Đặc điểm khí thũng phổi trên hình ảnh chụp cắt lớp vi tính ở bệnh nhân bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính

T¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 8-2016<br /> <br /> ĐẶC ĐIỂM KHÍ THŨNG PHỔI TRÊN HÌNH ẢNH CHỤP CẮT LỚP<br /> VI TÍNH Ở BỆNH NHÂN BỆNH PHỔI TẮC NGHẼN MẠN TÍNH<br /> Tạ Bá Thắng*; Đồng Khắc Hưng**; Đào Ngọc Bằng*; Phùng Anh Tuấn*<br /> TÓM TẮT<br /> Mục tiêu: đánh giá đặc điểm khí thũng phổi (KTP) trên hình ảnh chụp cắt lớp vi tính (CLVT)<br /> ở bệnh nhân (BN) bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (BPTNMT). Đối tượng và phương pháp:<br /> nghiên cứu tiến cứu, mô tả cắt ngang trên 103 BN BPTNMT ngoài đợt cấp. BN được chụp<br /> CLVT lồng ngực độ phân giải cao. Kết quả: 77,67% BN khí thũng toàn bộ tiểu thuỳ đơn thuần,<br /> 22,33% khí thũng toàn bộ tiểu thuỳ kết hợp với các thể khí thũng khác. Điểm khí thũng trung<br /> bình 2,78 ± 0,46 với mức độ khí thũng nặng và rất nặng là chủ yếu (98,06%). Điểm khí thũng có<br /> tương quan thuận chặt chẽ với RV (r = 0,439; p = 0,01) và TLC (r = 0,318; p = 0,01). Kết luận:<br /> hình ảnh chụp CLVT độ phân giải cao có giá trị trong đánh giá thể và mức độ KTP.<br /> * Từ khoá: Khí thũng phổi; Bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính; Chụp cắt lớp vi tính độ phân giải cao.<br /> <br /> Characteristics of Pulmonary Emphysema on Computed Tomography<br /> in Patients with Chronic Obstructive Pulmonary Disease<br /> Summary<br /> Objectives: To assess emphysema characteristics of computed tomography in patients with<br /> chronic obstructive pulmonary disease. Subjects and methods: The cross-sectional study was<br /> carried on 103 patients with stable chronic obstructive pulmonary disease. Patients underwent<br /> lung resolution computed tomography. Results: 77.67% of the patients had uniform panlobular<br /> emphysema, 22.33% uniform emphysema bullae combined with other emphysema. The<br /> average emphysema score was 2.78 ± 0.46, the severe and very severe emphysema was<br /> 98.06% of patients. The emphysema score related significantly with RV (r = 0.439, p = 0.01)<br /> and TLC (r = 0.318, p = 0.01). Conclusions: High resolution computed tomography image has<br /> the value in the assessment of type and the severity of pulmonary emphysema.<br /> * Key words: Pulmonary emphysema; Chronic obstructive pulmonary disease; High<br /> resolution computed tomography.<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính hiện<br /> đang là một gánh nặng bệnh tật toàn cầu.<br /> KTP là một trong những rối loạn bệnh lý<br /> <br /> chủ yếu trong BPTNMT. KTP gây nên<br /> tình trạng khó thở, hạn chế hoạt động thể<br /> lực, rối loạn chức năng phổi và suy giảm<br /> chất lượng cuộc sống của BN BPTNMT.