊt lín trong mét t−¬ng lai theo ®Þnh nghÜa tõ môc A - D d−íi ®©y: A. QuÇn thÓ ®ang bÞ suy gi¶m theo mét trong c¸c h×nh thøc sau: 1. C¸c quan s¸t, −íc l−îng chØ ra r»ng quÇn ®· bÞ/cã xu thÕ hoÆc nghi cã sù suy gi¶m Ýt nhÊt 20% trong vßng 10 n¨m hoÆc trong 3 thÕ hÖ võa qua hoÆc l©u h¬n, ®−îc x¸c ®Þnh bëi: (a) Quan s¸t trùc tiÕp (b) mét chØ sè cña ®é phong phó s¸t thùc víi ®¬n vÞ ph©n lo¹i ®ã (c) suy gi¶m trong vßng chiÕm cø (d) møc ®é khai th¸c hiÖn t¹i hoÆc cã xu h−íng khai th¸c. (e) hËu qu¶ cña du nhËp loμi míi, t¹p lai, bÖnh dÞch, « nhiÔm hay ký sinh 2. Sù suy gi¶m Ýt nhÊt 20%, cã xu h−íng hoÆc nghi sÏ cã thÓ gÆp ph¶i trong 10 n¨m tíi hoÆc trong 3 thÕ hÖ tíi hoÆc l©u h¬n dùa trªn c¬ së x¸c ®Þnh cña bÊt kú ®iÓm (b), (c), (d) hoÆc (e) ë trªn. B. Ph¹m vi xuÊt hiÖn −íc l−îng nhá h¬n 20.000km2 hoÆc vïng chiÕm cø nhá h¬n 2000 km2 vμ ®−îc chØ ra bëi c¸c −íc l−îng sau: 1. BÞ ph©n c¸ch nghiªm träng hay ®−îc biÕt chØ tån t¹i trong d−íi 10 ®iÓm duy nhÊt. 14 2. TiÕp tôc suy gi¶m qua quan s¸t hoÆc cã thÓ gÆp ph¶i trong c¸c tr−êng hîp sau:
(a) ph¹m vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cø (c) diÖn tÝch, ph¹m vi hay chÊt l−îng sinh c¶nh (d) sè ®Þa ®iÓm ph©n bè hay sè l−îng quÇn thÓ phô (e) sè l−îng c¸ thÓ tr−ëng thμnh 3. Nh÷ng thay ®æi cùc kú bÊt th−êng theo c¸c ®iÓm sau: (a) ph¹m vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cø (c) sè ®Þa ®iÓm ph©n bè hay sè l−îng c¸c quÇn thÓ phô (d) sè l−îng c¸ thÓ tr−ëng thμnh C. QuÇn thÓ ®−îc −íc l−îng cßn Ýt h¬n 10.000 c¸ thÓ tr−ëng thμnh vμ: 1. Sè l−îng ®ã vÉn tiÕp tôc suy gi¶m Ýt nhÊt 10% trong 10 n¨m tíi ë 1 thÕ hÖ hoÆc nhiÒu h¬n. 2. QuÇn thÓ vÉn tiÕp tôc gi¶m qua c¸c n¨m quan s¸t hoÆc cã thÓ gÆp ph¶i vÒ sè l−îng c¸c c¸ thÓ tr−ëng thμnh vμ cÊu tróc quÇn thÓ n»m trong c¸c d¹ng: (a) bÞ chia c¾t nghiªm träng (b) tÊt c¶ c¸c thÓ ®Òu n»m trong mét quÇn thÓ phô duy nhÊt D. Qui m« quÇn thÓ lμ rÊt nhá hoÆc quÇn thÓ giíi h¹n d−íi 1000 c¸ thÓ tr−ëng thμnh. E. C¸c ph©n tÝch sè l−îng chØ ra r»ng kh¶ n¨ng tuyÖt chñng trong tù nhiªn Ýt nhÊt lμ 10% trong vßng 100 n¨m. - §e do¹ thÊp - LR (Lower Risk): Mét loμi ®−îc coi lμ bÞ ®e do¹ thÊp khi nã ®· ®−îc ®¸nh gi¸ lμ kh«ng tho¶ m·n c¸c tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ cña møc nguy cÊp cao, nguy cÊp hay s¾p nguy cÊp. Loμi ®−îc coi lμ ®e do¹ thÊp cã thÓ chia ra ba møc phô sau: A. Phô thuéc b¶o tån - CD (Conservation Dependent): Loμi lμ träng t©m cña ch−¬ng tr×nh