Chương 4: Giám sát và đánh giá đa dạng sinh học

Chia sẻ: Phan Ngoc Giau | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:26

Thêm vào BST

Báo xấu

144
lượt xem 42
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tính đa dạng sinh học không phải lúc nào cũng cố định trong các khu bảo tồn thiên nhiên

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Chương 4: Giám sát và đánh giá đa dạng sinh học

Ch−¬ng 4: Gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc Môc ®Ých: Trang bÞ cho sinh viªn nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ ®iÒu tra gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc. Môc tiªu: Sau khi häc xong ch−¬ng nμy sinh viªn cã kh¶ n¨ng: • Tham gia ph©n tÝch x¸c ®Þnh nhu cÇu vμ lËp kÕ ho¹ch gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc. • Tr×nh bμy vμ vËn dông ®−îc c¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc. Khung ch−¬ng tr×nh tæng quan toμn ch−¬ng Bμi Môc tiªu Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu Thêi gian VËn dông ®Ó • Bμi 10: • 6 tiÕt + OHP Sù cÇn thiÕt cña gi¸m + Tr×nh bμy s¸t, ®¸nh gi¸ §DSH + Th¶o luËn + Tμi liÖu LËp kÕ tham gia ph©n tÝch nhu cÇu vμ • ph¸t tay Ph©n tÝch x¸c ®Þnh nhãm ho¹ch + Bμi tËp + §éng n·o ®iÒu tra, lËp kÕ ho¹ch nhu cÇu gi¸m s¸t §DSH • t×nh huèng gi¸m s¸t LËp kÕ haäch gi¸m §DSH trong c¸c KBT s¸t, ®¸nh gi¸ §DSH Bμi 11: • Tr×nh bμy vμ vËn • + OHP §iÌu tra, gi¸m s¸t ®a + Tr×nh bμy 5 tiÕt + Th¶o luËn + Tμi liÖu Ph−¬ng dông ®−îc c¸c d¹ng loμi §V. ph¸p • ph¸t tay ph¸p §iÒu tra, gi¸m s¸t ®a nhãm ph−¬ng + Bμi giao gi¸m s¸t, + §éng n·o ®iÒu tra, ®¸nh gi¸ d¹ng loμi TV. vμ gi¸m s¸t • nhiÖm vô ®¸nh gi¸ §iÒu tra, gi¸m s¸t t¸c + GiÊy A0, §DSH §DSH t¹i c¸c ®éng cña con ng−êi thÎ, b¶ng. KBT Bμi 10: LËp kÕ ho¹ch ®iÒu tra, gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: häc xong bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: +VËn dông vμ tham gia ph©n tÝch x¸c ®Þnh nhu cÇu vμ lËp kÕ ho¹ch gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc. 1. Sù cÇn thiÕt cña gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc TÝnh ®a d¹ng sinh häc kh«ng ph¶i lóc nμo còng cè ®Þnh trong c¸c khu b¶o tån thiªn nhiªn. Theo sù biÕn ®æi cña thêi gian, khÝ hËu, sù canh tranh ph¸t triÓn trong c¸c quÇn x·, diÔn thÕ tù nhiªn, di c−, sù t¸c ®éng cña con ng−êi... lμm cho tÝnh ®a d¹ng sinh häc trong c¸c khu b¶o tån lu«n thay ®æi. V× vËy, ®iÒu tra, gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc cã ý nghÜa rÊt lín trong c«ng t¸c b¶o tån. §iÒu tra vμ gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc chÝnh lμ c¸c ho¹t ®éng nh»m xem xÐt, ph©n tÝch t×nh h×nh diÔn biÕn c¸c tμi nguyªn sinh vËt theo thêi gian, lμm c¬ së ®Ò xuÊt gi¶i ph¸p b¶o tån. C¸c ®ît ®iÒu tra gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc theo ®Þnh kú sÏ cung cÊp nh÷ng t− liÖu c¬ së ®Ó chóng ta ®¸nh gi¸ nh÷ng thay ®æi trong khu b¶o tån do nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc hoÆc do c¸c ho¹t ®éng qu¶n lý g©y56 nªn. MÆt kh¸c, c¸c t− liÖu ®iÒu tra gi¸m s¸t sÏ gióp chóng ta ®¸nh gi¸ sù tiÕn bé (hiÖu qu¶) cña c¸c
ho¹t ®éng qu¶n lý. Nãi chung, c¸c cuéc ®iÒu tra kiÓm kª sÏ cho ta nh÷ng t− liÖu vÒ: sè l−îng loμi trong khu b¶o tån (®é phong phó cña loμi); ph©n bè cña c¸c loμi, nhãm loμi ®Æc tr−ng cho c¸c d¹ng sinh c¶nh (tæ thμnh loμi). ViÖc ®iÒu tra gi¸m s¸t th−êng xuyªn theo ®Þnh kú sÏ gióp c¸c nhμ ®iÒu tra x©y dùng danh lôc kiÓm kª cña c¸c loμi trong khu b¶o tån. Tõ ®ã chóng ta cã thÓ so s¸nh kÕt qu¶ kiÓm kª nμy víi c¸c ®ît kiÓm kª tr−íc ®©y hoÆc víi kÕt qu¶ kiÓm kª ë c¸c khu b¶o tån kh¸c (nÕu quy tr×nh kiÓm kª kh«ng bÞ thay ®æi). Ngoμi ra ho¹t ®éng gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc cßn nh»m môc ®Ých: x¸c ®Þnh c¸c vïng −u tiªn cho b¶o tån ®a d¹ng sinh häc; b¶o tån vμ ph¸t triÓn nguån gen ®éng, thùc vËt; theo dâi t¸c ®éng cña qu¶n lý ®Êt ®ai còng nh− biÕn ®æi m«i tr−êng ®Õn ®a d¹ng sinh häc. 2. Ph©n tÝch x¸c ®Þnh nhu cÇu gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ §DSH §Ó ho¹t ®éng ®iÒu tra gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc cã kÕt qu¶, cÇn ph¶i x©y dùng kÕ ho¹ch lμm sao ®¶m b¶o viÖc qu¶n lý cã ®Þnh h−íng vμ th−êng xuyªn, thÝch øng víi t×nh tr¹ng thay ®æi cña khu b¶o tån. Muèn thiÕt lËp mét kÕ ho¹ch nh− vËy cÇn ph¶i cã sù hiÓu biÕt kh¸ cÆn kÏ vÒ c¸c loμi, c¸c sinh c¶nh cã trong khu b¶o tån trªn c¸c ph−¬ng diÖn: vÞ trÝ, ph©n bè, c¸c yÕu tè ®e do¹, møc ®é ®e do¹ vμ diÔn biÕn t×nh tr¹ng cña chóng qua c¸c n¨m; t×nh h×nh kinh tÕ, x· héi vμ c¸c ¸p lùc bªn ngoμi ®Õn nguån tμi nguyªn. Nh÷ng th«ng tin nªu trªn sÏ gióp chóng ta quyÕt ®Þnh loμi nμo, sinh c¶nh nμo hoÆc mèi ®e do¹ nμo cÇn ®−îc chó ý ®Æc biÖt vμ nh÷ng ho¹t ®éng qu¶n lý nμo lμ cÊp thiÕt nhÊt. 2.1. Mét sè nguyªn t¾c ®Þnh h−íng ®iÒu tra, gi¸m s¸t b¶o tån 1. Cã mét sè nhãm th«ng tin cÇn thiÕt gãp phÇn quyÕt ®Þnh ®Þnh h−íng b¶o tån, vÝ dô mèi t−¬ng quan loμi vÒ sinh häc, sinh th¸i, kinh tÕ (Burley and Gauld, 1995): + Mèi t−¬ng quan loμi vμ diÖn tÝch: ®©y chÝnh lμ viÖc x¸c ®Þnh sù giμu cã vÒ loμi trong mét vïng nhÊt ®Þnh ®Ó ®¸nh gi¸ kÝch th−íc quÇn thÓ tèi thiÓu trong c¸c khu b¶o tån (Soule, 1986; Simberloff, 1992). + C¸c loμi cã vai trß quyÕt ®Þnh (Keystone species): c¸c loμi ®ãng vai trß chñ ®¹o trong viÖc duy tr× cÊu tróc vμ sù toμn vÑn cña hÖ sinh th¸i. VÝ dô: qu¶ cña c¸c loμi sung, vμ lμ nguån thøc ¨n quan träng cña c¸c loμi linh tr−ëng vμ nhiÒu loμi chim kh¸c. + Loμi chØ thÞ cña hÖ sinh th¸i (indicator species): lμ nh÷ng loμi mμ sù ®a d¹ng cña chóng cã liªn quan víi sù ®a d¹ng cña mét hay nhiÒu loμi kh¸c. VÝ dô: mét sè loμi ®éng vËt ch©n ®èt d−íi n−íc (Plecoptera vμ Odonata) ®−îc dïng ®Ó ®¸nh gi¸ chÊt l−îng n−íc s«ng ë V−¬ng quèc Anh (Klein, 1989; Brown, 1991). + C¸c cÊp bËc ph©n lo¹i: Loμi hay cÊp ph©n lo¹i trªn loμi còng ®−îc dïng ®Ó so s¸nh c¸c lËp ®Þa hay c¸c hÖ sinh th¸i vÒ sù ®a d¹ng vμ t×nh tr¹ng b¶o tån. GÇn ®©y ®· ph¸t triÓn nhiÒu ph−¬ng ph¸p ®Ó x¸c ®Þnh vïng −u tiªn b¶o tån, kh«ng chØ dùa vμo sù giμu cã vÒ loμi mμ cßn c¶ sù kh¸c biÖt vÒ ph©n lo¹i cña c¸c loμi quan t©m. C¸c vïng cã c¸c loμi xa nhau vÒ ph©n lo¹i sÏ ®−îc −u tiªn h¬n lμ vïng cã c¸c loμi gÇn nhau vÒ ph©n lo¹i. + C¸c nhãm chøc n¨ng (Functional group): lμ nhãm c¸c loμi cã cïng chøc n¨ng vμ cÊu t¹o h×nh th¸i gièng nhau trong mét hÖ sinh th¸i. VÝ dô: c¸c loμi d©y leo cã thÓ ®−îc coi lμ mét nhãm mμ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i chia ra thμnh c¸c loμi kh¸c biÖt nhau. + C¸c loμi cã gi¸ trÞ kinh tÕ: mÆc dï cã nhiÒu chØ tiªu ®¸nh gi¸ song khi c¸c ®Þnh b¶o tån, gi¸ trÞ kinh tÕ cña loμi l¹i th−êng ®−îc coi träng h¬n. Tuy vËy, ®«i khi c¸c gi¸ trÞ kh¸c (®Æc s¶n, c©y thuèc, gi¶i trÝ, du lÞch...) còng cã ý nghÜa kh«ng kÐm. 2. .Sù sinh tr−ëng vμ ph¸t triÓn cña mét quÇn thÓ sinh vËt th−êng tu©n theo mét quy luËt nhÊt ®Þnh. Râ rμng nhÊt lμ sù t¨ng tr−ëng cña quÇn thÓ sinh vËt lu«n phô thuéc vμo søc chèng chÞu víi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng sèng vμ c¹nh tranh néi t¹i ngay trong quÇn thÓ. V× vËy mËt ®é cña quÇn thÓ cã thÓ biÕn ®æi theo thêi gian. Sù biÕn ®æi ®ã thùc tÕ cã thÓ theo chiÒu h−íng tiÕn triÓn hoÆc suy tho¸i vμ do nhiÒu nguyªn nh©n. Nh÷ng dÊu hiÖu biÓu hiÖn thùc tr¹ng cña quÇn thÓ, cô thÓ h¬n lμ møc ®é suy gi¶m cña quÇn thÓ sinh vËt t¹i mét vïng cã thÓ ®−îc xem lμ c¸c chØ b¸o cÇn thiÕt cho ho¹t ®éng b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. Trong nghiªn cøu ®a d¹ng sinh häc vμ nhÊt lμ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc, c¸c chØ b¸o gióp chóng ta cã thÓ nhËn biÕt ®−îc hiÖn tr¹ng cña quÇn thÓ. Trªn c¬ së ®ã sÏ x¸c ®Þnh ®−îc c¸c loμi vμ c¸c quÇn thÓ cÇn ®−îc −u tiªn b¶o tån, tõ ®ã x©y dùng ®−îc chiÕn l−îc b¶o tån hîp lý víi c¸c ®èi t−îng 57 b¶o tån râ rμng vμ chÝnh x¸c. §Ó gióp cho viÖc x¸c ®Þnh c¸c chØ b¸o ®èi víi c¸c loμi vμ nhãm
