Công nghệ - Dữ liệu - Con người trong thư viện thông minh 4.0: Phần 2

NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN CỦA WEB CÙNG CÁC “THẾ HỆ THƯ VIỆN”<br /> VÀ ĐỀ XUẤT MÔ HÌNH THƯ VIỆN ĐẠI HỌC VIỆT NAM<br /> TRONG B́I CẢNH CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP 4.0<br /> Lê Bá Lâm*<br /> Nguyễn Hồng Minh**<br /> <br /> Tóm tắt: Khái quát sự chuyển động của cuộc cách mạng công nghiệp<br /> 1.0 đến 4.0. Ảnh hưởng của cách mạng công nghiệp 4.0 với xu thế vạn<br /> vật kết nối (Internet of Things - IoT), trí tuệ nhân tạo (Artiicial Intelligence - AI) và dữ liệu lớn (Big Data) đến ngành Thư viện. Tìm hiểu sự<br /> phát triển của web cùng các “thế hệ thư viện” ở giai đoạn các “chấm”.<br /> Dựa trên các yếu tố dữ liệu, công nghệ, dịch vụ thông tin và nguồn nhân<br /> lực hiện tại của các thư viện khối đại học, các tác giả đề xuất mô hình<br /> phát triển thư viện cho các thư viện đại học Việt Nam trong bối cảnh<br /> cách mạng công nghiệp 4.0.<br /> Từ khoá: Thư viện đại học; Cách mạng công nghiệp; Mô hình.<br /> <br /> Giới thiệu<br /> <br /> Trong khoảng 10 năm qua, các thư viện và nhà nghiên cứu về lĩnh<br /> vực thư viện - thông tin đã có nhiều hội thảo, bài viết về sự phát triển<br /> lên thế hệ thư viện 3.0. Tất nhiên các nghiên cứu, bài viết tập trung và<br /> xoay quanh các vấn đề như: thư viện số, công nghệ số, lưu trữ số, điện<br /> toán đám mây, dịch vụ web, tìm kiếm thông minh… và gần đây trong<br /> bối cảnh nền cách mạng công nghiệp (CMCN) 4.0 thì chuyển sang IoT,<br /> AI, BigData, Robot,…<br /> <br /> * Trung tâm Thông tin - Thư viện, Đại học Quốc gia Hà Nội.<br /> ** Trung tâm Thông tin - Thư viện, Đại học Quốc gia Hà Nội.<br /> <br /> 308<br /> <br /> thư viện thông minh 4.0<br /> <br /> công nghệ - dữ liệu - con người<br /> <br /> Xem các giai đoạn phát triển của web tương ứng với các giai đoạn<br /> phát triển thư viện: web 1.0 là web thụ động, một phía chẳng hạn như<br /> truyền hình, web 2.0 là giai đoạn nội dung có tác động thêm bởi người<br /> sử dụng, tức là có sự tương tác hai chiều và gọi là web xã hội, web 3.0<br /> là web ngữ nghĩa và web 4.0 được dự đoán là web thông minh, lúc “con<br /> người và công nghệ hợp nhất” (Rohrbeck, Battistella Huizingh, 2012)<br /> [15], “kết nối Internet là liên tục”, “không gian vật lý và không gian ảo<br /> không còn giới hạn” (Farber, 2007) [6] thì có thể nói rằng cùng trong<br /> dòng chảy phát triển đi lên của nó, các “thế hệ thư viện” 1.0, 2.0, 3.0,<br /> 4.0 cũng sẽ thích nghi và phát triển tương ứng như vậy.<br /> 1. Chuyển động của nền cách mạng công nghiệp 1.0 đến 4.0<br /> <br /> Theo Gartner, (2015), CMCN 4.0 xuất phát từ khái niệm “Industrie<br /> 4.0” trong một báo cáo của chính phủ Đức năm 2013. “Industrie 4.0”<br /> kết nối các hệ thống nhúng và cơ sở sản xuất thông minh để tạo ra sự<br /> hội tụ kỹ thuật số giữa công nghiệp, kinh doanh, chức năng và quy trình<br /> bên trong [8]. Nếu định nghĩa của Gartner còn khó hiểu, Klaus Schwab<br /> (2016) người sáng lập và