Đặc sắc nghệ thuật truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 6 (31) - Thaùng 8/2015<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Đặc sắc nghệ thuật truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng<br /> The special art of Nguyen Quang Sang’s short stories<br /> <br /> ThS. Nguyễn Văn Lịch<br /> Viện Đào tạo Nhân lực và Hợp tác Quốc tế<br /> <br /> M.A. Nguyen Van Lich<br /> Institute for Human Resources Training and International Cooperation<br /> <br /> <br /> Tóm tắt<br /> Bài viết tìm hiểu, nghiên cứu truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng, xác định những nét đặc sắc nổi bật<br /> trong nghệ thuật truyện ngắn của nhà văn, thể hiện trên một số phương diện cơ bản: nghệ thuật dựng<br /> truyện, tạo tình huống, xung đột; nghệ thuật xây dựng nhân vật; nghệ thuật tổ chức giọng điệu và ngôn<br /> ngữ...<br /> Từ khóa: đặc sắc nghệ thuật, truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng...<br /> Abstract<br /> This article studies the special arts in Nguyen Quang Sang’s stories. From unique insight about people<br /> and the life real to the art of story buiding, making event, conflicts, the art of language and tone<br /> organization, the stories of Nguyen Quang Sang show clear hallmarks.<br /> Keywords: artisticall exceptional, Nguyen Quang Sang’s short stories...<br /> <br /> <br /> <br /> 1. Nguyễn Quang Sáng (1932 – 2014) Nguyễn Quang Sáng được thể hiện rõ trên<br /> - bút danh Nguyễn Sáng, là một nhà văn nhiều phương diện, từ cái nhìn độc đáo về<br /> tiêu biểu của văn học Việt Nam hiện đại. con người và hiện thực đời sống, đến nghệ<br /> Trong suốt hơn 50 năm cầm bút, ông đã để thuật dựng truyện, tạo tình huống, xung<br /> lại một di sản văn học khá đồ sộ bằng đột, nghệ thuật tổ chức giọng điệu và ngôn<br /> nhiều thể loại khác nhau: truyện ngắn, tiểu ngữ.<br /> thuyết, ký, kịch bản phim,… Có không ít Có thể thấy, dường như ở bất cứ khâu<br /> những tác phẩm của ông đáng được xem là nào, phương diện nào của thi pháp truyện<br /> “để đời”, tiêu biểu như Ông Năm Hạng ngắn (từ tạo dựng tình huống, xung đột,<br /> (truyện ngắn), Quán rượu người câm nhân vật, sự kiện, tình tiết, đến kết cấu, tổ<br /> (truyện ngắn), Cánh đồng hoang (kịch bản chức tất cả các thành tố để tạo nên những<br /> phim), Mùa gió chướng (kịch bản phim),... thế giới nghệ thuật mới lạ, hấp dẫn...) cũng<br /> Sáng tác bằng nhiều thể loại khác đều bộc lộ những nét đặc sắc riêng của<br /> nhau, nhưng truyện ngắn thực sự vẫn là thể ngòi bút Nguyễn Quang Sáng.<br /> loại thành công nhất của Nguyễn Quang 2. Vai trò quan trọng của yếu tố tình<br /> Sáng. Dấu ấn phong cách truyện ngắn huống trong cấu trúc truyện ngắn - như xác<br /> <br /> 92<br /> định của nhiều công trình lý luận văn học(1) khóc và đòi bắt chim cho nó”… Thằng<br /> và nghiên cứu, phê bình(2), bao giờ cũng Quyên khóc mà không chảy nước mắt, còn<br /> đáng được xem là hàng đầu. Tình huống Bào không khóc mà “nước mắt cứ tuôn ra”.