loμi mét c¸ch thuËn lîi vμ thèng nhÊt, chóng ta cã thÓ sö dông c¸c cÊp ®¸nh gi¸ møc ®é ®e do¹ ®èi víi c¸c loμi ®éng thùc vËt mμ tæ chøc IUCN (1994) ®· ®−a ra; ë ViÖt Nam, cã thÓ tham kh¶o kÕt hîp thªm víi tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ c¸c loμi ®· ®−îc ®−a vμo s¸ch ®á ViÖt Nam (phÇn thùc vËt vμ ®éng vËt). 3. X¸c ®Þnh c¸c sinh c¶nh Mét khu b¶o tån th−êng cã nhiÒu d¹ng sinh c¶nh kh¸c nhau. C¸c cuéc kh¶o s¸t gièng nhau cÇn ph¶i tiÕn hμnh ®éc lËp ë nh÷ng vÞ trÝ ®−îc chän ngÉu nhiªn t¹i mét d¹ng sinh c¶nh. Sau ®ã, c¸c kÕt qu¶ ®iÒu tra ®−îc ë mçi d¹ng sinh c¶nh ®−îc tæng hîp ®Ó cã mét kÕt qu¶ kiÓm kª chung vμ biÕt ®−îc c¸c h−íng biÕn ®æi cña quÇn thÓ hoÆc thËm chÝ vÒ mËt ®é quÇn thÓ cho toμn khu b¶o tån. Trong ph©n lo¹i sinh c¶nh cña khu b¶o tån, B¶n ®å lμ yÕu tè cÇn thiÕt. B¶n ®å cμng chi tiÕt bao nhiªu cμng tèt bÊy nhiªu. Tr−íc hÕt chóng ta ph¶i chuyÓn t¶i c¸c th«ng tin ®· ®−îc ghi trong luËn chøng vμo b¶n ®å (kÓ c¶ c¸c th«ng tin ghi trong b¶n ®å cña khu b¶o tån ®· ®−îc lμm tr−íc ®©y, cã thÓ c¶ nh÷ng th«ng tin mμ chóng ta thu thËp ®−îc). C¸c th«ng tin nμy gåm: vÞ trÝ cña c¸c sinh c¶nh chÝnh, sù cã mÆt cña c¸c loμi quan träng, nh÷ng n¬i ®ang bÞ ®e do¹ nhÊt,... C¸c th«ng tin chuyÓn t¶i vμo b¶n ®å ph¶i thËt chÝnh x¸c vμ theo quy ®Þnh cña ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t ®· thiÕt kÕ. 4. Chän loμi gi¸m s¸t Do cã nhiÒu loμi ®éng vËt, thùc vËt trong khu b¶o tån nªn kh«ng thÓ ®iÒu tra gi¸m s¸t toμn bé c¸c loμi, v× vËy chóng ta cÇn ph¶i chän mét sè loμi tiªu biÓu; ®ã gäi lμ nh÷ng loμi chØ thÞ. V× c¸c khu b¶o tån kh«ng gièng nhau nªn cÇn t×m ra c¸c loμi chØ thÞ tèt cho mçi khu vμ ®ßi hái ph¶i ®óng ph−¬ng ph¸p cho ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t. §ã lμ mét giai ®o¹n quan träng bëi v× khi mét ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra gi¸m s¸t ®· ®−îc thiÕt lËp th× viÖc thay ®æi sÏ g©y ra l·ng phÝ lín v× kh«ng sö dông ®−îc c¸c sè liÖu thu thËp tr−íc ®©y. Khi chän loμi chØ thÞ cÇn l−u ý: + Chän nh÷ng loμi ®éng vËt hoÆc thùc vËt dÔ dμng quan s¸t hoÆc bÉy b¾t. Kh«ng nªn chän loμi ®éng vËt th−êng Èn trèn trong c¸c bôi rËm hoÆc chØ ra chç trèng vμo ban ®ªm. C¸c loμi thùc vËt chän lμm chØ thÞ nªn lμ nh÷ng loμi ®−îc ng−êi d©n chó ý khai th¸c, v× sù hiÖn diÖn cña loμi nμy cã thÓ chØ thÞ tèt cho sù t¸c ®éng cña con ng−êi vμo khu b¶o tån. Thùc vËt th−êng ®−îc chän lμm loμi chØ thÞ bëi chóng dÔ s−u tÇm vμ ®¸nh dÊu h¬n so víi ®éng vËt. «ng n + Kh«ng nªn chän c¸c loμi hiÕm hoÆc rÊt hiÕm v× nh÷ng loμi ®ã th−êng khã quan s¸t vμ sù hiÕm cña loa× ®· lμm mÊt ®i vai trß chØ thÞ. Tuy nhiªn, c¸c loμi rÊt hiÕm th−êng lμ nh÷ng loμi ®ang bÞ ®e do¹ tuyÖt chñng v× vËy viÖc b¶o vÖ loμi lμ rÊt quan träng, mÆt kh¸c chÝnh nhê sù cã mÆt cña loμi ®ã mμ khu b¶o tån ®−îc thμnh lËp. §èi víi c¸c loμi nμy, ng−êi ta th−êng x©y dùng ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t riªng ®Ó bæ sung cho c¸c ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t cña c¸c loμi chØ thÞ chø kh«ng dïng ®Ó lμm loμi gi¸m s¸t. + Kh«ng chän c¸c loμi qu¸ phong phó vμ th−êng gÆp v× chóng th−êng phæ biÕn do sù cã mÆt cña con ng−êi. VÝ dô: sù phong phó cña chuét nhμ lμ nhê ho¹t ®éng s¶n xuÊt c©y l−¬ng thùc,.... C¸c loμi nμy kh«ng ph¶i lμ c¸c loμi chØ thÞ tèt cho t×nh tr¹ng khu b¶o tån. + Trong gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc, ng−êi ta th−êng chän mét sè loμi mμ cã thÓ chØ thÞ ®¹i diÖn cho tÊt c¶ c¸c sinh c¶nh cña khu b¶o tån. Cã thÓ chän c¸c loμi ¨n chuyªn mμ kh«ng chän c¸c loμi ¨n c¸c lo¹i thøc ¨n th«ng th−êng. Loμi th«ng th−êng ®Ò cËp ë ®©y lμ c¸c loμi ®éng vËt ¨n nhiÒu lo¹i thøc ¨n vμ sèng ë nhiÒu d¹ng sinh c¶nh kh¸c nhau. QuÇn thÓ cña chóng th−êng kh«ng thay ®æi khi mét sinh c¶nh hay mét nguån thøc ¨n ®Æc biÖt nμo ®ã thay ®æi. Do vËy viÖc lùa chän c¸c loμi ¨n chuyªn lμm c¸c loμi chØ thÞ gióp chóng ta biÕt ®−îc t×nh tr¹ng cña sinh c¶nh mμ chóng sö dông. + Cã thÓ chän mét nhãm loμi lμm nhãm chØ thÞ vμ nhãm loμi nμy th−êng cã chung c¸c nhu cÇu. VÝ dô: c¸c loμi chim sö dông c¸c bôi, c©y thÊp ®Ó lμm tæ vμ kiÕm ¨n (nhãm chim d−íi t¸n rõng) cã thÓ lμ loμi chØ thÞ tèt v× cã thÓ b¾t chóng b»ng l−íi mê; c¸c loμi bß s¸t nhá, c¸c loμi Õch nh¸i sèng trªn mÆt ®Êt cã thÓ lμ nhãm chØ thÞ v× cã thÓ b¾t ®−îc chóng b»ng bÉy hè ®Ó thu thËp sè liÖu. 5. C¸c nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn ®a d¹ng sinh häc nh−: ho¹t ®éng cña con ng−êi, ®iÒu kiÖn bÊt lîi vÒ khÝ hËu (lò lôt, h¹n h¸n,...) còng ®−îc xem lμ c¸c vÊn ®Ò cÇn ®−îc chó ý trong gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc. 2.2. Néi dung cña ®iÒu tra gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc 58
Ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra, gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc cho mçi khu b¶o tån ®−îc thiÕt kÕ kh¸c nhau tuú theo chøc n¨ng, nhiÖm vô cña khu b¶o tån ®ã: 1. NÕu ®ã lμ khu vùc ®−îc x©y dùng chñ yÕu ®Ó b¶o vÖ c¸c hÖ sinh th¸i cÇn thiÕt cho rÊt nhiÒu loμi thùc vËt vμ ®éng vËt tiªu biÓu cña ViÖt Nam th× néi dung cña ho¹t ®éng ®iÒu tra gi¸m s¸t lμ: + X¸c ®Þnh vμ khoanh vÏ trªn b¶n ®å c¸c sinh c¶nh chÝnh ®· t¹o nªn toμn bé hÖ sinh th¸i trong khu b¶o tån thiªn nhiªn ®ã. + X¸c ®Þnh c¸c loμi chØ thÞ (hoÆc loμi chÝnh) ®¹i diÖn cho mçi d¹ng sinh c¶nh. + Gi¸m s¸t dμi h¹n c¸c loμi chØ thÞ ®ã ®Ó theo dâi sù biÕn ®æi cña c¸c quÇn thÓ vμ x¸c ®Þnh nh÷ng mèi ®e do¹ nghiªm träng nhÊt. + T×m ra c¸c gi¶i ph¸p hoÆc c¸c kiÕn nghÞ ®Ó gi¶m mèi ®e do¹ nãi trªn. Gi¸m s¸t sù thay ®æi tÝnh nghiªm träng cña mèi ®e do¹ ®ã. 2. NÕu khu vùc ®−îc x©y dùng chñ yÕu ®Ó b¶o vÖ mét hoÆc vμi loμi ®éng, thùc vËt quan träng cã nguy c¬ diÖt vong nμo ®ã (VÝ dô: Tª gi¸c ë VQG C¸t Tiªn, Voäc ®Çu tr¾ng ë VQG C¸t Bμ...) th× néi dung ®iÒu tra gi¸m s¸t quan träng nhÊt lμ: + X¸c ®Þnh hiÖn tr¹ng quÇn thÓ loμi. + X¸c ®Þnh c¸c mèi ®e do¹ nghiªm träng nhÊt ®èi víi quÇn thÓ. + Gi¸m s¸t c¸c xu h−íng thay ®æi l©u dμi kÝch th−íc quÇn thÓ. + T×m ra biÖn ph¸p vμ ®Ò ra c¸c kiÕn nghÞ lμm gi¶m c¸c mèi ®e do¹. + Gi¸m s¸t sù thay ®æi tÝnh nghiªm träng cña c¸c mèi ®e do¹. 3. NÕu khu vùc ®ã ®−îc x©y dùng chñ yÕu ®Ó b¶o vÖ c¸c tμi nguyªn sinh vËt quan träng ®èi víi ®êi sèng cña céng ®ång d©n c− gÇn ®ã (vÝ dô: rõng ®Çu nguån) th× néi dung ®iÒu tra gi¸m s¸t quan träng nhÊt lμ: + X¸c ®Þnh c¸c nguån tμi nguyªn cã trong khu vùc mμ ®êi sèng cña céng ®ång g©n c− gÇn ®ã lÖ thuéc vμo chóng. + X¸c ®Þnh c¸c mèi ®e do¹ tiÒm tμng ®èi víi nguån tμi nguyªn ®ã, t×m ra biÖn ph¸p ®Ó gi¶m c¸c mèi ®e do¹ ®ã, gi¸m s¸t sù thay ®æi tÝnh nghiªm träng cña c¸c mèi ®e do¹ ®ã. Cã thÓ nãi r»ng néi dung cña ho¹t ®éng gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ §DSH phô thuéc vμo chøc n¨ng nhiÖm vô cña tõng lo¹i khu b¶o tån. Trong thùc tÕ, cã nh÷ng ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ víi môc tiªu cã tÝnh tæng hîp bao gåm tÊt c¶ c¸c môc tiªu nãi trªn. 2.3. Ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh nhu cÇu gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ §DSH Ngμy nay viÖc x¸c ®Þnh vÊn ®Ò, nhu cÇu cÇn thiÕt ph¶i gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc th−êng ®ßi hái sù kÕt hîp gi÷a c¸c ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸, ph©n tÝch cã sù tham gia víi c¸c ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸, ph©n tÝch kü thuËt truyÒn thèng. VËn dông ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch cã sù tham gia (c¸c bªn liªn quan, céng ®ång...) ®Ó x¸c ®Þnh c¸c vÊn ®Ò cÇn thiÕt ph¶i gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ trong b¶o tån ®a d¹ng sinh häc (quan s¸t thùc tÕ, ®¸nh gi¸ nhanh t×nh h×nh, th¶o luËn...). Khi x¸c ®Þnh vÊn ®Ò nhu cÇu cÇn gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ trong b¶o tån ®a d¹ng sinh häc t¹i mét khu b¶o tån cô thÓ, cÇn thiÕt ph¶i th¶o luËn, lùa chän vÊn ®Ò dùa vμo ®iÒu kiÖn cô thÓ vμ chøc n¨ng, nhiÖm vô cña tõng lo¹i khu b¶o tån nh− ®· nªu, hoÆc còng cã thÓ dùa trªn kÕt qu¶ ph©n tÝch chiÕn l−îc, chÝnh s¸ch...ViÖc x¸c ®Þnh vÊn ®Ò nhu cÇu cÇn gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ trong b¶o tån ®a d¹ng sinh häc lμ c¬ së quan träng ®Ó x¸c ®Þnh c¸c môc ®Ých, môc tiªu cña ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc. 3. LËp kÕ ho¹ch gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc 3.1. TiÕn tr×nh TiÕn tr×nh lËp kÕ ho¹ch ho¹t ®éng gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc bao gåm c¸c b−íc sau: 59
1. Ph©n tÝch nhu cÇu: nh− ®· tr×nh bμy ë phÇn trªn, viÖc ph©n tÝch nhu cÇu gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ §DSH cã thÓ dùa vμo: + Chøc n¨ng, nhiÖm vô cña tõng khu b¶o tån. + Nhu cÇu cña céng ®ång. + KÕt qu¶ ph©n tÝch chiÕn l−îc, chÝnh s¸ch. 2. X¸c ®Þnh môc tiªu tæng thÓ, môc tiªu cô thÓ: sau khi x¸c ®Þnh ®−îc c¸c vÊn ®Ò, nhu cÇu cÇn gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸, b−íc tiÕp theo sÏ lμ tæng hîp c¸c nhu cÇu ®Ó x¸c ®Þnh môc ®Ých, môc tiªu cña viÖc gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸. 3. X¸c ®Þnh c¸c kÕt qu¶ mong ®îi cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc: cã thÓ ®−îc x¸c ®Þnh th«ng qua ph©n tÝch s¬ ®å c©y víi c¸c bªn liªn quan, nh»m tr¶ lêi ®−îc c©u hái: “§Ó ®¹t ®−îc môc tiªu cÇn ph¶i ®¹t ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ g×?. 4. C¸c ho¹t ®éng: tiÕp tôc ph©n tÝch s¬ ®å c©y víi c¸c bªn liªn quan, nh»m tr¶ lêi ®−îc c©u hái: “§Ó cã ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ trªn cÇn ph¶i lμm nh÷ng g×?”. §Ó ®¹t ®−îc mét kÕt qu¶ mong ®îi cÇn cã mét hay nhiÒu ho¹t ®éng liªn quan víi nã?. C¸c ho¹t ®éng lμ mét phÇn quan träng cña chiÕn l−îc hμnh ®éng nh»m ®¹t ®−îc c¸c kÕt qu¶ mong ®îi. Cã thÓ tãm l−îc c¸c b−íc cña tiÕn tr×nh lËp kÕ ho¹ch chiÕn l−îc gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc b»ng s¬ ®å sau: 60
Dùa vμo: + Chøc n¨ng, nhiÖm vô cña Ph©n tÝch nhu cÇu KBT. + Nhu cÇu cña céng ®ång + Ph©n tÝch chuiÕn l−îc, CS Tæng hîp nhu cÇu Môc tiªu tæng thÓ Môc tiªu cô thÓ Tr¶ lêi c©u hái: “§Ó ®¹t ®−îc Ph©n tÝch s¬ ®å c©y môc tiªu cô thÓ víi c¸c bªn liªn quan sÏ cÇn cã nh÷ng kÕt qu¶ nμo? KÕt qu¶ mong ®îi cña b¶o tån §DSH Tr¶ lêi c©u hái: Ph©n tÝch s¬ ®å c©y “§Ó cã víi c¸c bªn liªn quan nh÷ng kÕt qu¶ S¬ ®å: 10.1: KÕ ho¹ch chiÕn l−îc gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc trªn cÇn ph¶i C¸c ho¹t ®éng lμm g× ? 3.2. KÕ ho¹ch hμnh ®éng S¬ ®å 2: KÕ ho¹ch chiÕn l−îc gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ §DSH 3.2. Ph−¬ng ph¸p lËp kÕ ho¹ch Trªn c¬ së c¸c ho¹t ®éng ®−îc x¸c ®Þnh ®Ó ®¹t ®−îc c¸c kÕt qu¶ mong ®îi trong kÕ ho¹ch ho¹t ®éng gi¸m s¸t ®¸nh gi¸, tiÕp tôc ph©n tÝch vÒ thêi gian, nguån lùc (nh©n lùc, tμi chÝnh, ph−¬ng tiÖn vËt t−) ®Ó lËp kÕ ho¹ch hμnh ®éng. §iÒu tra gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc lμ nh÷ng ho¹t ®éng tèn kÐm vÒ thêi gian, nh©n lùc vμ tμi chÝnh. V× vËy tuú thuéc vμo nguån kinh phÝ vμ nh©n lùc, viÖc lËp kÕ ho¹ch hμnh ®éng nªn tËp trung vμo nh÷ng vÊn ®Ò quan träng nhÊt vμ s¾p xÕp c¸c ho¹t ®éng theo thø tù hîp lý vÒ thêi gian. Cã nhiÒu c¸ch thÓ hiÖn kÕ ho¹ch hμnh ®éng cho c¸c ho¹t ®éng, nh−ng ®Ó ®¬n gi¶n vμ dÔ thùc hiÖn cã thÓ sö dông ma trËn sau ®©y: B¶ng 13: Ma trËn ®Ó lËp kÕ ho¹ch hμnh ®éng cho tõng kÕt qu¶ mong ®îi Tμ i Ai chÞu KÕt qu¶ Thêi Ai tham Ho¹t ®éng chÝnh/ph−¬ng tr¸ch mong ®îi gian gia? tiÖn/vËt t− nhiÖm KÕt qu¶ 1.1: Ho¹t ®éng 1.1.1 ... ... ... 61 Ho¹t ®éng 1.1.2
... KÕt qu¶ 1.2: Ho¹t ®éng 2.1.1 ... ... ... Ho¹t ®éng 2.1.2 ... §Ó cã c¸c th«ng tin ®−a vμo ma trËn ë b¶ng 13 cã thÓ sö dông c¸c c«ng cô: Kü thuËt ph©n chia dù ¸n thμnh c¸c c«ng viÖc nhá, ph−¬ng ph¸p x©y dùng s¬ ®å m¹ng (®−îc tr×nh bμy chi tiÕt trong m«n häc Qu¶n lý dù ¸n LNXH). ë ®©y chØ giíi thiÖu thªm 2 c¸ch thÓ hiÖn c¸c ho¹t ®éng cña kÕ ho¹ch theo thêi gian kh¸ ®¬n gi¶n vμ dÔ ph©n tÝch b»ng s¬ ®å Gantt hoÆc ma trËn c¸c ho¹t ®éng theo thêi gian theo mÉu sau: Ho¹t ®éng E D C B Thêi gian N¨m 1 N¨m 2 N¨m 3 N¨m... S¬ ®å 3: S¬ ®å Gannt Bμi 11. Ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: sau khi häc xong bμi nμy sinh viªn cã kh¶ n¨ng tr×nh bμy vμ vËn dông ®−îc c¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc. §a d¹ng sinh häc thÓ hiÖn ë 3 cÊp ®é lμ ®a d¹ng di tryÒn, ®a d¹ng loμi vμ ®a d¹ng hÖ sinh th¸i. Do vËy viÖc gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc còng ph¶i c¨n cø vμo ba cÊp ®é trªn. Tuy nhiªn trong ph¹m vi bμi gi¶ng nμy, chØ ®Ò cËp ®Õn ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra, gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®èi víi ®a d¹ng loμi ®éng vËt, ®a d¹ng loμi thùc vËt vμ t¸c ®éng cña con ng−êi ®Õn khu b¶o tån. 1. §iÒu tra gi¸m s¸t ®a d¹ng loμi ®éng vËt 1.1. LËp tuyÕn ®iÒu tra LËp tuyÕn ®iÒu tra cho ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t lμ rÊt tèn kÐm vμ mÊt thêi gian nh−ng cùc kú quan träng. Sau khi chia khu b¶o tån thμnh c¸c d¹ng sinh c¶nh chÝnh, trªn c¬ së nguån nh©n lùc vμ kinh phÝ sÏ x¸c ®Þnh khu vùc lËp tuyÕn vμ sè tuyÕn ®iÒu tra gi¸m s¸t cÇn lËp vμ sè lÇn lÆp l¹i cho mçi ®ît ®iÒu tra. TuyÕn ®iªu tra nh»m môc ®Ých: Gi¸m s¸t diÔn biÕn cña c¸c loμi ®éng vËt §Ó dÔ ph¸t hiÖn qua c¸c lÇn kiÓm tra, c¸c tuyÕn ®iÒu tra ph¶i ë nh÷ng n¬i dÔ dμng tiÕp cËn nh− tõ hÖ thèng ®−êng lín hay ®−êng mßn s½n cã hoÆc s«ng, suèi nh−ng tuyÕn kh«ng ®−îc trïng víi ®−êng hay s«ng suèi ®ã. C¸c tuyÕn ®iÒu tra cã thÓ c¸ch ®Òu hoÆc kh«ng ®Òu nhau. Tèt nhÊt tuyÕn ®iÒu tra lμ nh÷ng ®−êng th¼ng cã h−íng bÊt kú. Kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c tuyÕn ®iÒu tra tèt62
nhÊt lμ 1 km nh−ng gÇn nhÊt còng kh«ng d−íi 500m. §Çu mçi tuyÕn ph¶i ®¸nh dÊu b»ng c¸c vËt liÖu kh«ng bÞ mÊt sau nhiÒu n¨m (nilon mμu, s¬n). LËp tuyÕn ®iÒu tra trªn hiÖn tr−êng b»ng ®Þa bμn vμ cäc tiªu vμ ®−îc ph¸t dän râ rμng. Trªn tuyÕn ®iÒu tra ®−îc lËp, ®¸nh dÊu chia ®o¹n theo cù ly 100m ®Ó phôc vô c¸c ho¹t ®éng sau nμy (nh− lËp tuyÕn ngang, ®Æt bÉy thó nhá, ®Æt l−íi mê,...). NÕu tuyÕn ®i qua nhiÒu d¹ng sinh c¶nh kh¸c nhau th× ë mçi d¹ng sinh c¶nh cÇn x¸c ®Þnh vμ lμm dÊu mèc ph©n ®Þnh. 1.2. §iÒu tra gi¸m s¸t c¸c loμi thó Thó lμ mét trong nh÷ng nhãm sinh vËt quan träng cña ho¹t ®éng b¶o tån. Sù ph¸t triÓn hay suy tho¸i cña c¸c loμi thó nãi lªn tÝnh hiÖu qu¶ cña ho¹t ®éng qu¶n lý. 1.2.1. §iÒu tra gi¸m s¸t c¸c quÇn thÓ thó lín Th−êng th× c¸c loμi thó lín ®−îc chó ý hμng ®Çu trong khu b¶o tån vμ ®ã lμ nh÷ng loμi chØ thÞ quan träng. NhiÒu loμi thó cã søc thu hót lín nªn mäi ng−êi dÔ nhí vμ dÔ nhËn d¹ng, vÝ dô nh− Voi, Tª gi¸c, Voäc, V−în. §ã còng lμ nh÷ng loμi cã thÓ dÔ dμng thuyÕt phôc mäi ng−êi ñng hé viÖc b¶o tån h¬n c¸c loμi nhá khã nh×n thÊy. Th−êng th× c¸c loμi thó lín cÇn mét kh«ng gian sèng réng h¬n c¸c loμi kh¸c vμ ®iÒu ®ã còng cã nghÜa nÕu chóng ®−îc b¶o vÖ tèt th× tÊt c¶ c¸c loμi ®éng vËt kh¸c sèng trong cïng sinh c¶nh víi