<br /> <br /> * Bệnh viện Quân y 103<br /> ** Học viện Quân y<br /> Người phản hồi (Corresponding): Đào Ngọc Bằng (bsdaongocbang@yahoo.com.vn)<br /> Ngày nhận bài: 20/07/2016; Ngày phản biện đánh giá bài báo: 12/09/2016<br /> Ngày bài báo được đăng: 20/09/2016<br /> <br /> 96<br /> <br /> T¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 8-2016<br /> Đánh giá đặc điểm KTP giúp xác định kiểu<br /> hình, mức độ bệnh, cũng như làm cơ sở<br /> cho các phương pháp điều trị lâu dài<br /> BPTNMT (điều trị nội khoa, điều trị giảm<br /> thể tích phổi bằng nội soi hoặc kỹ thuật).<br /> Chụp CLVT độ phân giải cao và đo thể<br /> tích khí cặn là những kỹ thuật chẩn đoán<br /> xác định và đánh giá chi tiết đặc điểm KTP<br /> ở BN BPTNMT [4]. Tại Việt Nam, chụp<br /> CLVT độ phân giải cao được thực hiện<br /> phổ biến ở nhiều bệnh viện, nhưng các kỹ<br /> thuật đo thể tích ký thân còn ít được thực<br /> hiện. Giữa đặc điểm KTP trên hình ảnh<br /> CLVT với kết quả đo thể tích cặn, dung<br /> tích toàn phổi có mối tương quan thế nào<br /> là vấn đề còn ít nghiên cứu. Do vậy, đề tài<br /> này thực hiện với mục tiêu: Đánh giá đặc<br /> điểm KTP trên hình ảnh chụp CLVT và mối<br /> liên quan với thể tích cặn và dung tích toàn<br /> phổi ở BN BPTNMT.<br /> ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP<br /> NGHIÊN CỨU<br /> 1. Đối tượng nghiên cứu.<br /> 103 BN BPTNMT có KTP trên hình<br /> ảnh CLVT, điều trị nội trú tại Khoa Lao và<br /> Bệnh phổi, Bệnh viện Quân y 103 từ<br /> 11 - 2013 đến 7 - 2016.<br /> - Tiêu chuẩn chọn BN: BN được chẩn<br /> đoán BPTNMT theo GOLD 2013; BN<br /> ngoài đợt cấp; BN được chụp CLVT lồng<br /> ngực; BN có chỉ định đo thể tích ký thân.<br /> - Tiêu chuẩn loại trừ: BN có nhiễm<br /> khuẩn ở đường hô hấp; BN mắc các bệnh<br /> hô hấp khác phối hợp; BN mắc bệnh tim<br /> mạch nặng (tăng huyết áp kịch phát, suy<br /> tim nặng, thiếu máu cơ tim nặng...); BN<br /> không hợp tác khi đo thể tích ký thân.<br /> 2. Phương pháp nghiên cứu.<br /> Nghiên cứu tiến cứu, mô tả cắt ngang.<br /> BN vào viện được khám lâm sàng<br /> đánh giá các triệu chứng và làm các xét<br /> nghiệm thường quy: công thức máu, sinh<br /> <br /> hóa máu, điện tim, siêu âm tim, X quang<br /> tim phổi chuẩn.<br /> Chụp CLVT lồng ngực độ phân giải cao<br /> tại Khoa X quang, Bệnh viện Quân y 103<br /> bằng máy SOMATO SPRIT (Hãng<br /> Siemens). Kỹ thuật chụp: độ dày lát cắt<br /> 2 mm, độ xuyên thấu 120 kV, mA 600,<br /> chụp ở thì hít vào. Đánh giá tỷ trọng theo<br /> đơn vị Haunsfield (HU). Tiêu chuẩn xác<br /> định KTP khi tỷ trọng của nhu mô phổi<br /> ≤ -950 HU. Xác định điểm và mức KTP<br /> theo tiêu chuẩn của Hinori M (2007), đánh<br /> giá mức độ KTP trên hình ảnh CLVT lồng<br /> ngực tại 3 lớp cắt: lớp cắt qua quai động<br /> mạch chủ, lớp cắt qua carina và lớp cắt<br /> trên điểm cao nhất của vòm hoành 1 cm.