Đặc tính sinh trưởng và dinh dưỡng của cá bống lá tre Acentrogobius viridipunctatus (Valenciennes, 1837) ở hệ đầm phá Thừa Thiên Huế

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, Số 67, 2011<br /> ĐẶC TÍNH SINH TRƯỞNG VÀ DINH DƯỠNG CỦA CÁ BỐNG LÁ TRE<br /> Acentrogobius viridipunctatus (Valenciennes, 1837)<br /> Ở HỆ ĐẦM PHÁ THỪA THIÊN HUẾ<br /> Lê Thị Nam Thuận, Tống Thị Nga<br /> Trường Đại học Khoa học, Đại học Huế<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Bài báo trình bày kết quả nghiên cứu về đặc tính sinh trưởng và dinh dưỡng của cá<br /> Bống lá tre Acentrogobius viridipunctatus (Valenciennes,1837) ở đầm phá Thừa Thiên Huế.<br /> Tương quan chiều dài và trọng lượng của cá được xác định theo phương trình Berverton–Holta<br /> là W = 3,0311 x 10-8 x L2,7573, phương trình sinh trưởng Von Bertalanffy về chiều dài và trọng<br /> lượng là Lt = 188,46 x [1- e-0,157( t +0,5245)]; Wt = 45,18 x [1- e0,0266(t + 0,0782)] 2,7573. Phổ thức ăn của<br /> cá gồm 27 loại thuộc 6 ngành động thực vật: chủ yếu là tảo silic chiếm 36%, động vật không<br /> xương chiếm tỉ lệ 19%; tảo lam chiếm 13,04%, tảo lục chiếm 10,87% và một lượng lớn mùn bã<br /> hữu cơ. Loại thức ăn xuất hiện với tần suất cao gồm tôm, các loại tảo. Cá bắt mồi tích cực quanh<br /> năm, nhất là nhóm có kích thước nhỏ. Nhờ vậy giảm mức độ cạnh tranh về dinh dưỡng trong cùng<br /> loài.<br /> <br /> 1. Mở đầu<br /> Cá Bống lá tre Acentrogobius viridipunctatus (Valenciennes,1837) thuộc họ<br /> Gobiidae có mặt trong các hệ sinh thái cửa sông và đầm phá, trong đó có vùng đầm phá<br /> ven biển Thừa Thiên Huế, có đóng góp đáng kể vào đa dạng sinh học đầm phá nói<br /> chung và các loài thủy sản nói riêng [5], [6]. Kích thước và trọng lượng cá tương đối<br /> hạn chế, song là một trong các loài cá bống thơm ngon, được ưa chuộng và có đóng góp<br /> đáng kể vào sản lượng khai thác. Các nghiên cứu về loài cá này ở Thừa Thiên Huế cho<br /> đến nay vẫn còn thiếu vắng, vì vậy những kết quả được trình bày trong bài báo sẽ đáp<br /> ứng phần nào hiểu biết về đặc tính sinh trưởng và dinh dưỡng của loài cá Bống lá tre, từ<br /> đó tiếp tục có các nghiên cứu đầy đủ hơn trong mối liên hệ chặt chẽ với các mắt xích<br /> khác trong đầm phá để bảo vệ sự cân bằng của hệ sinh thái quan trọng này.<br /> 2. Đối tượng và phương pháp nghiên cứu<br /> 2.1. Đối tượng nghiên cứu<br /> Cá Bống lá tre Acentrogobius viridipunctatus (Valenciennes,1837) thuộc giống<br /> cá Bống Acentrogobius, họ cá Bống Trắng Gobiidae và bộ cá Vược Perciformes.<br /> 153<br /> <br /> Hình 1. Hình thái cá Bống lá tre<br /> <br /> 2.2. Phương pháp nghiên cứu<br /> Tổng số mẫu thu được là 339 tại vùng đầm phá Thừa Thiên Huế từ tháng<br /> 11/2009 đến tháng 12/2010. Nghiên cứu sinh trưởng cá theo của R. J. H. Berverton – S. J.<br /> Holta (1956): W = a . Lb [3]. Xác định tốc độ tăng trưởng theo Rosa Lee (1920), viết<br /> phương trình sinh trưởng của cá Bống lá tre theo Pravdin [4]. Xác định phổ thức ăn của cá<br /> theo Pravdin và các khóa phân loại thông dụng [1], [3], [4], [7], [8]. Xác định cường độ bắt<br /> mồi của cá dựa vào độ no dạ dày và ruột theo thang 5 bậc (từ bậc 0 đến bậc 4) của<br /> Lebedep [4] .<br /> 3. Kết quả và thảo luận<br /> 3.1. Đặc điểm sinh trưởng và cấu trúc chủng quần của cá Bống lá tre<br /> 3.1.1. Tương quan giữa chiều dài và khối lượng<br /> Trong quá trình sinh trưởng, phát triển của cá và các động vật khác nói chung,<br /> sự gia tăng về chiều dài và khối lượng cơ thể thường có mối liên hệ với nhau. Phân tích<br /> 339 mẫu về mối tương quan giữa này của chủng quần cá Bống lá tre được trình bày ở<br /> bảng 1.