Đặc điểm vùng lỗ hàm dưới ở người Việt trưởng thành (nghiên cứu trên hình ảnh cone beam CT)

Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> ĐẶC ĐIỂM VÙNG LỖ HÀM DƯỚI Ở NGƯỜI VIỆT TRƯỞNG THÀNH<br /> (NGHIÊN CỨU TRÊN HÌNH ẢNH CONE BEAM CT)<br /> Đỗ Trần Kim Trinh*, Trần Hùng Lâm**, Lê Đức Lánh***<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Mục tiêu: Xác định vị trí lỗ hàm dưới và độ mở của cành lên xương hàm dưới trên hình ảnh cone beam CT<br /> (CBCT) của người Việt trưởng thành.<br /> Đối tượng và phương pháp: Mẫu nghiên cứu gồm 94 hình ảnh CBCT của 40 nam và 54 nữ tuổi từ 18 đến<br /> 74 được khảo sát cả bên phải và bên trái. Vị trí lỗ hàm dưới được xác định bằng khoảng cách từ đỉnh lưỡi hàm đến<br /> gờ ngoài và gờ trong bờ trước cành lên, khuyết sigma và mặt nhai các răng cối lớn hàm dưới. Độ mở của cành lên<br /> được xác định bằng góc tạo bởi mặt trong và mặt ngoài cành lên với mặt phẳng dọc giữa.<br /> Kết quả: Theo chiều trước sau, lỗ hàm dưới nằm ngay sau điểm giữa chiều rộng cành lên với khoảng cách từ<br /> lỗ hàm dưới đến gờ ngoài và gờ trong bờ trước cành lên lần lượt là 22,01±0,23 mm và 14,67±0,23 mm. Theo<br /> chiều trên dưới, lỗ hàm dưới nằm dưới giới hạn giữa 1/3 trên và 2/3 dưới của chiều cao cành lên với khoảng cách<br /> từ lỗ hàm dưới đến khuyết sigma là 19,41±0,20 mm. Khoảng cách từ lỗ hàm dưới đến mặt nhai răng cối lớn thứ<br /> nhất, thứ hai và thứ ba hàm dưới lần lượt là 5,57±0,34 mm; 2,06±0,41 mm và -0,39±0,82 mm. Góc tạo bởi mặt<br /> trong cành lên và mặt phẳng dọc giữa, góc tạo bởi mặt ngoài cành lên và mặt phẳng dọc giữa tại mặt phẳng<br /> ngang đi qua đỉnh lưỡi hàm lần lượt là 26,33±0,790 và 20,04±0,290. Độ lớn hai góc này tỉ lệ thuận với nhau.<br /> Kết luận: Hiểu biết về đặc điểm vùng lỗ hàm dưới góp phần giúp nhà lâm sàng định vị chính xác điểm mốc<br /> gây tê thần kinh xương ổ dưới, cũng như có thể thực hiện việc cắt xương hàm dưới trong phẫu thuật chỉnh hình<br /> một cách chính xác và an toàn.<br /> Từ khóa: lỗ hàm dưới, lưỡi hàm, cone beam CT.<br /> <br /> ABSTRACT<br /> THE CHARACTERISTICS OF VIETNAMESE ADULT’S MANDIBULAR FORAMEN REGION ON<br /> CONE BEAM CT IMAGES<br /> Đo Tran Kim Trinh, Tran Hung Lam, Le Đuc Lanh<br /> * Y Hoc TP. Ho Chi Minh * Vol. 18 - Supplement of No 2 - 2014: 61 - 69<br /> Objectives: The study was to determine the location of mandibular foramen and the ramus angle in<br /> Vietnamese adults.<br /> Methods: Standardized cone beam CT (CBCT) images were taken for 94 subjects of ages 18 to 74 (40 males<br /> and 54 females). The position of mandibular foramen was evaluated by the distances from the lingual tip to the<br /> external oblique ridge, the internal oblique ridge, mandibular notch and the occlusal surfaces of lower molars. The<br /> ramus angles were noted by the angles formed by central side/ lateral side at the level of lingual tip and midsagittal plane.