<br /> Thang điểm đánh giá mức độ KTP từ 0 - 4:<br /> diện tích vùng KTP 0%: 0 điểm; < 5%:<br /> 0,5 điểm; 5 - < 25%: 1 điểm; 25 - < 50%:<br /> 2 điểm; 50 - < 75%: 3 điểm; ≥ 75%: 4 điểm.<br /> Phân loại mức độ KTP: 0 điểm: không có<br /> KTP; < 1 điểm: KTP độ 1 (nhẹ); từ 1 - < 2<br /> điểm: KTP độ 2 (trung bình); từ 2 - < 3<br /> điểm: KTP độ 3 (nặng); từ 3 - 4 điểm: KTP<br /> độ 4 (rất nặng). Phân loại thể khí KTP<br /> gồm: KTP trung tâm tiểu thùy, KTP toàn bộ<br /> tiểu thùy và KTP cạnh vách, bóng khí thũng.<br /> Đo thể tích ký toàn thân bằng máy của<br /> Hãng Care Fusion (Mỹ) tại Khoa Chẩn<br /> đoán Chức năng, Bệnh viện Quân y 103.<br /> Đánh giá các chỉ số: thể tích khí cặn (RV),<br /> dung tích toàn phổi (TLC), tỷ lệ RV/TLC.<br /> Tiêu chuẩn tăng RV, TLC và xác định<br /> KTP khi RV và TLC ≥ 100% số lý thuyết.<br /> * Xử lý số liệu: bằng phần mềm SPSS<br /> 16.0.<br /> KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN<br /> 1. Đặc điểm chung.<br /> Tuổi trung bình của BN 66,07 ± 6,47.<br /> Nhóm tuổi 60 - 69 gặp nhiều nhất với<br /> 55 BN (53,4%), nhóm 70 - 79 tuổi: 29 BN<br /> (28,16%), nhóm ≥ 80 tuổi chỉ có 1 BN.<br /> 97<br /> <br /> T¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 8-2016<br /> 100% BN là nam giới. Tỷ lệ BN tuổi cao và<br /> nam giới phù hợp với nhiều nghiên cứu<br /> trong và ngoài nước: Hoàng Đình Hữu<br /> Hạnh và CS (2008) thấy độ tuổi trung bình<br /> của BN BPTNMT là 63 ± 11,97, nam giới<br /> chiếm 87% [1]; Nguyễn Huy Lực (2002)<br /> nghiên cứu trên 50 BN BPTNMT, nam<br /> chiếm 92% và BN đều > 50 tuổi [3]; Herth<br /> và CS (2010) gặp độ tuổi trung bình của<br /> BN nghiên cứu là 65,3 ± 6,8 [6].<br /> Phân loại mức độ tắc nghẽn, kết quả<br /> chủ yếu là GOLD III (54 BN = 52,43%) và<br /> GOLD IV (33 BN = 32,04%), chỉ có 5 BN<br /> (4,85%) GOLD I. Kết quả này phản ánh<br /> BN BPTNMT nhập viện chủ yếu ở giai<br /> đoạn muộn và bệnh ở mức độ nặng. Đặc<br /> điểm này cũng phù hợp với nghiên cứu<br /> của Nguyễn Huy Lực (2010 ): tỷ lệ BN ở<br /> giai đoạn muộn (GOLD III, IV) là 68% [3].<br /> <br /> 0,96<br /> <br /> 17,48<br /> <br /> 28,16<br /> <br /> Bảng 1: Mức độ KTP.<br /> Mức độ KTP<br /> <br /> 50-59<br /> 60-69<br /> 70-79<br /> 80-89<br /> <br /> 53,4<br /> Sơ đồ 1: Phân bố tuổi BN.<br /> 2. Các thể KTP.<br /> KTP toàn bộ tiểu đơn thuần: 80 BN<br /> (77,67%); KTP toàn bộ tiểu thùy + KTP<br /> cạnh vách: 12 BN (11,65%); KTP toàn bộ<br /> tiểu thùy + bóng khí thũng: 5 BN (4,85%);<br /> KTP toàn bộ tiểu thùy + bóng khí thũng +<br /> KTP cạnh vách: 6 BN (5,83%). Phạm Kim<br /> Liên (2011) [2] nghiên cứu tỷ lệ KTP ở BN<br /> BPTNMT chủ yếu gặp ở toàn bộ tiểu thùy.