<br /> truyện, có thể hiểu là khoảnh khắc, là bối Bào bắt chim đập đầu vào cây, “tay Bào<br /> cảnh không gian, thời gian cụ thể của sự với tới với mãi mà chẳng với được ai”, còn<br /> xuất hiện một sự kiện đặc biệt nào đó mang mẹ thằng Quyên “thò tay nâng lấy xác con<br /> ý nghĩa dồn nén của đời sống..., là “cái chim vàng”... Câu chuyện khép lại bằng cái<br /> “tình thế xảy ra chuyện” (chữ dùng của nhà chết của con chim vàng và hình ảnh Bào<br /> văn Nguyễn Minh Châu). Theo Nguyễn mặt bê bết máu. Tình huống đơn giản vậy,<br /> Minh Châu, “Những người cầm bút có cái nhưng lại làm bộc lộ tất cả các mâu thuẫn,<br /> biệt tài có thể chọn ra trong cái dòng đời xung đột của truyện. Ở truyện ngắn Ông<br /> xuôi chảy một khoảnh khắc thời gian mà ở Năm Hạng, tình huống truyện khiến người<br /> đó cuộc sống đậm đặc nhất, chứa đựng đọc hồi hộp, lo âu, khi giữa một bên là<br /> nhiều ý nghĩa nhất, một khoảnh khắc cuộc lòng căm thù sôi sục của ông Năm Hạng,<br /> sống nhưng bắt buộc con người ở vào một một bên là những lời xúi giục của tên phản<br /> tình thế phải bộc lộ ra cái phần tâm can bội Lý. Ông Năm Hạng có nghe theo lời kẻ<br /> nhất, cái phần ẩn náu sâu kín nhất, thậm phản bội mà giết chết Trọng không?...<br /> chí có khi là khoảnh khắc chứa đựng cả Trong chốc lát ông phải quyết định, nhân<br /> một đời người, một đời nhân loại” (3). Chưa vật bị dồn ép vào tình thế lựa chọn bức<br /> tạo ra được tình huống có nội dung, ý bách, đầy kịch tính,… Cho đến lúc ông<br /> nghĩa xã hội - thẩm mỹ, thì có thể nói là Năm Hạng hướng súng về phía đầu tên Lý<br /> chưa có truyện ngắn, đúng như xác định thì người đọc mới hết hồi hộp… Mâu<br /> của Nguyễn Đăng Mạnh: “Quan trọng nhất thuẫn được giải quyết. Đây là kiểu tình<br /> của truyện ngắn là tạo ra một tình huống huống lựa chọn: đứng về phía kẻ thù hay là<br /> nào đấy, từ tình huống ấy bật nổi một bản chiến đấu cho lý tưởng cách mạng. Nhân<br /> chất tính cách nhân vật hoặc bộc lộ một vật không thể không đắn đo, suy nghĩ, cân<br /> tâm trạng” (3). nhắc, thậm chí là quằn quại, vật vả để lựa<br /> Truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng(5) chọn một kiểu ứng xử hợp lý, tối ưu nhất.<br /> cho thấy, ông là người có biệt tài trong tạo Truyện Quán rượu người câm lại đặt<br /> dựng các tình huống bất ngờ với những ra một kiểu tình huống khác. Tội ác của kẻ<br /> xung đột căng thẳng, đầy kịch tính, gây sự thù chồng chất, nhiều hoạt động biểu tình<br /> lôi cuốn mãnh liệt đối với người đọc. của nhân dân liên tiếp nổ ra, bất cứ làng<br /> Trong truyện ngắn Con chim vàng, thằng nào cũng đều tham gia đồng khởi, ai cũng<br /> Bào bị ép buộc phải bắt cho kỳ được con chờ đợi người lãnh đạo phong trào. Trong<br /> chim vàng, từ đó dẫn tới những mâu thuẫn lúc đó, Ba Hoành một người câm vẫn<br /> giữa Bào với mẹ thằng Quyên, cốt truyện thường ngày bán rượu, xuất hiện. Sự xuất<br /> phát triển, tác động đến tâm trạng cũng như hiện của Ba Hoành làm cho dân làng và cả<br /> hành động của nhân vật: “Bào căm ghét người đọc hết sức bất ngờ… Một truyện<br /> con chim vàng nhưng thằng Quyên nó yêu vui lại xoay quanh tình tiết “tiếng gáy sang<br /> chim quá… đêm, Bào không ngủ được sảng của con gà trống trong lúc giặc mở<br /> nhưng thằng Quyên nằm trên đệm thiêm trận càn”… Nghị quyết của ban chỉ huy<br /> thiếp nghe tiếng chim hót, nó nhào dậy kiên quyết không cho phép gà được gáy”!.