chủ tịch điều hành Diễn đàn Kinh tế thế giới<br /> mang đến cái nhìn đơn giản hơn về CMCN 4.0 như sau: “Cách mạng<br /> công nghiệp đầu tiên sử dụng năng lượng nước và hơi nước để cơ giới<br /> hoá sản xuất. Cuộc cách mạng lần 2 diễn ra nhờ ứng dụng điện năng<br /> để sản xuất hàng loạt. Cuộc cách mạng lần 3 sử dụng điện tử và công<br /> nghệ thông tin để tự động hoá sản xuất. Bây giờ, cuộc cách mạng công<br /> nghiệp thứ 4 đang nảy nở từ cuộc cách mạng lần 3, nó kết hợp các<br /> công nghệ lại với nhau, làm mờ ranh giới giữa vật lý, kỹ thuật số và<br /> sinh học” [10].<br /> Công nghiệp 1.0: Đó là cơ giới hoá (mechanization), tức là dùng<br /> máy móc cơ khí thay thế một số công việc của con người. Nền công<br /> nghiệp này được đánh dấu bằng sự ra đời của động cơ hơi nước. Tính<br /> cách mạng ở đây là chuyển từ sản xuất thủ công sang sản xuất công<br /> nghiệp bằng máy móc.<br /> Công nghiệp 2.0: Đó là điện khí hoá (electriication) và sản xuất<br /> hàng loạt (mass production). Điểm đặc trưng là một nền sản xuất quy<br /> <br /> 309<br /> <br /> nghiÊn CỨu pháT TRiỂn CỦA WEB CÙng CáC “Thế HỆ THƯ VIỆN”...<br /> <br /> mô lớn, cho ra đời những đại công xưởng ngày nay (các nhà máy sản<br /> xuất điện thoại, ô tô, máy bay...).<br /> <br /> Hình 1. Lịch sử 4 cuộc cách mạng công nghệ của nhân loại<br /> (Nguồn Internet)<br /> <br /> Công nghiệp 3.0: Đó là số hoá (digitalization) và tự động hoá<br /> (automation). Điểm đặc trưng là việc máy móc có thể vận hành tự động<br /> dưới sự điều khiển của máy tính với chương trình viết sẵn (lập trình).<br /> Vai trò của con người nằm ở việc quản lý những máy móc tự động đó và<br /> kết nối chúng với nhau. Tính cách mạng ở đây là tính tự động hoá trong<br /> sản xuất. Nền tảng công nghệ của cuộc cách mạng nằm ở việc phát<br /> minh và sử dụng máy tính trong sản xuất và kỹ thuật điều khiển tự động.<br /> Công nghiệp 4.0: Đó là tính kết nối (connection) và tính thông<br /> minh (smart/ intelligence) của một hệ thống sản xuất. Người ta dùng<br /> từ cyber-physical system chính là để chỉ những hệ thống mà các (cụm)<br /> thiết bị vật lý được kết nối thông tin với nhau. Tính cách mạng ở đây,<br /> trong thực tế, chưa thực sự rõ ràng. Nền tảng khoa học và công nghệ<br /> cho nền sản xuất này vẫn còn non trẻ, chưa chín muồi (khoa học dữ liệu,<br /> trí tuệ nhân tạo...). Nền công nghiệp này mới manh nha, chưa thành<br /> hiện thực rõ nét. CMCN 4.0 đang ảnh hưởng sâu sắc tới tất cả các lĩnh<br /> vực trong đời sống xã hội. Ảnh hưởng của CMCN 4.0 với các nội dung<br /> trên dự báo sẽ thay đổi toàn bộ quy trình sản xuất, quản lý, vận hành của<br /> các ngành kinh tế, từ công nghiệp, dịch vụ cho đến nông nghiệp.<br /> <br /> 310<br /> <br /> thư viện thông minh 4.0<br /> <br /> công nghệ - dữ liệu - con người<br /> <br /> 2. Sự phát triển của các thế hệ web<br /> <br /> Theo Berners Lee (2006), Web 1.0, là thế hệ đầu tiên của Internet,<br /> chỉ cho đọc nội dung và người dùng bắt buộc công nhận thông tin một<br /> chiều đó. Web 1.0 bắt đầu như một loại không gian thông tin để thông<br /> báo dữ liệu cho mọi người với các tương tác rất hạn chế giữa người<br /> dùng và nhà cung cấp thông tin [3].