<br /> Nghiên cứu của Benjamin MS và CS<br /> (2014) trên 318 BN hút thuốc có KTP trên<br /> hình ảnh CLVT thấy KTP toàn tiểu thùy<br /> 98<br /> <br /> gặp tỷ lệ thấp (3%), KTP trung tâm tiểu<br /> thùy chiếm 25%, KTP trung tâm tiểu thùy<br /> kết hợp KTP cạnh vách chiếm tỷ lệ cao<br /> nhất (31%) [4]. Herth FJ và CS (2010) thấy<br /> ở BN BPTNMT thường gặp KTP trung tâm<br /> tiểu thùy [6]. Kết quả của chúng tôi có sự<br /> khác biệt so với các tác giả trên có thể do<br /> BN trong nghiên cứu này khi nhập viện<br /> đều ở giai đoạn nặng (giai đoạn III, IV)<br /> với biểu hiện lâm sàng chủ yếu là thể hỗn<br /> hợp hoặc thể KTP ưu thế (KTP toàn bộ<br /> tiểu thùy) với nhiều biến chứng như suy<br /> hô hấp, tâm phế mạn. Đây cũng là vấn đề<br /> khó khăn cho chỉ định các kỹ thuật can<br /> thiệp như làm giảm thể tích phổi (nội soi<br /> hoặc phẫu thuật), vì thực hiện các kỹ<br /> thuật này ở thùy dưới sẽ khó khăn và ít<br /> hiệu quả hơn ở thùy trên của phổi.<br /> Trung<br /> bình<br /> <br /> Nặng<br /> <br /> Rất<br /> nặng<br /> <br /> n<br /> <br /> 2<br /> <br /> 47<br /> <br /> 54<br /> <br /> %<br /> <br /> 1,94<br /> <br /> 45,63<br /> <br /> 52,43<br /> <br /> Điểm KTP trung bình<br /> ( X ± SD)<br /> <br /> 2,78 ± 0,46<br /> <br /> Kết quả của chúng tôi tương tự nghiên<br /> cứu của Phạm Kim Liên (2011): ở BN<br /> BPTNMT nhập viện, tỷ lệ KTP nặng và rất<br /> nặng chiếm chủ yếu (77,4%) [2]. Những<br /> BN này sẽ có khó khăn trong điều trị và<br /> tiên lượng bệnh do thường kèm theo các<br /> biến chứng nặng (suy hô hấp, suy tim<br /> mạn tính, tràn khí màng phổi, nhiễm trùng<br /> phổi - phế quản tái diễn), do vậy khả năng<br /> hoạt động thể lực cũng như chất lượng<br /> cuộc sống giảm nhiều.<br /> Bảng 2: Giá trị trung bình RV, TLC.<br /> Giá trị trung bình RV, TLC<br /> <br /> X ± SD<br /> <br /> RV (% số lý thuyết)<br /> <br /> 236,56 ± 68,75<br /> <br /> TLC (% số lý thuyết)<br /> <br /> 138,03 ± 24,34<br /> <br /> T¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 8-2016<br /> Giá trị trung bình của RV2 TLC đều<br /> tăng so với số lý thuyết, đặc biệt giá trị<br /> trung bình RV tăng rất cao (236,41% số lý<br /> thuyết).<br /> Bảng 3: Tương quan giữa điểm KTP<br /> với giá trị RV và TLC.<br /> Tương quan<br /> <br /> r<br /> <br /> p<br /> <br /> RV<br /> <br /> Điểm KTP<br /> <br /> 0,44<br /> <br /> 0,01<br /> <br /> TLC<br /> <br /> Điểm KTP<br /> <br /> 0,318<br /> <br /> 0,01<br /> <br /> Điểm KTP trên CLVT có mối tương<br /> quan thuận chặt chẽ với giá trị RV (r =<br /> 0,439; p = 0,01) và TLC (r = 0,318; p =<br /> 0,01). Madani A và CS (2004) thấy tỷ lệ<br /> phù hợp giữa chẩn đoán KTP trên CLVT<br /> với đo thể tích ký thân là 96% [7]. Paul S<br /> và CS (2010) thấy ở BN BPTNMT ngoài<br /> đợt bùng phát, chỉ số KTP có mối tương<br /> quan thuận chặt chẽ với mức tăng RV [9].