<br /> Results: In the antero-posterior direction, the mandibular foramen was located behind the midpoint of the<br /> width of the mandibular ramus; the distances from the mandibular foramen to the external oblique ridge and the<br /> <br /> * Học viên Cao học 2011-2013 Khoa RHM, Đại học Y Dược TP.HCM<br /> **Bộ môn PH-Khoa RHM, ĐHYD TP.HCM<br /> *** Bộ môn CGNK-Khoa RHM, ĐHYD TP.HCM<br /> Tác giả liên lạc: ThS. Đỗ Trần Kim Trinh<br /> ĐT: 0908766299<br /> Email: kimtrinhdt@yahoo.com<br /> <br /> Chuyên Đề Răng Hàm Mặt<br /> <br /> 61<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014<br /> <br /> internal oblique ridge were 22.01±0.23 mm and 14.67±0.23 mm respectively. In the supra-inferior direction, the<br /> mandibular foramen was situated under the midpoint of the superior third and the inferior two-third of the ramus,<br /> the distance between the mandibular foramen and the sigmoid notch was 19.41 ± 0.20 mm. The interval from the<br /> mandibular foramen to occlusal surfaces of the first, the second and the third lower molars were 5.57±0.34 mm;<br /> 2.06±0.41 mm and -0.39±0.82 mm respectively. The angle formed by the lingual side/ buccal side of ramus and<br /> mid-sagittal plane at the level of lingual tip were 26.33±0.790 and 20.04±0.290 correspondingly. These angles are<br /> proportional.<br /> Conclusion: Knowledge of the characteristics of mandibular foramen region can help practicians performing<br /> inferior alveolar nerve block and sagittal split ramus osteotomy in orthographic surgery correctly and safely.<br /> Key words: mandibular foramen, lingual, cone beam CT.<br /> phép thấy được hình ảnh ba chiều của cấu trúc<br /> MỞ ĐẦU<br /> sọ mặt với độ phân giải cao, kích thước chính<br /> Trong thực hành Răng Hàm Mặt, gây tê thần<br /> xác, thời gian tạo ảnh nhanh, độ nhiễm xạ thấp<br /> kinh xương ổ dưới (TKXOD) là thủ thuật được<br /> và kinh tế. Từ nguồn hình ảnh sẵn có của bệnh<br /> sử dụng rất phổ biến ở hàm dưới nhưng lại có tỉ<br /> nhân được lưu trữ trong máy tính của bộ môn<br /> lệ thất bại cao nhất trong các kỹ thuật gây tê<br /> Tia X thuộc khoa Răng Hàm Mặt, Đại học Y<br /> vùng, khoảng 15-20%(7). Sự thay đổi vị trí lỗ hàm<br /> Dược thành phố Hồ Chí Minh, chúng tôi tiến<br /> dưới trong quá trình phát triển sọ mặt(15), sự hiện<br /> hành nghiên cứu này với các mục tiêu như sau:<br /> diện của thần kinh phụ chi phối răng hàm<br /> 1. Xác định vị trí của lỗ hàm dưới so với một<br /> dưới(2), kỹ thuật gây tê không chính xác(5) hay sự<br /> số điểm mốc giải phẫu theo chiều trước sau và<br /> khác nhau về vị trí lỗ hàm dưới giữa các cá thể(5)<br /> trên dưới.<br /> có thể dẫn đến thất bại trong gây tê TKXOD. Do<br /> 2. Xác định độ mở của cành lên xương hàm<br /> đó, hiểu biết về đặc điểm vùng lỗ hàm dưới là<br /> dưới tại mặt phẳng ngang đi qua đỉnh lưỡi hàm.<br /> một trong những yếu tố góp phần quyết định sự<br /> thành công của kỹ thuật này.