chóng còng ®−îc b¶o vÖ. §«i khi khu b¶o tån ®−îc x©y dùng chØ ®Ó b¶o vÖ loμi chØ thÞ ®ã v× c¸c loμi nμy th−êng chØ cã mÆt ë c¸c sinh c¶nh cßn nguyªn vÑn, nªn khi b¶o tån chóng còng gióp chóng ta b¶o tån c¸c sinh c¶nh nguyªn sinh ®ã. V× vËy, gi¸m s¸t t×nh tr¹ng cña c¸c loμi thó chØ thÞ, c¸c quÇn thÓ thó lín, thó Linh tr−ëng trë thμnh nhiÖm vô quan träng. Tuy nhiªn ®ã còng lμ nhiÖm vô khã kh¨n v× trong thùc tÕ thó lín rÊt dÔ bÞ s¨n b¾n. Gi¸m s¸t c¸c loμi thó lín cÇn ph¶i kiªn tr×, cã thÓ b¾t ®Çu tõ ®iÒu tra kiÓm kª ban ®Çu cho ®Õn tÝnh to¸n chÝnh x¸c mËt ®é. Tuy nhiªn viÖc tÝnh to¸n mËt ®é thó lín lμ rÊt khã kh¨n. §é chÝnh x¸c cña mËt ®é c¸c loμi thó lín cã thÓ n»m ë bÊt kú ®©u trong kho¶ng : thùc tÕ?, −íc tÝnh?, −íc tÝnh cã c¬ së?, pháng ®o¸n? 1.2.2. C¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra gi¸m s¸t quÇn thÓ thó lín Cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t quÇn thÓ thó lín vμ c¬ b¶n gåm kiÓm kª sè loμi, tÝnh c¸c chØ sè (hay c¸c xu thÕ biÕn ®æi) cña quÇn thÓ. C¸c ph−¬ng ph¸p nμy rÊt kh¸c nhau vÒ ®é phøc t¹p vμ tÝnh kh¶ thi. C¸c ph−¬ng ph¸p kiÓm kª t−¬ng ®èi dÔ thùc hiÖn nh−ng l¹i kh«ng cung cÊp c¸c sè liÖu vÒ t×nh tr¹ng cña quÇn thÓ. TÝnh to¸n c¸c chØ sè cña quÇn thÓ tuy cã phøc t¹p h¬n vμ cÇn ®Çu t− nhiÒu thêi gian vμ kinh phÝ h¬n nh−ng l¹i cung cÊp nhiÒu th«ng tin cho viÖc ®Ò xuÊt vμ quyÕt ®Þnh c¸c gi¶i ph¸p qu¶n lý. • §iÒu tra kiÓm kª Yªu cÇu quan träng nhÊt trong ®iÒu tra ®éng vËt nãi chung vμ thó nãi riªng lμ ph¶i sö dông thμnh th¹o c¸c b¶n ®å vμ ®¸nh dÊu ®óng vÞ trÝ vÒ th«ng tin c¸c loμi cã ®−îc. Do thiÕu th«ng tin vÒ sù cã mÆt cña c¸c loμi nªn c¸c ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t cã thÓ b¾t ®Çu theo nh÷ng c¸ch kh¸c nhau: +Tæng hîp c¸c tμi liÖu hiÖn cã: ®ã lμ c¸c b¶n b¸o c¸o vÒ s¨n b¾t, vËn chuyÓn, c¸c s¸ch h−íng dÉn, c¸c b¸o c¸o khoa häc ®· c«ng bè, c¸c b¶n b¸o c¸o tμi chÝnh vμ nÕu cã thÓ c¶ c¸c bé s−u tËp mÉu vËt liªn quan ®Õn khu b¶o tån thiªn nhiªn. Khai th¸c vμ chän c¸c th«ng tin thÝch hîp ®Ó lËp mét danh lôc b−íc ®Çu vÒ tæ thμnh loμi. Danh lôc nμy ®−îc cËp nhËt t− liÖu b»ng ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra tiÕp theo. + Pháng vÊn d©n ®Þa ph−¬ng: pháng vÊn nh÷ng ng−êi sèng trong hoÆc quanh khu b¶o tån thiªn nhiªn (®Æc biÖt lμ thî s¨n). Chän läc vμ chuyÓn t¶i c¸c th«ng tin quan träng cã tÝnh thùc tÕ cao vμo b¶n ®å, kÓ c¶ sè l−îng c¸ thÓ tr−íc ®©y vμ hiÖn nay cña c¸c loμi nÕu thÊy tin t−ëng. TiÕn hμnh ph©n cÊp ®é phong phó theo c¸c møc ®¬n gi¶n ®Ó ph©n biÖt loμi th−êng gÆp, cã gÆp, hiÕm gÆp hoÆc kh«ng gÆp. KÕt qu¶ pháng vÊn thî s¨n hay d©n ®Þa ph−¬ng phô thuéc vμo c¸ch tiÕp cËn vμ th¸i ®é cña ng−êi pháng vÊn. + Trong mét sè tr−êng hîp nÕu loμi ®iÒu tra lμ qu¸ hiÕm (nh− Hæ, Bß x¸m, Voi) chóng ta cã thÓ ¸p dông phiÕu ®iÒu tra thî s¨n. + Quan s¸t c¸c vòng n−íc, c¸c ®iÓm muèi - n¬i mμ ®éng vËt hay lui tíi. C¸c quan s¸t nh− vËy63 kh«ng chØ cung cÊp c¸c th«ng tin vÒ sè l−îng c¸c loμi mμ cã thÓ c¶ mét sè th«ng tin s¬ bé vÒ
kÝch th−íc quÇn thÓ cña chóng. C¸c quan s¸t nμy nªn tËp trung vμo nh÷ng khu vùc hÊp dÉn ®Æc biÖt. Sù hÊp dÉn ®ã th−êng thay ®æi theo n¨m, mïa hoÆc thËm chÝ hμng ngμy. §a sè c¸c tr−êng hîp nμy kh«ng thÓ sö dông c¸c sè liÖu ®ã ®Ó tÝnh mËt ®é cña quÇn thÓ hoÆc thËm chÝ c¶ xu thÕ quÇn thÓ. • C¸c chØ sè (hay xu thÕ) quÇn thÓ ChØ sè quÇn thÓ lμ con sè thÓ hiÖn tÝnh phong phó t−¬ng ®èi cña loμi ë mét vïng trong mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh (sè l−îng c¸c con vËt ®Õm ®−îc). C¸c chØ sè quÇn thÓ thu thËp ®−îc qua nhiÒu thêi kú liªn tiÕp kh¸c nhau b»ng mét ph−¬ng ph¸p tèt nhÊt cho thÊy xu thÕ ph¸t triÓn hoÆc suy gi¶m cña quÇn thÓ. Cã thÓ x¸c ®Þnh chØ sè quÇn thÓ b»ng ba c¸ch ®¬n gi¶n sau: + Quan s¸t t¹i mét ®iÓm Quan s¸t t¹i vòng n−íc, ®iÓm muèi hoÆc khu vùc hÊp dÉn c¸c thó lín. Ho¹t ®éng quan s¸t ë c¸c ®iÓm nμy ph¶i theo mét quy tr×nh thèng nhÊt: quan s¸t liªn tôc giê/ngμy vμ ph¶i lÆp l¹i 3 - 5 lÇn tÝnh trong mïa ®· ®Þnh. C¸c quan s¸t nh− vËy sÏ gióp ta thÊy ®−îc sù thay ®æi theo ngμy, theo mïa, viÖc sö dông c¸c vòng n−íc vμ ®iÓm muèi cña c¸c loμi kh¸c nhau. §Ó cã kÕt qu¶ tèt cÇn ph¶i bè trÝ khoa häc vÒ nh©n lùc, thêi gian, vÞ trÝ quan s¸t vμ ghi chÐp cÈn thËn c¸c th«ng tin loμi cã mÆt, thêi gian, sè l−îng c¸ thÓ, giíi tÝnh vμ tuæi −íc tÝnh. + §iÒu tra theo c¸c ®−êng ®i bé Cã thÓ dïng ®Ìn pin quan s¸t ban ®ªm vμ tÝnh sè l−îng thó däc theo ®−êng ®i. Ph−¬ng ph¸p nμy còng sÏ cho ta mét sè th«ng tin vÒ c¸c loμi cã mÆt trong khu b¶o tån. NÕu thùc hiÖn theo mét thêi gian biÓu nghiªm ngÆt th× c¸c sè liÖu cho thÊy c¸c chØ sè hoÆc xu thÕ quÇn thÓ theo thêi gian nh−ng kh«ng thÓ dïng sè l−îng ®éng vËt ®Õm ®−îc ®Ó tÝnh mËt ®é quÇn thÓ. §iÒu tra theo ®−êng ®i lμ ph−¬ng ph¸p dÔ lμm, rÎ tiÒn vμ yªu cÇu Ýt nh©n lùc. §ång thêi cã thÓ kÕt hîp víi lÞch tuÇn tra th−êng xuyªn cña kiÓm l©m viªn khu b¶o tån. Tuy nhiªn, kh¶ n¨ng nh×n thÊy c¸c con vËt phô thuéc vμo nhiÒu yÕu tè vμ viÖc nhËn biÕt loμi phô thuéc vμo kinh nghiÖm cña ®iÒu tra viªn. MÉu biÓu ghi sè liÖu ®iÒu tra ven ®−êng Tªn ®−êng ®iÒu tra: ...................................Ph−¬ng tiÖn ®i: .......................................... Ngμy .... th¸ng .... n¨m........ Thêi gian b¾t ®Çu:......... thêi gian kÕt thóc. .................... ChØ sè (km) cña ®ång hå xe lóc b¾t ®Çu kiÓm tra:........................................................ ChØ sè (km) cña ®ång hå xe lóc kÕt thóc kiÓm tra:....................................................... Quan s¸t bªn tr¸i:.................................... Quan s¸t bªn ph¶i:....................................... Ng−êi ghi: ............................................... L¸i xe: ........................................................ + §Õm sè ®èng ph©n: Ph−¬ng ph¸p nμy cã mét −u ®iÓm lín lμ chóng ta kh«ng cÇn thÊy con vËt mμ chØ cÇn ph¸t hiÖn ph©n cña chóng. Khã kh¨n nhÊt lμ nhËn biÕt ph©n cña loμi nμo vμ tõ ®èng ph©n suy ra sè l−îng ra sao. CÇn chuÈn bÞ tr−íc nh÷ng ®iÒu kiÖn: − X©y dùng mét bé s−u tËp ph©n ®Ó ®èi chøng (cÇn lÊy trùc tiÕp, cè g¾ng ph©n lo¹i: ph©n míi ≤ 1 tuÇn (ph©n cßn −ít, nhít tr¬n), trung b×nh = 1 tuÇn ®Õn 3 th¸ng (ph©n kh«, nh−ng bªn trong cßn ch¾c vμ nguyªn vÑn) vμ cò = 3 th¸ng ®Õn 1 n¨m (ph©n kh«, bªn trong ®· ph©n huû). − HuÊn luyÖn cho c¸c c¸n bé ®iÒu tra c¸ch sö dông s−u tËp ph©n ®èi chøng vμ c¸ch x¸c ®Þnh nhãm tuæi cña ph©n. §Ó thùc hiÖn ph−¬ng ph¸p nμy cÇn tiÕn hμnh chän c¸c tuyÕn dμi 1 km ®¹i diÖn cho mçi kiÓu sinh c¶nh trong khu (tuyÕn bËc I). Däc mçi tuyÕn bËc I, cø 200 m chän vμ lËp c¸c tuyÕn bËc II trong sinh c¶nh ®ång nhÊt. Trªn mçi tuyÕn bËc II chän c¸c tuyÕn bËc III ®Ó tiÕn hμnh nghiªn cøu víi kho¶ng c¸ch 50m mét tuyÕn. §i däc c¸c tuyÕn bËc III vμ ®Õm sè l−îng ®èng ph©n n»m trong ph¹m vi 1m vÒ mçi bªn tuyÕn (2 m cho c¶ hai bªn tuyÕn). ChiÒu dμi tuyÕn bËc III cÇn ®¹t 25m nh−ng nÕu 64