<br /> Web 2.0 với các đặc trưng là phương tiện truyền thông xã hội,<br /> chẳng hạn như Wikipedia, Facebook và Twitter.<br /> Hassanzadeh và Keyvanpour (2011) cho rằng, Web 3.0 hoặc web<br /> ngữ nghĩa đã làm giảm thời gian chờ đợi các yêu cầu của người dùng<br /> và rút ngắn thời gian cho việc ra quyết định. Web 3.0 còn có thể hiểu<br /> là web của công nghệ ngữ nghĩa. Web ngữ nghĩa đại diện cho các tiêu<br /> chuẩn mở và mạng xã hội cho phép hợp tác giữa người dùng và máy<br /> móc hiệu quả hơn. [9].<br /> Web 4.0 sẽ là “web đọc, viết, triển khai và đồng bộ hoá”, là web<br /> thông minh và luôn ở trạng thái sẵn sàng. Web 4.0 là một mạng cộng<br /> sinh các trang web với nhau, nơi con người và máy móc tương tác gần<br /> như “phẳng”.<br /> Fowler và Rodd (2013) nói rằng “điện tử siêu thông minh là tác<br /> nhân chính”, sẽ là định nghĩa và tính năng của Web 4.0, chúng cũng<br /> tổng hợp các đặc tính của Web 1.0, Web 2.0 và khẳng định rằng giữa<br /> các thế hệ web đó phát triển nhanh hơn, mỗi thế hệ web có thời gian<br /> sống ngắn hơn [7].<br /> Aghaei, Nematbakhsh và Farsanim (2012) đã thảo luận về sự phát<br /> triển của Web 1.0 đến Web 4.0 và họ đã định nghĩa chúng như sau: Web<br /> 1.0 là một trang web kết nối thông tin, Web 2.0 là một trang web kết nối<br /> mọi người, Web 3.0 là web kết nối tri thức và Web 4.0 là một trang web<br /> kết nối thông minh [1].<br /> <br /> 311<br /> <br /> nghiÊn CỨu pháT TRiỂn CỦA WEB CÙng CáC “Thế HỆ THƯ VIỆN”...<br /> <br /> Hình 2. Sự phát triển của web theo thời gian<br /> (Nguồn: http://www.scribd.com/doc/99678417/Web2-0-Web3-0-Web4-0)<br /> WEB 1.0<br /> <br /> WEB 2.0<br /> <br /> WEB 3.0<br /> <br /> 1996<br /> <br /> 2006<br /> <br /> 2016<br /> <br /> Web<br /> <br /> Web xã hội<br /> <br /> Web ngữ nghĩa<br /> <br /> Tim Berners Lee<br /> <br /> Tim O'Reilly<br /> <br /> Sir Tim Berners Lee<br /> <br /> Chỉ đọc<br /> <br /> Đọc v̀ phản hồi<br /> <br /> Đọc, phản hồi v̀ thi<br /> h̀nh<br /> <br /> Chia sẻ thông tin<br /> <br /> Tương t́c<br /> <br /> Ảo, Nhúng<br /> <br /> Triệu người dùng<br /> <br /> Tỷ người dùng<br /> <br /> Nghìn tỷ người dùng<br /> <br /> Kết nối thông tin<br /> <br /> Kết nối con người<br /> <br /> Kết nối tri thức<br /> <br /> Não, mắt, tai, giọng nói<br /> Não v̀ mắt (= Thông<br /> v̀ tŕi tim (= Nìm đam<br /> tin)<br /> mê)<br /> <br /> Não, mắt, tai, giọng<br /> nói, tŕi tim, tay v̀<br /> chân (= Tự do)<br /> <br /> Văn bản, đồ hoạ dựa Wiki, Video, 2D, xút bản<br /> trên lash<br /> ć nhân<br /> <br /> 3D, avatar, biểu cảm,<br /> ảo hó<br /> <br /> Bảng 1. Một số tính năng chính của web [16]<br /> <br /> 3. Sự phát triển của các “thế hệ thư viện” tương ứng<br /> <br /> Các “thế hệ thư viện” gắn liền với sự phát triển của các thế hệ web.<br /> Thư viện 1.0 được hiểu tương ứng với Web 1.0 và Thư viện 2.0, 3.0 và<br /> <br />