<br /> Kết quả về mối tương quan này có nghĩa<br /> quan trọng trên thực hành lâm sàng ở<br /> những cơ sở y tế không có điều kiện đo<br /> thể tích ký thân, có thể dựa vào kết quả<br /> chụp CLVT suy đoán giá trị thể tích và<br /> dung tích phổi ở BN BPTNMT, góp phần<br /> nâng cao hiệu quả chẩn đoán, điều trị và<br /> tiên lượng bệnh.<br /> KẾT LUẬN<br /> Nghiên cứu đặc điểm KTP trên hình<br /> ảnh chụp CLVT ở 103 BN BPTNMT ngoài<br /> đợt cấp, chúng tôi rút ra một số kết luận:<br /> - 77,67% BN có khí thũng toàn bộ tiểu<br /> thuỳ đơn thuần, 22,33% có khí thũng toàn<br /> bộ tiểu thuỳ kết hợp với các thể khí thũng<br /> khác. Điểm khí thũng trung bình 2,78 ±<br /> 0,46 với mức độ khí thũng nặng và rất<br /> nặng gặp chủ yếu (98,06%).<br /> - Điểm KTP có tương quan thuận chặt<br /> chẽ với RV (r = 0,439; p < 0,05) và TLC<br /> (r = 0,318; p < 0,05).<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Hoàng Đình Hữu Hạnh. Mối liên quan<br /> giữa độ khó thở và các chỉ số hô hấp ký ở BN<br /> BPTNMT. Tạp chí Y Dược Thành phố Hồ Chí<br /> Minh. 2008, 12 (1).<br /> 2. Phạm Kim Liên, Bùi Xuân Tám, Đỗ Quyết.<br /> Hình ảnh chụp CLVT độ phân giải cao trong<br /> BPTNMT. Tạp chí Nội khoa. Hội Nội khoa Việt<br /> Nam. 2013, 3, tr.79-84.<br /> 3. Nguyễn Huy Lực. Nghiên cứu đặc điểm<br /> thông khí phổi và hình ảnh X quang phổi<br /> chuẩn theo thể và gian đoạn bệnh ở BN<br /> BPTNMT đợt bùng phát. Tạp chí Y học thực<br /> hành. 2010, 714 (4), tr.26-29.<br /> 4. Benjamin MS, Austin JHM. Pulmonary<br /> emphysema subtypes on computer tomography<br /> in smokers. Am J Med. 2014, 127 (1).<br /> 5. Garfield JL, Marchetti N, Gaughan JP et<br /> al. Total lung capacity by plethysmography<br /> and high-resolution computed tomography in<br /> COPD. International Journal of COPD. 2012,<br /> 7, pp.119-126.<br /> 6. Herth FJ, Eberhard R, Gompelmann D<br /> et al. Bronchoscopic lung volume reduction<br /> with a dedicated coil: a clinical pilot study.<br /> Ther Adv Respir Dis. 2010, 4 (225).<br /> 7. Madani A, Keyzer C, Gevenois PA.<br /> Computed tomography assessment of lung<br /> structure and function in pulmonary emphysema.<br /> Eur Respir J. 2004, 30, pp.145-160.<br /> 8. Makita H, Nasuhara Y, Nagai K et al.<br /> Characterization of phenotypes based on severity<br /> of emphysema in chronic obstructive pulmonary<br /> disease. Thorax. 2007, 62, pp.932-937.<br /> 9. Pauls S, Gulkin D. Assessment of COPD<br /> severity by computer tomography: correlation<br /> with lung function testing. Clinical Imaging.<br /> 2010, 34, pp.172-178.<br /> 10. Tarun C, Nitin G, Bhargava SK et al.<br /> Correlation of physiological and radiological<br /> characteristics in chronic obstructive pulmonary<br /> disease. Indian J Chest Dis Allied Sci. 2012,<br /> 54, pp.235-242.<br /> <br /> 99<br /> <br />