chØ 60% c¸c tuyÕn cã tõ 1 ®èng ph©n trë lªn th× cÇn t¨ng chiÒu dμi tuyÕn bËc III lªn 50m (cã thÓ dïng ph−¬ng ph¸p lËp c¸c « trßn, diÖn tÝch 4m2, b¸n kÝnh 1,13m, ph©n bè ®Òu däc theo tuyÕn). 25m TuyÕn bËc III 50m C¸ch 200m TuyÕn bËc I TuyÕn bËc II S¬ ®å 4: LËp tuyÕn ®Õm sè l−îng ph©n trong sinh c¶nh ®ång nhÊt Cuèi cïng tÝnh tæng c¸c ®èng ph©n cho mçi tuyÕn bËc III sau ®ã gép chung l¹i theo c¸c tuyÕn bËc II cña tõng lo¹i sinh c¶nh, lμm c¬ së ®Ó tÝnh tæng diÖn tÝch khu vùc ®Õm ph©n. TÝnh mËt ®é c¸c ®èng ph©n b»ng c¸ch chia tæng sè ®èng ph©n cho diÖn tÝch khu vùc ®Õm hoÆc chia cho sinh c¶nh. L−u ý r»ng c¸c mËt ®é ®èng ph©n tÝnh ®−îc vμ sù so s¸nh cña chóng lu«n lμ vÊn ®Ò nghi vÊn bëi v× ®é ®èng ph©n tÝnh ®−îc vμ sù so s¸nh cña chóng lu«n lμ vÊn ®Ò nghi vÊn bëi v× sè lÇn th¶i ph©n th−êng kh«ng biÕt vμ kh¸c nhau gi÷a c¸c loμi, c¸c sinh c¶nh, c¸c mïa vμ ®ång thêi phô thuéc vμo nguån thøc ¨n vμ n−íc uèng s½n cã. MÉu biÓu ghi sè liÖu ®Õm ph©n Vïng nghiªn cøu: .................................... Ngμy ®iÒu tra:.......................... VÞ trÝ cña tuyÕn bËc nhÊt:........................................................................... TuyÕn sinh TuyÕn sinh Loμi 1 Loμi 2 Loμi 3 M« t¶ sinh c¶nh bËc 2 c¶nh bËc 3 sè ®èng ph©n sè ®èng ph©n sè ®èng ph©n c¶nh A 1 A 2 A 3 B 1 B 2 B 3 B 1 C • TÝnh mËt ®é quÇn thÓ theo tuyÕn ViÖc ®i theo tuyÕn ®Ó ®Õm c¸c loμi thó quan s¸t ®−îc nh»m tÝnh mËt ®é quÇn thÓ cña chóng cã thÓ kh«ng ®¹t ®−îc kÕt qu¶ nh− mong muèn nÕu sè l−îng c¸ thÓ cña loμi ®iÒu tra cßn qu¸ Ýt. NÕu ë vïng ®ã cã kh¶ n¨ng gÆp ®−îc tõ 40 c¸ thÓ trë lªn cña mét loμi hoÆc cña mét nhãm nhá, th× ph−¬ng ph¸p tÝnh theo tuyÕn lμ ph−¬ng ph¸p tèt. §iÒu tra theo tuyÕn cho phÐp chóng ta tÝnh ®−îc mËt ®é c¸ thÓ trªn diÖn tÝch quan s¸t. DiÖn tÝch nμy kh«ng x¸c ®Þnh tr−íc mμ dùa vμo kho¶ng c¸ch mμ ng−êi quan s¸t nh×n thÊy con vËt trong khi ®iÒu tra. V× “diÖn tÝch quan s¸t” ®−îc sö dông ®Ó tÝnh mËt ®é, nªn c¸c kÝch th−íc cÇn ®o chÝnh x¸c. GαNhãm l1/con vËt 1 1 1 Gãc Öch tuyÕn X1 r1 65 Ng−êi ®iÒu tra TuyÕn quan s¸t α1 Gãc lÖch tuyÕn α2 Gãc lÖch tuyÕn
S¬ ®å 5: Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra theo tuyÕn th¼ng gãc NÕu chóng ta gi¶ ®Þnh mËt ®é nμy lμ gièng nhau cho toμn sinh c¶nh chøa tuyÕn kh¶o s¸t vμ tæng c¸c “diÖn tÝch quan s¸t” däc tuyÕn kh¶o s¸t ph¶i chiÕm trªn 50% diÖn tÝch khu vùc th× mËt ®é cña quÇn thÓ sÏ lμ: Sè c¸ thÓ trung b×nh cña 1 tuyÕn x diÖn tÝch sinh c¶nh (km2) N (con/km2)= –––––––––––––––––––––––––– ––––––––––––––––––– DiÖn tÝch trung b×nh cña mét tuyÕn (km2) DiÖn tÝch cña mét tuyÕn cã thÓ tÝnh b»ng c«ng thøc: St(km2)= chiÒu dμi tuyÕn (L) x chiÒu réng trung b×nh tuyÕn ( X ) ChiÒu réng tuyÕn trung b×nh cã thÓ tÝnh b»ng 2 c¸ch sau: + C¸ch 1: Tr−êng hîp ®o cù ly vu«ng gãc tõ con vËt ®Õn tuyÕn ®iÒu tra: X1 + X2 + X3 +...+ Xn ––––––––– x2 X= –––––––– n + C¸ch 2: Tr−êng hîp ®o cù ly tõ ng−êi quan s¸t ®Õn con vËt (r) vμ ®é lÖch gãc quan s¸t t¹o nªn gi÷a h−íng quan s¸t vμ h−íng tuyÕn (α): n ∑X i x 2 víi Xi = Sinαi x ri X= i =1 n §Ó tr¸nh nh÷ng sai sè m¾c ph¶i cÇn l−u ý mét sè ®iÓm: - C¸c tuyÕn ph¶i c¸ch xa nhau Ýt nhÊt lμ 1 km ®Ó tr¸nh kh¶ n¨ng b¾t gÆp mét con vËt nhiÒu lÇn. - TÝnh kh¸ch quan cña sè liÖu. - TÝnh ®ång ®Òu cña ngo¹i c¶nh trong thêi gian quan s¸t (m−a, n¾ng, rÐt..) - TÝnh c¶nh gi¸c cña c¸c c¸ thÓ vμ gi÷a c¸c loμi, kiÓu vμ mËt ®é th¶m thùc vËt, sù lanh lîi vμ kinh nghiÖm cña quan s¸t viªn. 1.2.3. §iÒu tra gi¸m s¸t c¸c quÇn thÓ thó nhá Thó nhá nhiÒu lóc rÊt nh¹y c¶m víi sù biÕn ®æi cña m«i tr−êng v× vËy møc ®é giμu nghÌo loμi vμ sè l−îng c¸ thÓ cña loμi cho ta biÕt diÔn biÕn cña m«i tr−êng. Ngoμi ra, c¸c thó nhá cßn lμ con måi cho c¸c loμi thó lín khã gi¸m s¸t. V× vËy, ë møc ®é nμo ®ã chóng cã thÓ lμ vËt chØ thÞ t×nh tr¹ng cña c¸c loμi ®éng vËt lín. Mét sè loμi thó nhá lμ loμi cã h¹i cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vïng l©n cËn, hoÆc s¨n b¾t c¸c loμi chim, thó nhá kh¸c trong khu b¶o tån. Do vËy sè liÖu vÒ c¸c loμi thó nhá sÏ cung cÊp cho ta nh÷ng th«ng tin vÒ mèi ®e do¹ tiÒm n¨ng cña chóng ®èi víi khu b¶o tån hoÆc c¸c loμi kh¸c trong khu. • BÉy b¾t ®Ò kiÓm kª BÉy b¾t lμ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cã hiÖu qu¶ nhÊt ®èi víi loμi thó nhá khã nh×n thÊy. BÉy b¾t cho phÐp ®¸nh dÊu c¸c c¸ thÓ vμ thu thËp c¸c th«ng tin vÒ t×nh tr¹ng sinh s¶n cña chóng. C¶ hai lo¹i 66
th«ng tin ®ã sÏ cho biÕt râ h¬n vÒ t×nh tr¹ng quÇn thÓ trong khu b¶o tån. HiÖu qu¶ bÉy b¾t phô thuéc vμo kÝch th−íc loμi nghiªn cøu, vμo kiÓu sinh c¶nh n¬i ®Æt bÉy vμ c¸c lo¹i bÉy sö dông. Chän khu vùc ®Æt bÉy: trong gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc, bÉy th−êng ®−îc ®Æt trªn c¸c tuyÕn ®iÒu tra ®· lËp s½n, tuy nhiªn vïng ®Æt bÉy cô thÓ l¹i phô thuéc vμo loμi ®iÒu tra. Tæng qu¸t ph−¬ng ph¸p ®Æt bÉy nh− sau: + §i däc theo tuyÕn cÊp I vμ trªn mçi tuyÕn cÊp II ®Æt 2 bÉy c¸ch nhau ë cù li 50m, ®¸nh dÊu n¬i ®Æt bÉy. + khi sinh c¶nh cã thay ®æi, cÇn chän n¬i thÝch hîp ®Ó ®Æt bÉy míi, dï cù li ch−a tho¶ m·n (cè g¾ng ®Æt ë cù ly xa nhÊt cho phÐp). + Sè bÉy ë mçi sinh c¶nh ph¶i b»ng nhau: BÉy 1 BÉy 2 BÉy 3 BÉy 4 S¬ ®å 6: Giíi thiÖu c¸ch ®Æt bÉy trªn tuyÕn NÕu chóng ta tiÕn hμnh lμm vμ lÆp l¹i nh− vËy hμng n¨m trªn cïng mét ®Þa ®iÓm, cïng sè lÇn th× c¸c kÕt qu¶ ®ã sÏ cho ta nh÷ng th«ng tin vÒ sù xuÊt hiÖn hay biÕn mÊt cña mét sè loμi trªn mét sinh c¶nh trong khu vùc ®iÒu tra. • Gi¸m s¸t xu h−íng cña quÇn thÓ §Ó gi¸m s¸t xu h−íng biÕn ®æi sè l−îng cña chñng quÇn thó nhá trong khu b¶o tån th× sè bÉy ®Æt trªn tuyÕn cÇn tû lÖ víi ®é phong phó t−¬ng ®èi cña mçi kiÓu sinh c¶nh. NÕu kiÓu sinh c¶nh chiÕm 80% diÖn tÝch khu b¶o tån th× ®Æt 80% sè bÉy trong kiÓu sinh c¶nh ®ã. BÉy c¸ch ®Òu nhau (50 -100m) däc theo tuyÕn. C¸c kÕt qu¶ bÉy b¾t n¨m ®Çu sÏ cho phÐp ta so s¸nh mËt ®é t−¬ng ®èi cña mçi loμi trong tõng sinh c¶nh. KÕt qu¶ bÉy b¾t vμo n¨m thø hai vμ c¸c n¨m sau sÏ cho ta biÕt c¸c chñng quÇn thó nhá ®ang t¨ng lªn hay gi¶m xuèng. • §Æt bÉy ®Ó gi¸m s¸t mËt ®é quÇn thÓ trong sinh c¶nh NÕu ë mét hoÆc vμi kiÓu sinh c¶nh nμo ®ã mμ kÕt qu¶ kiÓm kª hoÆc ®iÒu tra xu h−íng quÇn thÓ lμ hÊp dÉn vμ cã thÓ kiÓm tra ®−îc th× chóng ta cã thÓ ®Æt tÊt c¶ bÉy hiÖn cã vμo sinh c¶nh ®ã thμnh mét hÖ thèng “l−íi bÉy”. Sè liÖu tõ l−íi bÉy sÏ cho ta biÕt mËt ®é thó nhá trong chÝnh sinh c¶nh ®ã, nh−ng kh«ng ®¹i diÖn cho c¶ khu b¶o tån. C¸ch lËp l−íi bÉy ®Ó tÝnh mËt ®é theo h×nh c¸c nan hoa cña b¸nh xe, nan hoa nμy c¸ch nan hoa kia 450 (s¬ ®å 11.3). Cø mçi qu·ng dμi 10m däc theo th−íc d©y c¾m mét cäc xuèng ®Êt vμ ®¸nh dÊu nã b»ng to¹ ®é sè vßng vμ sè ®−êng th¼ng. T¹i mçi cäc ®Æt 2 bÉy. S¬ ®å 7: Bè trÝ hÖ thèng l−íi bÉy ®Ó x¸c ®Þnh mËt ®é chñng quÇn trong sinh c¶nh 67
*Mét sè ®iÓm cÇn chó ý trong ®Æt bÉy ®Ó gi¸m s¸t mËt ®é quÇn thÓ: + C¸c sè liÖu lμ rÊt quan träng cho viÖc so s¸nh c¸c kÕt qu¶ gi÷a c¸c ®ît ®Æt bÉy hoÆc gi÷a c¸c sinh c¶nh nÕu cã ®ñ thêi gian ®Æt bÉy nh− nhau. NÕu ®Æt 10 bÉy trong mét ngμy ta sÏ cã 10 ngμy/ bÉy; nÕu ®Æt 10 bÉy trong 3 ngμy ta sÏ cã 30 ngμy/bÉy. NÕu l−íi bÉy cã 17 ®iÓm ®Æt víi 2 bÉy ë mçi ®iÓm ®Æt bÉy trong 3 ngμy th× ta cã 102 ngμy/bÉy. NÕu muèn so s¸nh vÞ trÝ cña l−íi bÉy nμy víi vÞ trÝ cña l−íi bÉy kh¸c th× ta còng ph¶i cã 102 ngμy bÉy ë c¸c vÞ trÝ l−íi bÉy kh¸c. + T×m n¬i thÝch hîp ®Ó ®Æt bÉy (b»ng ph¼ng, c¹nh c©y gç ®æ, d−íi gèc c©y, trªn lèi ®i trong c¸c tr¶ng cá) vμ tèt nhÊt lμ ®Æt 2 bÉy t¹i mçi ®iÓm ®Æt. BÉy thø nhÊt th−êng b¾t ®−îc nh÷ng loμi cã sè l−îng nhiÒu h¬n hoÆc x«ng x¸o h¬n, bÉy thø hai ®Ó b¾t nh÷ng loμi kÐm phong phó hay nhót nh¸t. + §Æt måi dô tr−íc b»ng c¸ch d−¬ng bÉy cã måi nh−ng kho¸ l¹i (kh«ng cho sËp) 1 - 3 ngμy tr−íc khi cμi bÉy thùc sù. Chän lo¹i måi sö dông thÝch hîp cho tõng vïng, tõng loμi vμ nªn ®a d¹ng. • KiÓm ra vμ xö lý con vËt sa bÉy KiÓm tra bÉy th−êng xuyªn sau 12 giê vμ khi con vËt sËp bÉy ®−îc th× c¸ch xö lý nh− sau : + Dïng tói v¶i bÞt cöa bÉy, më cöa vμ xãc cho con vËt r¬i tõ bÉy xuèng tói v¶i. Tóm chÆt lÊy g¸y con vËt tõ phÝa ngoμi tói v¶i, ®Ò phßng con vËt cμo hoÆc c¾n vμo tay. CÈn thËn lén tói v¶i ra ®Ó nghiªn cøu con vËt theo c¸c yªu cÇu sau: - X¸c ®Þnh loμi vμ giíi tÝnh cña con vËt - §· tr−ëng thμnh hay cßn non. Con tr−ëng thμnh vμ con non th−êng cã mμu l«ng kh¸c nhau vμ ghi l¹i mμu s¾c cÈn thËn nÕu ch−a kh¼ng ®Þnh râ. - T×nh tr¹ng sinh s¶n (cã/kh«ng/®ang sinh s¶n) b»ng c¸ch xem c¸c c¬ quan sinh s¶n (vó hoÆc lç sinh dôc ë con c¸i, cã thÓ sê thÊy con non nÕu n¾n nhÑ bông con mÑ). NÕu b¾t ®−îc con ®ùc, xem tinh hoμn (®«i khi ph¶i vuèt nhÑ bông con vËt tinh hoμn míi xuÊt hiÖn) vμ tinh hoμn th−êng lín h¬n vμo mïa ho¹t ®éng sinh s¶n. - X¸c ®Þnh träng l−îng con vËt: c©n nÕu cã c©n, nÕu kh«ng cã c©n cã thÓ −íc tÝnh kÝch th−íc t−¬ng ®èi cña con vËt b»ng c¸ch ®o kho¶ng c¸ch tõ cæ ch©n ®Õn khuû ch©n tr¸i. Sö dông sè ®o nμy ®Ó so s¸nh c¸c c¸ thÓ kh¸c nhau cña cïng mét loμi. - §¸nh dÊu con vËt: nÕu con vËt nÆng d−íi 100g, dïng kÐo c¾t ngãn ch©n theo m· sè quy ®Þnh. NÕu con vËt nÆng trªn 100 g th× bÊm lç tai. - Th¶ con vËt t¹i n¬i mμ ®· b¾t chóng. • Ph©n tÝch kÕt qu¶ bÉy b¾t §iÒu quan träng cuèi cïng lμ tËp hîp sè liÖu c¸c lÇn nghiªn cøu. TÊt c¶ c¸c sè liÖu thu thËp ®−îc ghi theo biÓu mÉu sau vμ ta gäi lμ sè liÖu gèc. 68