<br /> <br /> 93<br /> Câu chuyện như một chuyện vui, một của người chồng tưởng đã chết, niềm vui<br /> chuyện bịa, nhưng làm bật nổi được tư thế của chị như được nhân đôi khi biết mình<br /> ung dung, coi thường địch, coi thường sắp được làm mẹ. Nhưng rồi, vì sự an toàn<br /> nguy hiểm của nhân vật. Một tình huống cho hoạt động của chồng, cô phải giấu…<br /> độc đáo khác: Một cô gái 16 tuổi, bị bắt do Phải giải thích ai là cha của đứa trẻ trong<br /> tên phản bội chỉ điểm. Để chứng tỏ khí bụng cô đây? Nhân vật rơi vào bi kịch éo<br /> phách của mình, để bảo toàn bí mật cho le, “bị mọi người khinh rẻ, xa lánh”. Bảy<br /> cách mạng, cô gái 16 tuổi ấy, “tóc đang rủ Quyên được tác giả miêu tả với cái nhìn<br /> xuống, bỗng hất tóc ra sau vai và nói như thông cảm và hết sức tế nhị. Nhân vật được<br /> nghiến: Chú Hai! chú sợ hả! chú hãy nhìn nhà văn đặt vào hoàn cảnh đặc biệt của<br /> tôi đây này! đứa cháu gái liền thè lưỡi, mắt cuộc chiến, để từ đó vẻ đẹp và bản lĩnh<br /> long lên, đưa quả đấm vào cằm mình. kiên định của người chiến sĩ cách mạng<br /> “Bực”, đầu lưỡi cháu rơi xuống, cháu ngả được thể hiện. Tình huống trong Con ma<br /> ngửa ra sau, máu vọt ra”. Tình huống da diễn ra rất ngẫu nhiên qua lần gặp gỡ<br /> truyện diễn ra quá nhanh, đầy kịch tính. của nhân vật Tôi và nhân vật Hiền. Cái<br /> Người đọc không khỏi rùng mình, cảm chết của nhân vật Hiền, chỉ nhân vật Tôi là<br /> phục, suy ngẫm… người hiểu hơn ai hết. Truyện làm cho<br /> Các tình huống trong các truyện Chị chúng ta suy ngẫm nhiều về lẽ sống ở đời,<br /> xã đội trưởng, Bông cẩm thạch, Chiếc lược về sự cảm thông với những số phận bất<br /> ngà,… cũng thật đặc sắc. Trong Chiếc lược hạnh…<br /> ngà, anh Sáu ở chiến trường về thăm gia 3. Mỗi truyện ngắn Nguyễn Quang<br /> đình, mong ước được gặp vợ và đứa con Sáng thường là một chỉnh thể nghệ thuật.<br /> chưa biết mặt. Nhưng khi gặp, oái oăm Tác giả trình bày các sự kiện của truyện<br /> thay, đứa con gái đã không nhận anh là liên tiếp trong một không gian và thời gian<br /> cha… Nhưng rồi, mọi thử thách, ngăn trở, có tính thống nhất. Truyện có mở đầu, thắt<br /> đã có hướng giải quyết hợp lý. Đây là một nút, phát triển, đỉnh điểm và kết thúc trong<br /> trong những truyện ngắn rất thành công một mối quan hệ thống nhất, gắn kết các<br /> của Nguyễn Quang Sáng. yếu tố. Nhà văn chủ yếu lựa chọn cách thắt<br /> Nếu như ở giai đoạn trước 1975, nút theo các xung đột tiếp diễn theo sự kiện<br /> Nguyễn Quang Sáng thiên về tạo dựng tình như gặp gỡ, hiểu lầm,… dẫn tới các hành<br /> huống truyện đầy kịch tính, căng thẳng, thì động.<br /> sau 1975, nhà văn lại có những thay đổi cơ Nhân vật trong trong truyện ngắn<br /> bản, thường thiên về các tình huống ngẫu Nguyễn Quang Sáng thường có quá trình<br /> nhiên. Ở truyện ngắn Tên của đứa con, phát triển khá đầy đủ từ ngoại hình đến nội<br /> nhân vật Bảy Quyên là người phụ nữ xinh tâm, từ nội tâm đến hành động. Tính cách<br /> đẹp nhưng lại có một số phận không bình nhân vật được bộc lộ theo chiều hướng từ<br /> yên. Nguyễn Quang Sáng có dụng ý xây rất khó hình dung đến chỗ hết sức rõ ràng.