<br /> Trên thế giới đã có nhiều nghiên cứu về vị trí<br /> của lỗ hàm dưới trên xương khô cũng như trên<br /> phim tia X. Tuy nhiên, các kết quả đôi khi không<br /> thống nhất và yếu tố chủng tộc được đưa ra<br /> nhằm lý giải cho hiện tượng trên. Ở Việt Nam,<br /> nghiên cứu của Nguyễn Thái Phượng và cộng<br /> sự(8) thực hiện trên 40 xương hàm dưới (XHD) đã<br /> bước đầu ghi nhận các đặc điểm về hình dạng và<br /> vị trí lỗ hàm dưới theo các chiều trước sau và<br /> trên dưới. Mặc dù nghiên cứu được thực hiện<br /> theo một quy trình khoa học chuẩn xác nhưng<br /> do cỡ mẫu nhỏ nên kết quả đạt được chưa mang<br /> tính đại diện. Thêm vào đó, đối tượng nghiên<br /> cứu này cũng không thích hợp để khảo sát mối<br /> liên quan với tuổi và giới tính.<br /> Gần đây, kỹ thuật chẩn đoán hình ảnh cắt<br /> lớp điện toán với chùm tia X hình chóp khối<br /> (cone beam computed tomography - cone beam<br /> CT) được sử dụng trong Răng Hàm Mặt cho<br /> <br /> 62<br /> <br /> 3. So sánh sự khác biệt về vị trí lỗ hàm dưới<br /> và độ mở của cành lên xương hàm dưới theo<br /> giới, tuổi và giữa hai bên hàm.<br /> <br /> ĐỐI TƯỢNG-PHƯƠNGPHÁP NGHIÊNCỨU<br /> Chúng tôi thực hiện nghiên cứu cắt ngang<br /> mô tả với mẫu thuận tiện gồm 94 hình ảnh<br /> CBCT của các bệnh nhân đến khám và điều trị<br /> tại khoa Răng Hàm Mặt, Đại học Y Dược thành<br /> phố Hồ Chí Minh từ tháng 11/2011 đến tháng<br /> 6/2013.<br /> Mẫu được chọn với các tiêu chuẩn đưa vào<br /> là hình ảnh CBCT của bệnh nhân từ 18 tuổi trở<br /> lên thấy đầy đủ bờ dưới XHD, bờ sau cành lên,<br /> không có đường nứt gãy hay bệnh lý ảnh hưởng<br /> đến các điểm mốc cần đo đạc. Những hình ảnh<br /> bị nhòe hay không nhìn rõ các điểm mốc sẽ bị<br /> loại ra khỏi mẫu nghiên cứu.<br /> Các phương tiện nghiên cứu bao gồm: máy<br /> CBCT Galileos; đĩa DVD lưu hình ảnh CBCT<br /> <br /> Chuyên Đề Răng Hàm Mặt<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014<br /> dưới dạng viewer, máy tính đọc phim hiệu Asus<br /> và phần mềm Galaxis giúp dựng hình theo các<br /> mặt phẳng chuẩn yêu cầu và đo đạc các chỉ số<br /> theo mục tiêu nghiên cứu.<br /> Trình tự của phương pháp nghiên cứu<br /> <br /> Bước 1: Thu thập dữ liệu<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Bước 4: xác định khoảng cách từ lỗ hàm<br /> dưới đến mặt nhai các răng cối lớn hàm<br /> dưới (RCLHD)<br /> Khoảng cách từ lỗ hàm dưới đến mặt nhai<br /> các RCLHD được tính bằng số bước di chuyển<br /> từ đỉnh lưỡi hàm đến mặt phẳng đi qua các<br /> <br /> Dữ liệu hình ảnh CBCT của bệnh nhân sau<br /> khi đọc trên phần mềm Galaxis thỏa tiêu chuẩn<br /> chọn mẫu sẽ được lưu trong đĩa DVD dưới dạng<br /> viewer, sau đó chuyển qua máy tính cá nhân để<br /> đo đạc trong chương trình MPR/ Radiology.<br /> <br /> đỉnh múi ngoài răng cần đo với mỗi bước di<br /> <br /> Bước 2: Xác định vị trí lỗ hàm dưới theo<br /> chiều trước sau và độ mở của cành lên<br /> xương hàm dưới tại mặt phẳng ngang đi<br /> qua đỉnh lưỡi hàm.<br /> <br /> mặt nhai là giá trị âm.<br /> <br /> Vị trí lỗ hàm dưới theo chiều trước sau sẽ<br /> được đo trên lát cắt ngang song song với bờ dưới<br /> xương hàm dưới bên cần đo với:<br /> <br /> chuyển là 1mm. Nếu đỉnh lưỡi hàm nằm trên<br /> mặt nhai răng đó thì ghi nhận bằng giá trị<br /> dương, nằm ngang mặt nhai là 0 và nằm dưới<br /> <br /> Bước 5: Tính các chỉ số về vị trí tương đối<br /> của lỗ hàm dưới<br /> Lỗ hàm dưới – chiều rộng (kí hiệu AB/BD):<br /> vị trí tương đối của lỗ hàm dưới theo chiều<br /> trước sau.