MÉu biÓu ghi sè liÖu gèc KiÓu sinh c¶nh A B C ... Sè ®iÓm ®Æt bÉy Sè bÉy ®Æt ë mçi ®iÓm Sè ngμy cμi bÉy 1. Loμi - Sè c¸ thÓ b¾t ngμy ®Çu - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 2 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 3 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn n 2. Loμi - Sè c¸ thÓ b¾t ngμy ®Çu - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 2 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn ... B¶ng sè liÖu nμy ®−îc lËp cho mçi mïa hoÆc mçi n¨m. B¶ng sè liÖu gèc cña mïa bÉy ®Çu tiªn ch−a cung cÊp cho ta nhiÒu th«ng tin. Tuy nhiªn khi ta cã c¸c sè liÖu cho mïa thø 2 hoÆc ë khu b¶o tån kh¸c th× viÖc ph©n tÝch sÏ cã nhiÒu ý nghÜa, ®Æc biÖt lμ xu h−íng biÕn ®æi vÒ thμnh phÇn loμi, sè l−îng cña c¸c loμi, sè l−îng c¸ thÓ gi÷a c¸c sinh c¶nh. NÕu chóng ta cã ®ñ sè liÖu b¾t vμ ®¸nh dÊu tõ c¸c l−íi bÉy th× cã thÓ so s¸nh ®−îc mËt ®é thó, mÆc dï viÖc sö dông c¸c sè l−îng c¸ thÓ lμm dÉn chøng cho xu h−íng biÕn ®æi dÔ h¬n nhiÒu. 1.3. §iÒu tra gi¸m s¸t c¸c quÇn thÓ chim Gi¸m s¸t c¸c quÇn thÓ chim còng cã ý nghÜa t−¬ng tù nh− gi¸m s¸t c¸c quÇn thÓ thó nhá hoÆc c¸c quÇn thÓ Õch nh¸i. C¸c ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t sÏ cho ta biÕt vÒ t×nh tr¹ng cña khu b¶o tån, biÕt ®−îc nh÷ng biÕn ®æi vÒ sè l−îng cña c¸c loμi theo thêi gian, tÝnh hiÖu qu¶ cña c¸c biÖn ph¸p qu¶n lý ®· ¸p dông. §Ó cã thÓ gi¸m s¸t mét c¸ch thÝch hîp vμ hiÖu qu¶ chóng ta cÇn x¸c ®Þnh mét nhãm c¸c loμi t−¬ng ®èi dÔ quan s¸t, kh«ng tèn kÐm, dÔ ph©n lo¹i vμ nh÷ng ®Þa ®iÓm mμ ë ®ã sö dông cïng mét ph−¬ng ph¸p cã thÓ b¾t ®−îc nhiÒu loμi vÝ dô nh− c¸c loμi sèng ë sinh c¶nh trèng, dÔ quan s¸t vμ nh÷ng loμi kiÕm ¨n, lμm tæ trong c¸c c©y bôi vμ cã thÓ dÔ b¾t t¹i æ. Còng cã thÓ chän c¸c loμi dÔ dμng sö dông cho môc ®Ých gi¸o dôc quÇn chóng. Sö dông l−íi mê ®Ó b¾t chim lμ mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p dÔ lμm vμ cã hiÖu qu¶ trong ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t quÇn thÓ chim rõng. Tuy nhiªn l−íi mê kh«ng thÓ ¸p dông ®−îc víi tÊt c¶ c¸c loμi chim v× mét sè loμi bay qu¸ cao hoÆc kÝch th−íc cña chóng qu¸ lín. • Chän ®Þa ®iÓm gi¨ng l−íi mê Th−êng l−íi mê ®−îc gi¨ng trªn c¸c tuyÕn ®iÒu tra ®· x¸c ®Þnh. Tuy nhiªn tuyÕn ®Æt l−íi cô thÓ thÕ nμo tuú thuéc vμo néi dung cÇn gi¸m s¸t. C¸ch gi¨ng l−íi: t×m 2 c©y ®øng c¸ch nhau ®óng b»ng chiÒu dμi cña l−íi mê (12 hay 16m) vμ treo l−íi trªn 2 c©y ®ã. NÕu kh«ng cã c©y th× dïng 2 cäc th¼ng xuèng ®Êt ë ®óng kho¶ng c¸ch. Kh¸c víi c¸c lo¹i bÉy thó, l−íi mê kh«ng dïng h×nh thøc thu hót con vËt mμ chØ ®¬n gi¶n lμ ®Æt ë ®ã vμ chê chim t×nh cê bay qua mμ v−íng vμo l−íi. V× vËy, cÇn chó ý gi¨ng l−íi sao cho c¸c loμi chim khã ph¸t hiÖn vμ tr¸nh l−íi. T¹i ranh giíi gi÷a c¸nh ®ång vμ rõng c©y, gi÷a sinh c¶nh trèng vμ sinh c¶nh kÝn, n¬i chim bay tõ vïng cã ¸nh s¸ng vμo vïng tèi lμ nh÷ng ®iÓm ®Æt l−íi tèt nhÊt v× l−íi khã bÞ ph¸t hiÖn. • §iÒu tra kiÓm kª NÕu chØ ®iÒu tra thμnh phÇn loμi chim cña khu b¶o tån th× chóng ta ®i däc c¸c tuyÕn vμ gi¨ng l−íi mê t¹i mçi ®iÓm n¬i kiÓu sinh c¶nh thay ®æi nh− ®· lμm tr−íc ®©y. NÕu muèn so s¸nh gi÷a c¸c sinh c¶nh th× kh«ng ®−îc ®Æt c¸c l−íi c¸ch nhau d−íi 100m vμ cÇn sè l−íi ®Æt ë mçi kiÓu sinh c¶nh lμ nh− nhau. 69
VÞ trÝ ®Æt l−íi ph¶i ®−îc ®¸nh dÊu cè ®Þnh cho c¸c n¨m nghiªn cøu gi¸m s¸t, sè lÇn vμ sè l−íi sö dông trong mçi lÇn ë mçi n¨m hay mçi mïa ph¶i b»ng nhau. C¸ch lμm ®ã sÏ cho ta biÕt ®−îc loμi nμo ®ã xuÊt hiÖn hoÆc biÕn mÊt khái c¸c kiÓu sinh c¶nh kh¸c nhau. • Gi¸m s¸t xu h−íng cña quÇn thÓ Môc ®Ých gi¸m s¸t nh»m ®Ó biÕt sè l−îng chim t¨ng hay gi¶m. C¸ch lμm lμ gi¨ng l−íi mê däc c¸c tuyÕn tû lÖ víi ®é phong phó t−¬ng ®èi cña mçi kiÓu sinh c¶nh víi kho¶ng c¸ch 100m mét däc theo tuyÕn ®iÒu tra. • KiÓm tra l−íi mê L−íi cÇn ®−îc kiÓm tra th−êng xuyªn. N¬i cã bãng r©m, cÇn kiÓm tra l−íi 1,5 - 2 giê mét lÇn, n¬i cã mÆt trêi chiÕu trùc tiÕp th× sau 0,5 - 1 giê/lÇn. Trêi m−a nhá kiÓm tra 0,5 - 1 giê mét lÇn, trêi m−a to kh«ng nªn gi¨ng l−íi. ¸nh s¸ng mê lμm cho l−íi khã ph¸t hiÖn, v× vËy nh÷ng giê ®Çu cña b×nh minh vμ tr−íc hoμng h«n lμ thêi gian bÉy chim tèt nhÊt. Chóng ta tÝnh giê/bÉy tõ thêi ®iÓm gi¨ng bÉy thø nhÊt vμo buæi s¸ng cho ®Õn thêi ®iÓm thu bÉy thø nhÊt. Vμo cuèi mçi ngμy bÉy ta cã thÓ cuén ®Ó l−íi treo trªn c©y vμ vμo buæi h«m sau ta míi më l−íi l¹i. Còng nh− ®èi víi ®Æt bÉy thó, chóng ta ph¶i cã sè giê/bÉy gièng nhau ë c¸c sinh c¶nh nghiªn cøu. NÕu ®Æt 5 l−íi trong mét sinh c¶nh vμ l−íi gi¨ng trong 5 giê, khi ®ã ta cã 25 giê/l−íi vμ lμm nh− vËy trong 4 ngμy th× ta kh¶o s¸t ®iÓm nghiªn cøu ®ã 100 giê/l−íi. • Xö lý chim b¾t ®−îc: + Gì chim khái l−íi nhÑ nhμng, kh«ng g©y th−¬ng tÝch vμ kh«ng lμm r¸ch l−íi. + X¸c ®Þnh loμi vμ giíi tÝnh cña chim. + KiÓm tra chim ®· tr−ëng thμnh hay cßn non. Chim non th−êng cã bé l«ng kh¸c víi chim tr−ëng thμnh. + KiÓm tra t×nh tr¹ng sinh s¶n; Chim bÞ mÊt l«ng ë vïng ngùc cã thÓ lμ ®ang Êp trøng (th−êng chØ cã con c¸i Êp trøng). Chim trèng tÝch tinh dÞch quanh khu hËu m«n vμo mïa sinh s¶n. Chóng cã thÓ cã vïng quanh hËu m«n s−ng lªn, ®ã lμ dÊu hiÖu sinh s¶n râ rμng. + KiÓm tra sù thay l«ng: Trong thêi gian thay l«ng, l«ng c¸nh vμ l«ng ®u«i kh«ng dμi b»ng nhau. + §¸nh dÊu chim: NÕu cã vßng sè ®o th× ®eo nã vμo ch©n chim, cÇn cã 3 - 4 lo¹i vßng cã kÝch th−íc kh¸c nhau ®Ó chän lo¹i thÝch hîp nhÊt cho loμi b¾t ®−îc. NÕu kh«ng cã vßng th× c¾t mét Ýt l«ng ®u«i ngoμi ®Ó ®¸nh dÊu lμ chim ®· bÞ b¾t. + Th¶ l¹i chim ngay t¹i n¬i mμ nã bÞ b¾t. + Tr¸nh c¸c sù cè trong bÉy b¾t chim: - Chim bÞ chÕt trong l−íi: th−êng x¶y ra ë 2 tr−êng hîp do qu¸ nãng khi ®Æt l−íi d−íi ¸nh mÆt trêi hoÆc do bÞ −ít khi trêi m−a to. Trong tr−êng hîp nμy, cÇn rót ng¾n thêi gian gi÷a c¸c lÇn th¨m l−íi. Nguyªn t¾c chung lμ tû lÖ chÕt ph¶i nhá h¬n 5%. NÕu tû lÖ chim chÕt lín h¬n 5%, cÇn thiÕt ph¶i xem xÐt l¹i ph−¬ng ph¸p vμ quy tr×nh bÉy b¾t. - L−íi kh«ng b¾t ®−îc chim: cã thÓ trong mét sè ®ît ®Æt bÉy cã mét sè l−íi kh«ng thÓ b¾t ®−îc chim. Trong tr−êng hîp nμy, nªn xem xÐt mét sè nguyªn nh©n nh−: chÊt l−îng l−íi, vÞ trÝ ®Æt bÉy, ¸nh s¸ng n¬i ®Æt bÉy, thêi gian më l−íi vμ thêi gian ®Æt l−íi kÐo dμi (chim biÕt n¬i ®Æt bÉy). • Ph©n tÝch kÕt qu¶ bÉy b¾t b»ng l−íi mê B−íc ®Çu tiªn trong qu¸ tr×nh ph©n tÝch sè liÖu lμ lËp b¶ng sè liÖu (nh− biÓu d−íi ®©y). §èi víi mçi mïa hoÆc mçi n¨m bÉy b¾t ta cÇn lËp mét b¶ng nh− vËy. Sè liÖu bÉy b¾t mïa ®Çu hoÆc n¨m ®Çu ch−a cho ta mét kh¸i niÖm g× nh−ng c¸c mïa hoÆc n¨m sau sÏ cho thÊy sù biÕn ®æi vÒ thμnh phÇn loμi, vÒ sè l−îng loμi, ph¶n ¸nh t×nh h×nh tμi nguyªn cña khu b¶o tån t¨ng hay gi¶m vμ hiÖu qu¶ cña c«ng t¸c qu¶n lý. MÉu biÓu sè liÖu gèc ph©n tÝch kÕt qu¶ bÉy b¾t b»ng l−íi mê KiÓu sinh c¶nh A B C ... Sè ®iÓm ®Æt l−íi 70 Sè l−íi ®Æt ë mçi ®iÓm