<br /> dựng nhân vật này là nơi kết tụ tất cả Nhà văn miêu tả quá trình đó ở nhân vật<br /> những phẩm chất cao đẹp của người phụ ông Năm Hạng: “Sắc mặt của ông trầm<br /> nữ: anh dũng, không sợ hy sinh, kiên định xuống, đôi mắt xếch long lên vừa rỉ ra hai<br /> với lý tưởng cách mạng. Bảy Quyên được giọt lệ, người ông như chìm trong ý nghĩ<br /> sống cuộc sống hạnh phúc sau sự trở về đen tối”,… “Hai hàm răng ông nghiến chặt,<br /> <br /> 94<br /> hai gốc xương hàm nổi ròng lên và mắt các thành phần làm nhân vật bộc lộ bản<br /> long lanh như đang cố hết sức để viết ra chất thông qua những hành động. Truyện<br /> một cái gì đó rất đau khổ và khó ngắn Ông Năm Hạng phía sau thắt nút là<br /> khăn”,…“Đôi mắt nảy lửa của ông liền dịu những sự việc được nhà văn miêu tả từ<br /> xuống… đôi mắt sâu thẳm của ông ánh lên diễn biến tâm trạng cho tới hành động của<br /> một niềm hy vọng… đôi mắt đỏ ngầu như nhân vật. Diễn biến tâm trạng nhân vật<br /> mắt cá chày”. Sự chuyển đổi tính cách của được nhà văn thể hiện theo chiều hướng<br /> ông Năm Hạng khi nghe tên Lý kể về cái tăng dần, từ “kinh ngạc”, “khó hiểu lạ<br /> chết của đứa con ông, được nhà văn miêu lùng”, đến “lầm lầm lì lì vừa căm hờn vừa<br /> tả rất thuyết phục. Qua sự trình bày của nhà đau xót”. Tâm trạng nhân vật ở đây không<br /> văn, có thể thấy ông Năm Hạng là tấm còn là do ngoại cảnh tác động, mà đã<br /> gương mẫu mực về tình thương yêu con. chuyển thành xung đột nội tâm gay gắt.<br /> Đau xót tận cùng trước cái chết của con, Các tình tiết trong truyện tăng dần, tăng<br /> nhưng không phải vì vậy mà ông không dần qua hành động của ông Năm Hạng:<br /> nhận ra đâu là chính nghĩa. Thẳng thắn, “Đưa tay lên! Đưa tay lên! chính mày…<br /> thương yêu nhưng vẫn công minh và chính mày mới là thằng giết con tao!”. Cao trào<br /> trực đó là hai mặt của một tính cách. của truyện là đỉnh điểm của thử thách dẫn<br /> Những phát ngôn của ông bộc lộ tính cách tới quyết định. Nhân vật của Nguyễn<br /> một con người biết quý trọng lẽ phải, trọng Quang Sáng luôn luôn chịu đựng những<br /> danh dự. Ngòi bút sắc sảo của nhà văn đã nỗi đau riêng nhưng vẫn trước sau như<br /> thể hiện được những diễn biến phức tạp một, thủy chung với con đường cách mạng<br /> của tâm lý nhân vật. Hình tượng ông Năm đã chọn.<br /> Hạng có một sức lay động lòng người, hé Trong Con chim vàng, mọi lo lắng và<br /> mở cho người đọc một kiểu con người mới căng thẳng của Bào tăng theo cấp độ của<br /> trong những năm đầu cách mạng, kiểu những hành động: “Bào nghe Quyên khóc,<br /> nhân vật tiếp nhận lý tưởng và vươn lên lại lo ngày mai không có con chim vàng.<br /> theo ánh sáng cách mạng… Bào ngồi dậy tựa lưng vào chuồng trâu<br /> Yếu tố thắt nút trong truyện ngắn nhìn ra. Trời mênh mông trăng sao vằng<br /> Nguyễn Quang Sáng thường được tạo ra vặc. Bào rón rén bước ra cây trứng cá nhìn<br /> qua những sự gặp gỡ khác biệt, ngẫu nhiên, lên. Lá khẽ xao động như bầy chim mê<br /> nhưng lại đóng vai trò rất quan trọng. Từ ngủ. Bào lấy đất vụn lên, đất rơi tõm xuống<br /> trong gặp gỡ đã xuất hiện những hiểu lầm, ao cá. Con chim vàng không ngủ ở đây, nó<br /> tạo thành những xung đột ban đầu cho đâu rồi kìa! Bào ngồi xuy cá, xoa xoa mái<br /> những diễn biến tiếp theo của cốt truyện, đầu trọc hết như sọ dừa. Bào đã tìm ra kế.