<br /> Lỗ hàm dưới – chiều cao (kí hiệu A’E/EF): vị<br /> <br /> AB: khoảng cách từ lỗ hàm dưới đến gờ<br /> ngoài bờ trước cành lên.<br /> <br /> trí tương đối của lỗ hàm dưới theo chiều trên<br /> <br /> AC: khoảng cách từ lỗ hàm dưới đến gờ<br /> trong bờ trước cành lên.<br /> <br /> Dữ liệu sẽ được phân tích bằng phần mềm<br /> <br /> BD: chiều rộng cành lên.<br /> Độ mở của cành lên xương hàm dưới tại mặt<br /> phẳng ngang đi qua đỉnh lưỡi hàm cũng được<br /> xác định trên lát cắt này thông qua hai giá trị:<br /> Góc α là góc tạo bởi mặt trong cành lên và<br /> mặt phẳng dọc giữa<br /> Góc β là góc tạo bởi mặt ngoài cành lên và<br /> mặt phẳng dọc giữa<br /> <br /> Bước 3: xác định vị trí lỗ hàm dưới theo<br /> chiều trên dưới<br /> Khoảng cách từ lỗ hàm dưới đến khuyết<br /> sigma (A’E) và chiều cao cành lên (EF) sẽ được<br /> đo trên mặt phẳng đứng ngang song song với bờ<br /> sau cành lên kể cả lồi cầu.<br /> <br /> dưới<br /> thống kê SPSS 16.0 với phép kiểm t-test, chi bình<br /> phương hay Fisher để so sánh các biến định<br /> lượng hay định tính theo giới, tuổi và giữa hai<br /> bên hàm. Tất cả các phép kiểm thống kê đều<br /> được sử dụng với độ tin cậy 95%.<br /> <br /> KẾT QUẢ<br /> Mẫu nghiên cứu gồm 94 cá thể (40 nam và 54<br /> nữ) tuổi từ 18 đến 74 được khảo sát cả hai bên<br /> hàm với sự phân bố các cá thể trong hai nhóm<br /> tuổi là ngang nhau.<br /> Về khoảng cách từ lỗ hàm dưới đến mặt nhai<br /> răng cối lớn hàm dưới, chúng tôi khảo sát tổng<br /> cộng 250 răng với 115 răng cối lớn thứ nhất, 102<br /> răng cối lớn thứ hai và 33 răng cối lớn thứ ba<br /> hàm dưới.<br /> <br /> Chuyên Đề Răng Hàm Mặt<br /> <br /> 63<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Vị trí lỗ hàm dướitheo chiều trước sau và trên dưới<br /> Bảng 1: Vị trí lỗ hàm dưới so với các điểm mốc giải phẫu trên xương.<br /> Giá trị Toàn bộ(mm)<br /> AB<br /> AC<br /> BD<br /> A’E<br /> EF<br /> <br /> 22,01±0,23<br /> 14,67±0,23<br /> 40,50±0,39<br /> 19,41±0,20<br /> 52,26±0.45<br /> <br /> Giới(mm)<br /> Nam<br /> Nữ<br /> 21,84±0,36 22,15±0,30<br /> 14,72±0,33 14,63±0,32<br /> 40,47±0,59 40,51±0,52<br /> 19,49±0,30 19,35±0,26<br /> 54,39±0,71 50,69±0,49<br /> <br /> p<br /> NS<br /> NS<br /> NS<br /> NS<br /> ***<br /> <br /> Tuổi(mm)<br /> 18-40 tuổi<br /> >40 tuổi<br /> 21,91±0,36 22,12±0,30<br /> 14,77±0,36 14,57±0,29<br /> 40,28±0,54 40,71±0,56<br /> 19,22±0,26 19,60±0,30<br /> 51,07±0,52 53,46±0,71<br /> <br /> p<br /> NS<br /> NS<br /> NS<br /> NS<br /> **<br /> <br /> Bên hàm(mm)<br /> Phải<br /> Trái<br /> 21,75±0,26<br /> 22,28±0,25<br /> 14,45±0,28<br /> 14,90±0,25<br /> 40,47±0,42<br /> 40,52±0,40<br /> 19,68±0,23<br /> 19,14±0,21<br /> 52,71±0,50<br /> 51,82±0,46<br /> <br /> p<br /> NS<br /> NS<br /> NS<br /> **<br /> **<br /> <br /> Kiểm định t cho hai mẫu độc lập (giới, tuổi), kiểm định t bắt cặp (bên hàm.)**: p