Sè ngμy më l−íi Tæng sè c¸c sè liÖu ghi trªn 1. Loμi - Sè c¸ thÓ b¾t ngμy ®Çu - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 2 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 3 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn n 2. Loμi - Sè c¸ thÓ b¾t ngμy ®Çu - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 2 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn ... 1.4. §iÒu tra gi¸m s¸t l−ìng c−, bß s¸t 1.4.1. Giíi thiÖu chung L−ìng c− vμ bß s¸t cã liªn quan ®Õn nh÷ng nhãm ®éng vËt cã x−¬ng sèng m¸u l¹nh xuÊt hiÖn rÊt sím trong lÞch sö tiÕn ho¸ cña tr¸i ®Êt. L−ìng c− ®Î trøng vμ tr¶i qua mét thêi kú dμi sèng d−íi n−íc, trong khi ®ã bß s¸t l¹i ®Î trøng trªn c¹n. Tuy nhiªn khi ®· tr−ëng thμnh th× nhiÒu loμi bß s¸t l¹i sèng d−íi n−íc vμ nhiÒu loμi l−ìng c− l¹i sèng trªn c¹n (ch¼ng h¹n nh− rïa biÓn khi tr−ëng thμnh sèng d−íi n−íc trõ lóc ®Î trøng). VÒ tÇm quan träng sinh häc, l−ìng c− vμ bß s¸t lμ nh÷ng loμi rÊt phæ biÕn, xuÊt hiÖn trªn mäi vïng cña tr¸i ®Êt ngo¹i trõ mét sè vïng ®Þa cùc. Chóng ®−îc t×m thÊy ë tÊt c¶ c¸c m«i tr−êng sèng, tõ vïng Èm −ít b¾c Ch©u ¢u vμ Ch©u Mü tíi c¸c vïng rõng m−a nhiÖt ®íi ë nam Mü vμ §«ng Nam ¸. L−ìng c− vμ bß s¸t lμ mét phÇn rÊt quan träng cña tμi nguyªn thiªn nhiªn trªn hμnh tinh, chóng cã mèi liªn quan trùc tiÕp tíi c¸c loμi vËt ®· xuÊt hiÖn c¸ch ®©y hμng triÖu n¨m vÒ tr−íc. 1.4.2. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra gi¸m s¸t Thu thËp tiªu b¶n Cã mét sè ph−¬ng ph¸p cã thÓ ®−îc sö dông vμo viÖc b¾t gi÷ l−ìng c− vμ bß s¸t trªn thùc ®Þa. ViÖc sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p tuú thuéc vμo lo¹i m«i tr−êng vμ loμi ®éng vËt ®Þnh b¾t. BÉy hè (pitfall trap) BÉy hè ®−îc sö dông phæ biÕn trong ®iÒu tra bß s¸t vμ Õch nh¸i (trõ loμi Õch c©y-sèng trªn c©y), kÓ c¶ mét sè ®éng vËt nhá kh¸c. §©y lμ ph−¬ng ph¸p kh¸ ®¬n gi¶n l¹i hiÖu qu¶. BÇy hè bao gåm c¸c hè bÉy ®−îc ®μo theo hμng vμ ®−îc hç trî b»ng mét hμng rμo cao kho¶ng 40 cm ®Æt chÝnh gi÷a hμng hè bÉy. T¸c dông cña hμng rμo lμ nh»m dô cho con vËt ®i men theo hμng rμo dÉn tíi c¸c hè. Do vËy hμng rμo nªn b¾t ®Çu 5 mÐt tr−íc hè thø nhÊt vμ kÐo dμi sau hè cuèi cïng 5 mÐt. Mçi hμng bÉy hè th−êng bè trÝ 5 hè ®−êng kÝnh 25 cm s©u 30-40 cm, th−êng sö dông c¸c èng s¾t hoÆc nhùa ®Ó t¹o cho thμnh hè tr¬n nh½n ®Ó cho ®éng vËt khi ®· r¬i vμo hè kh«ng leo ra ngoμi ®−îc. BÉy hè cÇn ®−îc kiÓm tra ®Þnh kú, khi con vËt sa bÉy cÇn thu thËp c¸c d÷ liÖu cÇn thiÕt (tªn loμi, giíi tÝnh, t×nh tr¹ng sinh s¶n, träng l−îng,..) hoÆc cã thÓ cho vμo tói mÉu vËt mang vÒ lÒu (tr¹i) ®Ó x¸c ®Þnh sau ®ã sÏ th¶ con vËt ®óng n¬i ®· b¾t ®−îc. Sè l−îng ngμy bÉy tuú thuéc vμo yªu cÇu (møc ®é chi tiÕt) cña cuéc ®iÒu tra. C¸c hμng bÉy hè cã thÓ ®−îc ®Æt trªn c¸c tuyÕn ®· lËp s½n. Quan s¸t vμ t×m kiÕm Õch nh¸i Õch nh¸i th−êng sèng ë nh÷ng Èm −ít, gÇn khe suèi, ao hå do vËy ta cã thÓ dïng ®Ìn pin chuyªn dông (cã c«ng suÊt lín) ®Ó ®iÒu tra ban ®ªm. Õch nh¸i cã thÓ ®−îc nh×n thÊy trùc tiÕp (quan s¸t) hoÆc còng cã thÓ th«ng qua nghe tiÕng kªu. §Ó ®iÒu tra ®−îc Õch nh¸i qua tiÕng kªu th× ®iÒu quan träng lμ ph¶i ph©n biÖt ®−îc tiÕng kªu cña c¸c loμi kh¸c nhau. Sè liÖu ®iÒu tra ®−îc ghi vμo mÉu biÓu sau: MÉu biÓu ghi sè liÖu ®iÒu tra Bß s¸t, Õch nh¸i Khu vùc ®iÒu tra................................................................ 71 Ng−êi/nhãm ®iÒu tra....................................Nhãm tr−ëng................
STT/m· sè Tªn loμi Ph−¬ng Sè l−îng KiÓu sinh Ghi chó ph¸p c¶nh L−u ý c¸c th«ng tin liªn quan ®Õn khu vùc ®iÒu tra (to¹ ®é trªn b¶n ®å/GPS, thêi tiÕt, thêi gian b¾t ®Çu & kÕt thóc ®iÒu tra,...) cÇn ®−îc ghi chÐp ®Çy ®ñ phôc vô cho c«ng viÖc ph©n tÝch sau nμy. 2. §iÒu tra, gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ ®a d¹ng loμi thùc vËt C¸c loμi thùc vËt cã thÓ cho biÕt nhiÒu vÒ t×nh tr¹ng, gãp phÇn vμo tÝnh ®a d¹ng sinh häc chung cña khu b¶o tån. §iÒu tra, gi¸m s¸t thùc vËt cho phÐp ta biÕt tÊt c¶ hoÆc nhiÒu loμi thùc vËt trong khu b¶o tån ®ang ®−îc b¶o vÖ tèt nh− thÕ nμo bëi chiÕn l−îc qu¶n lý b¶o tån. §iÒu tra thùc vËt sÏ gióp chóng ta nhËn d¹ng c¸c kiÓu sinh c¶nh vμ ph©n bè cña chóng trong khu b¶o tån. Thùc vËt sinh tr−ëng nhanh nªn cã ¶nh h−ëng ®Õn nh÷ng thay ®æi cña m«i tr−êng. V× vËy, ®iÒu tra thùc vËt sÏ gióp ta gi¸m s¸t vμ nhËn ra nh÷ng thay ®æi cña sinh c¶nh vμ nguyªn nh©n lμm thay ®æi (do ho¹t ®éng cña con ng−êi, do ®éng vËt hoang d·, do s©u h¹i, bÖnh dÞch vμ c¸c thiªn tai...). Trªn c¬ së c¸c sè liÖu ®iÒu tra ng−êi qu¶n lý cã thÓ ®Ò ra nh÷ng biÖn ph¸p tÝch cùc ®Ó æn ®Þnh, triÖt tiªu hoÆc duy tr× c¸c thay ®æi ®ã nh− mét bé phËn cña chiÕn l−îc qu¶n lý khu b¶o tån. Ho¹t ®éng qu¶n lý cã thÓ bao gåm c¸c biÖn ph¸p nh− phôc håi sinh c¶nh, kiÓm tra viÖc ®èt c¸c tr¶ng cá, c¸c lo¹i h×nh b¶o vÖ ®Æc biÖt kh¸c,... ViÖc ®iÒu tra cã thÓ tËp trung vμo c¸c loμi thùc vËt nh¹y c¶m víi nh÷ng biÕn ®æi, cã thÓ sö dông chóng nh− nh÷ng loμi chØ thÞ cho sù biÕn ®æi hay xuèng cÊp sinh c¶nh. V× vËy, cã thÓ phôc vô nh− mét hÖ thèng c¶nh b¸o sím c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng. • §iÒu tra, gi¸m s¸t ®a d¹ng loμi thùc vËt ë mçi d¹ng sinh c¶nh cÇn thiÕt ph¶i quan t©m ®Õn tÊt c¶ c¸c d¹ng sèng cã trong sinh c¶nh ®ã, bao gåm: c©y th©n gç, c©y th©n th¶o, thùc vËt ngo¹i tÇng (d©y leo, thùc vËt ký sinh,...). • C¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra thùc vËt ®· ®−îc tr×nh bμy kü trong m«n häc §iÒu tra rõng. Liªn quan ®Õn gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ ®a d¹ng thμnh phÇn loμi thùc vËt, ë ®©y chØ l−u ý ®Õn mét sè tr×nh tù trong ®iÒu tra, gi¸m s¸t c¸c d¹ng sèng cña thùc vËt víi 2 h×nh thøc, ®ã lμ: ®iÒu tra theo tuyÕn vμ ®iÒu tra trªn « tiªu chuÈn. 2.1. §iÒu tra, gi¸m s¸t theo tuyÕn 2.1.1. LËp tuyÕn ®iÒu tra Còng gièng nh− ®iÒu tra gi¸m s¸t ®éng vËt, sau khi x¸c ®Þnh c¸c d¹ng sinh c¶nh chÝnh cña khu vùc cÇn gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸, trªn c¬ së nguån lùc, kinh phÝ vμ môc tiªu ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t chóng ta cÇn x¸c ®Þnh khu vùc lËp tuyÕn ®iÒu tra, sè tuyÕn ®iÒu tra gi¸m s¸t cÇn lËp vμ sè lÇn lËp l¹i. • Cù ly c¸c tuyÕn: Kho¶ng c¸ch gÇn xa cña c¸c tuyÕn phô thuéc vμo møc ®é chi tiÕt cña ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t. §èi víi ®iÒu tra, gi¸m s¸t thùc vËt kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c tuyÕn cã thÓ chän lùa trong kho¶ng 100m - 1000m. • H−íng tuyÕn: Trong ®iÒu tra thùc vËt, h−íng tuyÕn ph¶i vu«ng gãc víi ®−êng ®ång møc chÝnh ®Ó cã thÓ ghi nhËn ®−îc sù thay ®æi cña thμnh phÇn thùc vËt theo ®Þa h×nh hoÆc sinh c¶nh. 2.1.2. Thu thËp d÷ liÖu trªn tuyÕn • X¸c ®Þnh cù ly ghi chÐp T−¬ng tù nh− cù ly gi÷a c¸c tuyÕn, trªn mçi tuyÕn ®iÒu tra ®· ®−îc lËp cÇn ®¸nh dÊu chia ®o¹n ®Ó ghi chÐp, thu thËp d÷ liÖu. Tuú theo møc ®é chi tiÕt cña ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t, cù ly ghi chÐp cã thÓ x¸c ®Þnh víi kho¶ng c¸ch tõ 100m - 500m. • Ghi chÐp d÷ liÖu: T¹i c¸c ®iÓm ®· x¸c ®Þnh, chóng ta tiÕn hμnh ghi chÐp toμn bé c¸c loμi c©y gÆp ®−îc trªn tuyÕn. D÷ liÖu thu thËp ®èi víi c¸c loμi thùc vËt tuú theo tõng d¹ng sèng kh¸c nhau. + §èi víi c©y th©n gç: cÇn ph¶i x¸c ®Þnh tªn loμi; ®o c¸c d÷ liÖu vÒ chiÒu cao, ®−êng kÝnh ngang ngùc; ®Æc ®iÓm sinh tr−ëng; phÈm chÊt c©y. + §èi víi c©y th©n th¶o: c¸c d÷ liÖu cÇn bao gåm tªn loμi, −íc l−îng ®é che phñ (%), ®Æc ®iÓm72 ph©n bè,...