<br /> nhiều mối quan hệ giữa các nhân vật được Nhân lúc chăn trâu. Bào chặt nhành ổi, lấy<br /> hình thành... Rồi, tất cả được đẩy đến cao mảnh vỏ ốc chuốc thành nạng. Bào buộc<br /> trào (đỉnh điểm), xung đột căng thẳng đòi dây thun vào, giương bắn vù vù. Bào vò<br /> hỏi phải được giải quyết. Và các hướng luôn mười viên đạn. Được rồi, nhất định<br /> giải quyết, xem ra đều rất hợp lý, phù hợp bắn rơi con chim”. Nguyễn Quang Sáng đã<br /> với logic nội tại của câu chuyện. sử dụng phép liệt kê thành các cấp để mô tả<br /> Ở những sáng tác trước 1975, nhà văn xung đột trong tâm trạng Bào. Các hành<br /> tập trung nhấn mạnh thành phần phát triển, động của em được đẩy tới cao trào khi mẹ<br /> <br /> 95<br /> con thằng Quyên bắt buộc phải bắt sống của người cán bộ Đồng khởi. Kết thúc của<br /> bằng được con chim. Tác giả lựa chọn chi truyện ngắn gắn liền với hoàn cảnh cuộc<br /> tiết rất ngắn, và dùng tăng cấp hình ảnh, chiến, chiến tranh gắn liền với những bất<br /> đẩy câu chuyện tới đỉnh điểm: “Nghe tiếng ngờ nằm ngoài khả năng tưởng tượng của<br /> nó là Bào thấy đòn roi đánh đập, thấy máu con người.<br /> đổ như trận đòn hôm trước, Bào cắn răng Sau 1975, nằm trong xu thế chung của<br /> cho bớt run… Bào có cảm giác như mình văn học dân tộc, truyện ngắn Nguyễn<br /> đuổi theo trâu bị sụp xuống hầm giếng Quang Sáng chủ yếu tập trung vào những<br /> lạnh. Hai chân Bào sụp vào không khí, tay vấn đề đạo đức, và thế sự, đời tư; nhân vật<br /> bơi bơi. Mặt Bào tối đen, Bào rơi xuống là con người đời thường (các truyện: Linh<br /> như trái thị. Mặt Bào đập vào gốc cây. Đa, Người đàn bà đức hạnh, Con chim<br /> Máu, nước mắt đầm đìa cả mặt”... quên tiếng hót, Con mèo Foujita, Con<br /> Ở truyện Người đàn bà đức hạnh, khướu sổ lồng, Thế võ, Tôi thích làm<br /> những mâu thuẫn trong tâm trạng cô đào vua,…). Các truyện ngắn của Nguyễn<br /> Năm Thanh tạo nên đỉnh điểm của cốt Quang Sáng ở chặng đường này thường có<br /> truyện. Năm Thanh đã quyết định cứu vị kiểu kết thúc mang tính triết lý về những<br /> công tử ra khỏi chốn si mê, cuồng dại: “Tôi vấn đề đạo đức, thế sự đời tư nhưng cũng<br /> cũng là một người đàn bà, một người đàn đầy bất ngờ (các truyện: Con chim quên<br /> bà bình thường, đừng thêu dệt thêm nữa… tiếng hót, Con mèo Foujita, Con khướu sổ<br /> Anh Ba ơi em có lỗi với chồng em, em là lồng, Thế võ, Tôi thích làm vua,…). Các<br /> người đàn bà hư hỏng”. Trong truyện Con kiểu kết thúc bất ngờ và mang tính triết lý<br /> ma da, đỉnh điểm của truyện là khi Hiền trong truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng gợi<br /> nhảy xuống sông tự tử, câu chuyện dẫn tới ra nhiều suy nghĩ cho người đọc về con<br /> bế tắc, không thể giải quyết. Truyện vì vậy người, về xã hội… là những đóng góp rất<br /> làm cho người đọc nhiều suy nghĩ, băn đáng kể của Nguyễn Quang Sáng cho<br /> khoăn. truyện ngắn Việt Nam hiện đại.