b¶o tån riªng cho loμi hoÆc ch−¬ng tr×nh b¶o tån vïng sèng, do ®ã loμi ®ang ®−îc quan t©m nh−ng nÕu ch−¬ng tr×nh b¶o tån ngõng th× loμi sÏ r¬i vμo mét trong nh÷ng møc ®é ®e do¹ ®· nªu ë trªn trong vßng 5 n¨m tíi. B. GÇn bÞ ®e do¹ - NT (Near Threatened): Loμi kh«ng ®−îc x¸c ®Þnh ë møc ®é phô thuéc b¶o tån, song gÇn víi møc s¾p nguy cÊp. C. Ýt quan t©m - LC (Least Concern): Loμi ch−a ®−îc xÕp vμo cÊp phô thuéc b¶o tån hoÆc gÇn bÞ ®e do¹. + C¸c nhãm ch−a ®−îc xÕp h¹ng: - ThiÕu sè liÖu - DD (Data Deficient): Loμi thiÕu sè liÖu lμ loμi kh«ng ®ñ th«ng tin ®Ó ®¸nh gi¸ trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp hiÓm ho¹ tuyÖt chñng dùa vμo ph©n bè hoÆc t×nh tr¹ng quÇn thÓ. Loμi ®−îc xÕp vμo møc nμy cã thÓ ®−îc nghiªn cøu rÊt nhiÒu vμ cã nh÷ng hiÓu biÕt vÒ sinh häc cña chóng, song l¹i thiÕu nh÷ng sè liÖu ®¸ng tin cËy vÒ møc ®é phong phó hay ph©n bè. V× vËy, thiÕu sè liÖu kh«ng ph¶i lμ thø h¹ng bÞ ®e do¹ hay ®e do¹ thÊp. Nh÷ng loμi ®−îc liÖt kª vμo nhãm nμy cÇn cã thªm nhiÒu th«ng tin ®Ó trong t−¬ng lai cã thÓ xÕp nã vμo mét møc ®e do¹ nμo ®ã trong sè c¸c møc ®e do¹ kÓ trªn. - Ch−a ®−îc ®¸nh gi¸ - NE (Not Evaluated) Loμi ch−a ®−îc ®¸nh gi¸ theo bÊt cø tiªu chuÈn nμo mμ IUCN ®· ®−a ra. * CÇn l−u ý: Trong S¸ch §á ViÖt Nam, phÇn ®éng vËt (1992) vμ phÇn Thùc vËt (1996) ®· sö dông c¸c cÊp ®¸nh gi¸ cò cña IUCN (1978) vμ mét sè ®iÓm kh¸c nh− sau: + HiÕm - R (Rare): Gåm nh÷ng taxon (nhãm ®· ®−îc ph©n lo¹i) cã ph©n bè hÑp, nhÊt lμ nh÷ng chi, gièng ®¬n loμi, cã sè l−îng Ýt, tuy hiÖn nay ch−a ph¶i lμ ®èi t−îng ®ang hoÆc sÏ bÞ ®e do¹ nh−ng sù tån t¹i l©u dμi cña chóng lμ rÊt máng manh. + BÞ ®e do¹ - T (Threatened): Lμ nh÷ng taxon thuéc mét trong nh÷ng cÊp ®e do¹ kÓ trªn nh−ng ch−a ®ñ t− liÖu ®Ó xÕp chóng vμo cÊp cô thÓ nμo. + Kh«ng biÕt chÝnh x¸c - IK (Insufficiently Known): Lμ nh÷ng taxon cßn nghi ngê vμ kh«ng biÕt ch¾c ch¾n chóng thuéc lo¹i nμo trong c¸c cÊp trªn v× thiÕu th«ng tin. Do vËy cÇn nghiªn cøu thªm ®Ó x¸c ®Þnh cô thÓ møc ®e do¹ cña chóng. B¶ng 3: Sè loμi ®éng vËt bÞ ®e do¹ vμ tuyÖt chñng, tæng hîp tõ danh môc c¸c loμi bÞ ®e do¹ cña IUCN (1996) 15
RÊt nguy Nguy cÊp S¾p nguy BÞ ®e do¹ TuyÖt chñng Møc ®é cÊp cÊp Líp 169 315 612 1096 89 Thó 168 235 704 1107 108 Chim 41 59 153 253 21 Bß s¸t 18 31 75 124 5 L−ìng c− 44 116 377 537 73 C«n trïng 471 423 1194 2088 343 C¸c loμi kh¸c Nguån: Bryant (2004) §e do¹ tuyÖt chñng IUCN 2006 vÒ Bß s¸t 341 loμi, Thó 1093 loμi 16