+ §èi víi thùc vËt ngo¹i tÇng: cÇn thiÕt ghi nhËn c¸c d÷ liÖu nh− tªn loμi, ®é phong phó t−¬ng ®èi, tÇng ph©n bè cña loμi. Chó ý: - ViÖc ghi nhËn tªn loμi thùc vËt ®èi víi c¶ 3 d¹ng sèng nªu trªn nÕu ch−a thÓ x¸c ®Þnh ®−îc t¹i hiÖn tr−êng, cÇn ®Æt ký hiÖu cho c©y ®ång thêi thu h¸i mÉu hoÆc chôp ¶nh,... mang vÒ ®Ó tra cøu sau. - Mét trong nh÷ng h¹n chÕ cña h×nh thøc ®iÒu tra trªn tuyÕn lμ kh«ng thÓ −íc l−îng ®−îc mËt ®é c©y cña c¸c loμi c©y th©n gç. 2.2. §iÒu tra, gi¸m s¸t theo « tiªu chuÈn Kh¸c víi ®iÒu tra theo tuyÕn, ®iÒu tra theo « tiªu chuÈn gióp cho ng−êi ®iÒu tra cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc diÖn tÝch ®iÒu tra vμ ghi chÐp d÷ liÖu mét c¸ch cô thÓ, chi tiÕt h¬n. • Cã 2 lo¹i « tiªu chuÈn: « tiªu chuÈn t¹m thêi vμ « tiªu chuÈn cè ®Þnh. ViÖc lùa chän « tiªu chuÈn lo¹i nμo cßn tuú thuéc vμo yªu cÇu cña ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra, gi¸m s¸t. Mét nguyªn t¾c khi x©y dùng vμ thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc lμ cÇn ph¶i tuyÖt ®èi tu©n thñ viÖc ®iÒu tra lÆp l¹i. Do ®ã, trong gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc tèt nhÊt nªn chän « tiªu chuÈn cè ®Þnh. • Ph−¬ng ph¸p ®Æt « tiªu chuÈn: cã thÓ lùa chän mét trong 3 ph−¬ng ph¸p: ngÉu nhiªn, hÖ thèng hoÆc ®iÓn h×nh. 2.2.1. §èi víi thùc vËt th©n gç • X¸c ®Þnh h×nh d¹ng, kÝch th−íc vμ sè l−îng « tiªu chuÈn: + §èi víi ph−¬ng ph¸p « tiªu chuÈn ®iÓn h×nh: ®Ó ®iÒu tra ®a d¹ng thμnh phÇn loμi thùc vËt th©n gç kh«ng thÓ Ên ®Þnh tr−íc diÖn tÝch « tiªu chuÈn mμ ph¶i x¸c ®Þnh th«ng qua qu¸ tr×nh ®iÒu tra trªn thùc tÕ. ViÖc ®iÒu tra cã thÓ b¾t ®Çu tõ « tiªu chuÈn cã diÖn tÝch tèi tiÓu, sau ®ã më réng dÇn diÖn tÝch « cho ®Õn khi sè liÖu ghi nhËn vÒ thμnh phÇn loμi kh«ng cßn thay ®æi th× dõng l¹i. DiÖn tÝch « tiªu chuÈn ®−îc x¸c ®Þnh trong tr−êng hîp nμy gäi lμ diÖn tÝch biÓu hiÖn loμi. H×nh d¹ng « tiªu chuÈn cã thÓ lμ h×nh ch÷ nhËt, h×nh vu«ng hoÆc h×nh trßn. Cã thÓ biÓu thÞ viÖc x¸c ®Þnh diÖn tÝch biÓu hiÖn loμi b»ng ®å thÞ sau: Sè æn ®Þnh DiÖn tÝch «tc (S) DiÖn tÝch biÓu hiÖn §å thÞ 1: X¸c ®Þnh diÖn tÝch biÓu hiÖn loμi + §èi víi ph−¬ng ph¸p ngÉu nhiªn, hÖ thèng: - Diªn tÝch « tiªu chuÈn th−êng ®−îc Ên ®Þnh tr−íc. Tuú thuéc vμo ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra, diÖn tÝch « tiªu chuÈn cã thÓ chän trong kho¶ng tõ 100m2 - 2.500m2. H×nh d¹ng « tiªu chuÈn cã thÓ lμ h×nh ch÷ nhËt, h×nh vu«ng hoÆc h×nh trßn. - X¸c ®Þnh dung l−îng mÉu (sè « tiªu chuÈn) cho tõng sinh c¶nh theo c«ng thøc: t 2 .V% 2 N ct ≥ Δ% Trong ®ã: t = 1,96 V%: hÖ sè biÕn ®éng vÒ sè loμi, ®−îc tÝnh theo c«ng thøc: 73
⎜ x 2 (∑ x ) ⎛ ⎞ 2 ⎟ ⎜∑ ⎟ n S V% = x100 Víi S = ⎝ ⎠ n −1 X S: Sai tiªu chuÈn mÉu n: Sè « rót mÉu thö (th−êng chän n ≥ 30) x: Sè loμi trªn mçi « Δ%: Sai sè cho phÐp tõ 1% - 10%. Th−êng rót thö 30 « ®Ó ®iÒu tra, nÕu sè liÖu ghi nhËn kh«ng ®¶m b¶o dung l−îng mÉu cÇn thiÕt theo c«ng thøc trªn th× cÇn ph¶i tiÕn hμnh ®iÒu tra bæ sung, ng−îc l¹i nÕu dung l−îng mÉu cÇn thiÕt ®· ®¶m b¶o qua tÝnh to¸n th× viÖc ®iÒu tra bæ sung kh«ng cßn cÇn thiÕt. - Sau khi x¸c ®Þnh sè l−îng « tiªu chuÈn rót mÉu thö, tiÕn hμnh x¸c ®Þnh cù ly gi÷a c¸c tuyÕn vμ cù ly gi÷a c¸c « trªn tuyÕn. • Tæ chøc ®iÒu tra vμ thu thËp sè liÖu trªn « tiªu chuÈn: viÖc thu thËp sè liÖu tiÕn hμnh trªn « tiªu chuÈn theo sinh c¶nh, trong tõng « tiªu chuÈn ghi nhËn tªn loμi, c¸c chØ tiªu vÒ sinh tr−ëng nh− ®−êng kÝnh ngang ngùc, chiÒu cao c¶ c©y (Hcc), chiÒu cao d−íi cμnh (Hdc), ®−êng kÝnh t¸n (Dt), phÈm chÊt c©y, t×nh h×nh sinh tr−ëng... MÉu biÓu ghi sè liÖu ®iÒu tra, gi¸m s¸t thùc vËt th©n gç ¤tc sè: Ngμy ®iÒu tra: Ng−êi/nhãm ®iÒu tra: Tr¹ng th¸i rõng/kiÓu sinh c¶nh: VÞ trÝ: Ch©n/s−ên/®Ønh: Sinh D1,3 Hcc Hdc Dt tÇng PhÈm Stt Loμi c©y VËt hËu tr−ëng/s©u (cm) (m) (m) (m) thø chÊt bÖnh h¹i Chó ý: viÖc ghi nhËn vμ ký hiÖu ®èi víi c¸c loμi ch−a thÓ x¸c ®Þnh ®−îc tªn gièng nh− h×nh thøc ®iÒu tra theo tuyÕn. • Mèi quan hÖ loμi TÝnh ®a d¹ng thμnh phÇn thùc vËt cßn thÓ hiÖn ë mèi quan hÖ gi÷a c¸c loμi víi nhau. §Æc biÖt ë rõng hçn loμi nhiÖt ®íi bao gåm nhiÒu loμi c©y cïng tån t¹i. Thêi gian cïng tån t¹i cña mét sè loμi trong ®ã phô thuéc vμo møc ®é phï hîp hay ®èi kh¸ng gi÷a chóng víi nhau trong qu¸ tr×nh lîi dông nh÷ng yÕu tè m«i tr−êng, cã thÓ ph©n ra 3 tr−êng hîp: + Liªn kÕt d−¬ng: lμ tr−êng hîp nh÷ng loμi c©y cã thÓ cïng tån t¹i suèt qu¸ tr×nh sinh tr−ëng, gi÷a chóng kh«ng cã sù c¹nh tranh vÒ ¸nh s¸ng, vÒ c¸c chÊt dinh d−ìng trong ®Êt vμ kh«ng lμm h¹i nhau. + Liªn kÕt ©m: lμ tr−êng hîp nh÷ng loμi c©y kh«ng thÓ tån t¹i l©u dμi bªn c¹nh nhau ®−îc do cã nh÷ng ®èi kh¸ng quyÕt liÖt trong qu¸ tr×nh lîi dông c¸c yÕu tè m«i tr−êng (¸nh s¸ng, chÊt dinh d−ìng, n−íc,...), cã khi lo¹i trõ nhau th«ng qua nhiÒu yÕu tè nh−: ®éc tè l¸ c©y, c¸c tinh dÇu hoÆc sinh vËt trung gian,... + Quan hÖ ngÉu nhiªn: lμ tr−êng hîp nh÷ng loμi c©y tån t¹i t−¬ng ®èi ®éc lËp víi nhau. Tuy nhiªn, nghiªn cøu ®Çy ®ñ mèi quan hÖ gi÷a c¸c loμi c©y trong rõng tù nhiªn lμ mét vÊn ®Ò rÊt phøc t¹p, ®ßi hái ph¶i dùa trªn nhiÒu yÕu tè. BiÕt ®−îc ba lo¹i quan hÖ trªn lμ c¬ së ®Ó gãp phÇn lùa chän c¸c biÖn ph¸p kü thuËt t¸c ®éng còng nh− c¸c gi¶i ph¸p b¶o tån phï hîp víi tõng lo¹i ®èi t−îng loμi c©y, sinh c¶nh,... kh¸c nhau. 2.2.2. §èi víi thùc vËt th©n th¶o • X¸c ®Þnh kÝch th−íc vμ sè l−îng « tiªu chuÈn: gièng nh− ®iÒu tra thùc vËt th©n gç ë c¶ 3 ph−¬ng ph¸p rót mÉu: ®iÓn h×nh, ngÉu nhiªn hay hÖ thèng. Tuy nhiªn, diÖn tÝch « tiªu chuÈn Ên 74
®Þnh ®èi víi ph−¬ng ph¸p chän mÉu ngÉu nhiªn, hÖ thèng trong ®iÒu tra thùc vËt th©n th¶o nhá h¬n trong ®iÒu tra thùc vËt th©n gç. DiÖn tÝch « tiªu chuÈn cã thÓ chän trong kho¶ng tõ 2m2 - 25 m2 . • Tæ chøc ®iÒu tra vμ thu thËp sè liÖu trªn « tiªu chuÈn: triÓn khai viÖc thu thËp sè liÖu trªn « tiªu chuÈn theo sinh c¶nh. Trong mçi « tiªu chuÈn ghi nhËn tªn loμi, ®é che phñ, sè l−îng... MÉu biÓu ®iÒu tra gi¸m s¸t thùc vËt th©n th¶o ¤tc sè: Ngμy ®iÒu tra: Ng−êi/nhãm ®iÒu tra: Tr¹ng th¸i rõng/kiÓu sinh c¶nh: VÞ trÝ: Ch©n/s−ên/®Ønh: Stt Loμi c©y §é che phñ (%) Sè l−îng Chó ý: viÖc ghi nhËn vμ ký hiÖu ®èi víi c¸c loμi ch−a thÓ x¸c ®Þnh ®−îc tªn gièng nh− h×nh thøc ®iÒu tra theo tuyÕn. 2.2.3. §èi víi thùc vËt ngo¹i tÇng • X¸c ®Þnh kÝch th−íc vμ sè l−îng « tiªu chuÈn Thùc tÕ, qu¸ tr×nh sinh tr−ëng vμ ph¸t triÓn cña phÇn lín c¸c loμi thùc vËt ngo¹i tÇng liªn quan ®Õn c©y th©n gç. ChÝnh v× thÕ nªn ph−¬ng ph¸p rót mÉu, x¸c ®Þnh sinh tr−ëng, sè l−îng « tiªu chuÈn gièng nh− ®èi víi tr−êng hîp ®iÒu tra thùc vËt th©n gç. Th«ng th−êng khi triÓn khai thu thËp sè liÖu trªn « tiªu chuÈn ®èi víi c©y th©n gç, ®ång thêi kÕt hîp víi viÖc thu thËp sè liÖu cña thùc vËt ngo¹i tÇng cã ph©n bè trong «. • Thu thËp sè liÖu trªn « tiªu chuÈn ®èi víi thùc vËt ngo¹i tÇng th−êng ghi nhËn: tªn loμi, tÇng ph©n bè, sè l−îng... MÉu biÓu ®iÒu tra, gi¸m s¸t thùc vËt ngo¹i tÇng ¤tc sè: Ngμy ®iÒu tra: Ng−êi/nhãm ®iÒu tra: Tr¹ng th¸i rõng/kiÓu sinh c¶nh: VÞ trÝ: Ch©n/s−ên/®Ønh: TÇng ph©n bè Sè l−îng VËt hËu Stt Loμi c©y chÝnh Chó ý: viÖc ghi nhËn vμ ký hiÖu ®èi víi c¸c loμi ch−a thÓ x¸c ®Þnh ®−îc tªn gièng nh− h×nh thøc ®iÒu tra theo tuyÕn. 2.3. Mét tr−êng hîp ®iÓn h×nh vÒ ®iÒu tra, gi¸m s¸t thùc vËt Cã nhiÒu h×nh thøc ®iÒu tra thùc vËt, viÖc ¸p dông h×nh thøc nμo lμ phô thuéc vμo c¸c môc tiªu qu¶n lý vμ c¸c th«ng tin cÇn thu thËp. Chóng ta ®· lËp mét sè tuyÕn trong khu b¶o tån ®Ó tiÕn hμnh c¸c ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra vμ gi¸m s¸t. VÒ mÆt lý thuyÕt, ®iÒu tra thùc vËt däc theo tuyÕn nμy cã thÓ thùc hiÖn b»ng 2 c¸ch. C¸ch thø nhÊt lμ ®¸nh dÊu, ®o vμ ®Þnh lo¹i c¸c c©y däc theo tuyÕn vμ lÆp l¹i mçi n¨m. Ph−¬ng ph¸p nμy kh«ng thÓ biÕt chÝnh x¸c diÖn tÝch ®ang nghiªn cøu ®ång thêi vÊn ®Ò n¶y sinh lμ c¸c c©y to th−êng v−ît ra khái ph¹m vi tuyÕn ®iÒu tra. V× vËy, tèt nhÊt lμ x¸c ®Þnh mét khu cè ®Þnh (« kh¶o s¸t) vμ ë ®ã nghiªn cøu tÊt c¶, x¸c ®Þnh nh÷ng c©y t×m thÊy, sè c©y trªn mçi ha nghiªn cøu (c¸ch 2). ¤ kh¶o s¸t cã kÝch th−íc cè ®Þnh, ®−îc ®¸nh dÊu vÜnh cöu däc theo c¸c tuyÕn vμ cã thÓ lÆp l¹i nghiªn cøu cho tõng n¨m hoÆc tõng mïa. KÝch th−íc « phô thuéc vμo sù ®a d¹ng cña ®Þa ®iÓm nghiªn cøu. VÝ dô ë nh÷ng vïng cã nhiÒu c©y nhá hoÆc nhiÒu loμi kh¸c nhau th−êng khã kh¶o s¸t cho c¶ mét « trßn b¸n kÝnh h¬n 10m. Trong khi ®ã ë c¸c savan hoÆc khu vùc trèng, « cã b¸n kÝnh 10m cã thÓ kh«ng tån t¹i mét c©y nμo. §èi víi rõng nhiÖt ®íi chuÈn cã tuæi tõ non ®Õn trung b×nh th× « b¸n kÝnh 11m lμ tèt nhÊt. §èi víi c¸c rõng giμ h¬n hoÆc trèng h¬n th× c¸c « cÇn lín h¬n. Tuy nhiªn, kÝch th−íc cña « cã thÓ lμ kh«ng 75