<br /> Kết thúc là thành phần cuối của cốt 4. Nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn<br /> truyện, có chức năng trình bày kết quả của Quang Sáng thường được miêu tả qua các<br /> những xung đột diễn ra trong tác phẩm. biến cố, đối lập, tương phản và mâu thuẫn<br /> Trong truyện ngắn, đoạn kết đóng vai trò với kẻ thù, đôi khi với chính mình. Thế<br /> rất quan trọng. Các tác phẩm Con chim giới nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn<br /> vàng, Ông Năm Hạng, Quán rượu người Quang Sáng khá phong phú, đa dạng, được<br /> câm của Nguyễn Quang Sáng lựa chọn xây dựng chủ yếu dựa trên cơ sở hiện thực<br /> kiểu kết thúc bất ngờ, tạo nhiều lớp của cuộc kháng chiến chống Mỹ của dân<br /> nghĩa… Chẳng hạn ở truyện ngắn Con tộc, chủ yếu là ở vùng Nam Bộ. Mâu thuẫn<br /> chim vàng: “Con chim vàng của tôi chết dẫn tới xung đột chủ yếu trong tác phẩm là<br /> rồi”,... trong khi thằng Bào “máu từ trên xung đột dân tộc, đối lập giữa ta và địch,<br /> đầu chảy trên những chiếc lá quấn vo mình giữa người mất nước và kẻ đi cướp nước.<br /> nhỏ giọt”. Truyện ngắn kết thúc nhưng Trong tác phẩm của ông luôn hình thành<br /> xung đột giai cấp ở nông thôn vẫn diễn ra, hai tuyến nhân vật ở hai mặt đối lập ấy.<br /> sự đối lập đó không thể xoa dịu… Ở Quán Đối lập ở đây là đối lập - tương phản, tức<br /> rượu người câm, kết thúc là sự xuất hiện đối lập trong thế chống lại nhau, loại trừ<br /> <br /> 96<br /> nhau một cách quyết liệt, triệt để. Điều Nhung trong Chị Nhung lại có một vẻ<br /> đáng nói là trong hầu hết các sáng tác của khác, bề ngoài như thiếu nữ đúng mốt<br /> Nguyễn Quang Sáng, số lượng nhân vật người Sài Gòn: “Cưỡi xe hon đa, mang<br /> phản diện, nhân vật trực tiếp “thực thi” tội kính mắt đen, quần ống hẹp, áo bó sát<br /> ác, không nhiều và rất mờ nhạt. Người đọc người”, nhưng, “nhờ cái vẻ bề ngoài ấy mà<br /> chỉ thấy xuất hiện ở con mẹ mụ chủ trong qua được mắt địch, đánh úp được chiếc xe<br /> Con chim vàng, Lý trong Ông Năm Hạng, tăng đang án ngữ trên con đường tiến công<br /> tên phản bội trong Quán rượu người duy nhất của ta, lật ngược được tình thế<br /> câm… Chủ yếu trong truyện ngắn Nguyễn trận đánh”.<br /> Quang Sáng thời kỳ này là các nhân vật Nếu như ở giai đoạn trước 1975, nhân<br /> chính diện. Họ là lớp lớp thế hệ anh, chị du vật trong truyện ngắn của Nguyễn Quang<br /> kích, bộ đội, người già, người trẻ và thế hệ Sáng tồn tại giữa ta và địch, thiện và ác thì<br /> con cháu tiếp nối truyền thống. Những giai đoạn sau 1975, nhân vật có thể sống<br /> nhân vật như Ba Hoành, Bảy Ngàn, Thu, với nhiều cuộc đời, chịu nhiều áp lực của<br /> chị Nhung, chị Dung,… tên tuổi của họ các mặt đối lập: đối lập giữa thật và giả,<br /> gắn liền với sự nghiệp sáng tác văn học của giữa khuôn mẫu và tự do, giữa “tôi” và “kẻ<br /> Nguyễn Quang Sáng. khác”... Tấn trong Người bạn lính luôn tự<br /> Nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn hào về danh hiệu anh hùng, khiến anh<br /> Quang Sáng mang đậm tính cách của con dường như bị cứng đơ trong cái khuôn mẫu<br /> người Nam Bộ, trọng nghĩa khinh tài, dám “anh hùng”, đẩy anh từ chỗ là người bạn<br /> xả thân vì mục đích và lý tưởng, dứt khoát thân, gần gũi với Quang, trở thành một<br /> trong suy nghĩ cũng như hành động (Ba người trịnh trọng, xa cách... Các nhân vật<br /> Hoành trong Quán rượu người câm, ông Kỳ trong Nhi đồng cụ, Sáu Cương trong<br /> Năm Hạng trong Ông Năm Hạng, Dung Nhân vật ấy không được chết, con khướu<br /> trong Chị xã đội trưởng, Thu trong Chiếc trong Con khướu sổ lồng…, từng nhân vật<br /> lược ngà,...). Nguyễn Quang Sáng chú ý luôn đấu tranh để giành lại những giá trị<br /> khắc họa nhân vật từ nhiều phương diện, đích thực, khẳng định cái gì là tự nhiên, cái<br /> tạo nên các dạng thái tính cách và số phận trung thực, tự do phải thắng cái giả dối,<br /> riêng. Điểm chung nhất ở các nhân vật này khuôn mẫu. Quan hệ đối lập tương phản<br /> là có ý chí, nghị lực, lòng tự trọng cao, có giữa các nhân vật trong thời kỳ này cũng<br /> bản lĩnh, sức sống mạnh mẽ. Nhân vật khác thời kỳ trước: đối lập giữa nhân vật<br /> thuộc thế hệ trẻ rất được nhà văn nâng niu, Tôi và Đực trong Tôi thích làm vua; đối lập<br /> quý trọng. Dung trong Chị xã đội trưởng, của Siêm Nâu với Tư Sang, đối lập giữa<br /> một cô gái trẻ nghịch ngợm, chiến tranh Tư Sang với ông Hương Cả trong Thế võ,<br /> gian khổ vất vả là thế nhưng vẫn vui tươi đối lập giữa Bảy Ngàn và Ba Giáo trong<br /> và nhí nhảnh, giả vờ tạo ra tình huống để Nhi đồng cụ... Đó là sự đối lập giữa sự<br /> thử thách người yêu mình. Thu trong Chiếc khiêm tốn, giản dị với vẻ vênh váo huyênh<br /> lược ngà là một cô gái thông minh có bản hoang, giữa quyền lực giàu có với sự phụ<br /> lĩnh ngay từ lúc còn nhỏ, đến khi trưởng thuộc, nghèo khổ; là sự đối lập giữa cái giả<br /> thành, trở thành cô giao liên bình tĩnh, tự và cái thật, giữa danh vọng và những giá trị<br /> chủ trong mọi trường hợp, sẵn sàng chấp đích thực. Sự đối lập giữa các nhân vật<br /> nhận nguy hiểm để cứu cả đoàn quân. không chỉ ở hình thức bên ngoài mà còn cả<br /> <br /> 97<br /> ở bên trong. Nhân vật tự đối diện với chính sự sống và cái chết, lòng trung thành và sự<br /> mình, tự thức tỉnh… Ý nghĩa xã hội của phản bội, thành công và thất bại… tất cả<br /> truyện đã vượt ra ngoài đề tài mà truyện đều liên quan đến người lính. Hoà bình,<br /> bao quát. niềm khát khao cháy bỏng của những<br /> 5. Giọng điệu là yếu tố góp phần quan người cầm súng hơn ba mươi năm (cả<br /> trọng đặc biệt tạo trong nên phong cách những người còn sống và những người đã<br /> một nhà văn. Điều này từng được nhiều hy sinh). Hoà bình, lại là nỗi nhức buốt<br /> nhà nghiên cứu có uy tín, tiêu biểu như M. hơn cả vết thương bom đạn…<br /> Khrapchenko chứng minh một cách rất 6. Tương ứng với giọng điệu ấy là một<br /> thuyết phục trong công trình Cá tính sáng thứ ngôn ngữ “bạo liệt”, rắn rỏi, góc cạnh,<br /> tạo của nhà văn và sự phát triển văn học(6). đậm chất Nam Bộ, dầu là ngôn ngữ tác giả,<br /> Giọng điệu là “Thái độ, tình cảm, lập ngôn ngữ của người trần thuật hay ngôn<br /> trường, tư tưởng, đạo đức của nhà văn đối ngữ nhân vật. Ngôn ngữ của người trần<br /> với hiện tượng được miêu tả thể hiện trong thuật mộc mạc, ngắn gọn, dễ hiểu, hạn chế<br /> lời văn quy định cách xưng hô, gọi tên, tối đa sự mơ hồ, đa nghĩa. Có lẽ, xuất phát<br /> dùng từ, sắc điệu tình cảm, cách cảm thụ từ quan niệm văn học phải phản ánh được<br /> xa gần, thân, sơ, kính hay suồng sã, ngợi ca chân thực tối đa những gì đang xảy ra<br /> hay châm biếm”(7).... Có thể thấy giọng trong cuộc sống với đầy đủ sắc thái vùng<br /> điệu của truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng miền (vùng Nam Bộ), nhà văn chủ trương:<br /> cũng lắm cung bậc, sắc thái, có hào sảng, nghĩ cho kỹ nhưng phải viết cho nhanh,<br /> nồng nhiệt, đắm đuối, có trầm mặc, suy tư, nghĩ thế nào viết thế ấy, viết hết những gì<br /> chiêm nghiệm… Tuy nhiên gây ấn tượng mình quan sát được, thấy được trong cuộc<br /> nhất vẫn là giọng nồng nhiệt, giàu chất sống có quá nhiều mâu thuẫn, xung đột...<br /> “nhạc rốc”, ngang tàng, mạnh mẽ, dứt Ngôn ngữ nhân vật trong truyện ngắn<br /> khoát. Cách miêu tả con người cũng như Nguyễn Quang Sáng cũng vậy, kể cả ngôn<br /> cảnh huống bao giờ cũng mạnh mẽ, rõ ngữ hội thoại và ngôn ngữ độc thoại. Điều<br /> ràng, không có hiện tượng lưng chừng rất đáng chú ý là trong truyện ngắn Nguyễn<br /> “nước lợ”. Sở dĩ có đặc điểm này là do nhà Quang Sáng, ngôn ngữ có nhiều khoảng<br /> văn luôn đẩy nhân vật đến tận cùng của lặng - một kiểu ngôn ngữ “câm”, “không<br /> hành động quyết đoán, tận cùng của nỗi lời”, nhưng đằng sau đó là những gì “cuộn<br /> đau, miêu tả chiến tranh như đúng bản chất sóng”, dữ dội. Đấy là ngôn ngữ độc thoại<br /> khốc liệt của nó. Các truyện ngắn như của các nhân vật trong các truyện: Ông Năm<br /> muốn đi đến tận cùng mọi ngõ ngách của Hạng, Quán rượu người câm, Sự tích một<br /> vấn đề. Truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng bài ca, Con chim vàng… Thật thấm thía khi<br /> cho thấy không hề có biểu hiện của thái độ nhân vật Ba Hoành trong Quán rượu người<br /> lạnh lùng thờ ơ của người viết đối với hiện câm tự nói với mình (độc thoại): “Đừng<br /> thực được miêu tả, nhất là với hiện thực thấy dòng sông lặng lẽ mà bảo dòng sông<br /> chiến tranh. Nguyễn Quang Sáng “nồng không có sóng. Sóng đang nổi lên từ dưới<br /> nhiệt và đắm đuối” với những gì thuộc về đáy người ta gọi là sóng ngầm”... Dữ dội,<br /> người chiến sĩ. Tất cả các khía cạnh hiện không một chút bình yên trong những hiện<br /> thực mà nhà văn miêu tả đều trong mối liên thực không bình thường dường như là nét<br /> quan đến số phận con người. Chiến tranh, xuyên suốt trong tính cách, và do đó là nét<br /> <br /> 98<br /> xuyên suốt trong ngôn ngữ nhân vật - ngôn 4. Nguyễn Đăng Mạnh (30/11/1991), “Truyện<br /> ngữ của con người Nam Bộ trong truyện ngắn hôm nay”, báo Văn nghệ, số 48.<br /> ngắn Nguyễn Quang Sáng... 5. Nguyễn Quang Sáng (1999), Truyện ngắn<br /> chọn lọc, Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội.<br /> 6. M. Khrapchenko (1978), Cá tính sáng tạo của<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> nhà văn và sự phát triển văn học (Lê Sơn -<br /> 1. Nhiều tác giả (2002), Lý luận văn học, Nxb Nguyễn Minh dịch), Nxb Tác phẩm mới (Hội<br /> Giáo dục, Hà Nội,. Nhà văn Việt Nam), Hà Nội.<br /> 2. Nhiều tác giả (2000), Nghệ thuật viết truyện 7. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi<br /> ngắn và ký, Nxb Thanh niên, Hà Nội, tr. 44. (đồng chủ biên) (1999), Từ điển thuật ngữ văn<br /> 3. Nguyễn Minh Châu (1994), Trang giấy trước học (in lần thứ ba), Nxb Đại học Quốc gia Hà<br /> đèn, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, tr. 258. Nội, tr.134.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Ngày nhận bài: 04/6/2015 Biên tập xong: 15/8/2015 Duyệt đăng: 20/8/2015<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 99<br />