<br /> Từ bảng 1 cho thấy, chủng quần cá Bống lá tre được khai thác ở đầm phá Thừa<br /> Thiên Huế có kích thước dao động trong khoảng 30-171mm tương ứng với khối lượng 3<br /> - 38g phân bố ở 5 nhóm tuổi. Nhóm tuổi 0+ chiếm 11,2%, có chiều dài dao động từ 30 –<br /> 96mm, khối lượng tương ứng từ 3-15g; nhóm tuổi 1+ chiếm 23,0% với chiều dài dao<br /> động từ 30-118mm, khối lượng tương ứng 3-21g; nhóm tuổi 2+ nhiều nhất, chiếm 31,4%,<br /> với chiều dài từ 67-162mm, khối lượng tương ứng là 6-30g; nhóm tuổi 3+ có chiều dài<br /> dao động từ 90-169mm, ứng với khối lượng từ 13-33g và nhóm tuổi 4+ ít nhất, chiếm<br /> 9,0% có chiều dài dao động từ 112-171mm, tương ứng với khối lượng từ 18-34g.<br /> <br /> 154<br /> <br /> Bảng 1. Tương quan giữa chiều dài và khối lượng của Bống lá tre<br /> <br /> Tuổi<br /> 0+<br /> <br /> 1+<br /> <br /> 2+<br /> <br /> 3+<br /> <br /> 4+<br /> <br /> Khối lượng W (g)<br /> <br /> Chiều dài L (mm)<br /> <br /> N<br /> <br /> Giới<br /> tính<br /> <br /> Ldđ<br /> <br /> Ltb<br /> <br /> SE<br /> <br /> Wdđ<br /> <br /> Wtb<br /> <br /> SE<br /> <br /> n<br /> <br /> %<br /> <br /> Juv<br /> <br /> 30-96<br /> <br /> 102,2<br /> <br /> 0,15<br /> <br /> 3-15<br /> <br /> 16,3<br /> <br /> 0,01<br /> <br /> 38<br /> <br /> 11,2<br /> <br /> Juv<br /> <br /> 30-109<br /> <br /> 82,9<br /> <br /> 0,01<br /> <br /> 3-21<br /> <br /> 10,7<br /> <br /> 0,12<br /> <br /> 31<br /> <br /> 9,1<br /> <br /> Đực<br /> <br /> 60-115<br /> <br /> 88,4<br /> <br /> 0,01<br /> <br /> 5-17<br /> <br /> 11,2<br /> <br /> 0,03<br /> <br /> 20<br /> <br /> 5,9<br /> <br /> Cái<br /> <br /> 59-117<br /> <br /> 82,8<br /> <br /> 0,02<br /> <br /> 3-19<br /> <br /> 9,7<br /> <br /> 0,21<br /> <br /> 24<br /> <br /> 7,1<br /> <br /> Đực<br /> <br /> 67-157<br /> <br /> 110,9<br /> <br /> 0,03<br /> <br /> 6-30<br /> <br /> 18,6<br /> <br /> 0,15<br /> <br /> 55<br /> <br /> 16,2<br /> <br /> Cái<br /> <br /> 73-162<br /> <br /> 109,5<br /> <br /> 0,02<br /> <br /> 8-30<br /> <br /> 17,8<br /> <br /> 0,3<br /> <br /> 48<br /> <br /> 15,2<br /> <br /> Đực<br /> <br /> 90-169<br /> <br /> 124,4<br /> <br /> 0,13<br /> <br /> 13-33<br /> <br /> 23,7<br /> <br /> 0,13<br /> <br /> 47<br /> <br /> 13,9<br /> <br /> Cái<br /> <br /> 90-167<br /> <br /> 117,6<br /> <br /> 0,15<br /> <br /> 13-31<br /> <br /> 21,1<br /> <br /> 0,02<br /> <br /> 42<br /> <br /> 12,4<br /> <br /> Đực<br /> <br /> 112-171<br /> <br /> 134,4<br /> <br /> 0,21<br /> <br /> 18-35<br /> <br /> 36,1<br /> <br /> 0,15<br /> <br /> 15<br /> <br /> 4,4<br /> <br /> Cái<br /> <br /> 114-170<br /> <br /> 124,3<br /> <br /> 0,2<br /> <br /> 18- 38<br /> <br /> 24,2<br /> <br /> 0,13<br /> <br /> 19<br /> <br /> 4,6<br /> <br /> 30-171<br /> <br /> 107,7<br /> <br /> 0,12<br /> <br /> 3-38<br /> <br /> 18,9<br /> <br /> 0,14<br /> <br /> 339<br /> <br /> 100<br /> <br /> Tổng<br /> <br /> Phân tích kết quả nghiên cứu, chúng tôi thu được các thông số của phương trình<br /> tương quan giữa chiều dài và khối lượng cá Bống lá tre theo Beverton – Holt (1956) là:<br /> W = 3.0311 x 10-8 x L2,7573<br /> W(g)<br /> <br /> 60<br /> <br /> W = 3.0311x 10-8 x L2,7573<br /> R2 = 0,9603<br /> <br /> 50<br /> 40<br /> 30<br /> 20<br /> 10<br /> 0<br /> 0<br /> <br /> 50<br /> <br /> 100<br /> <br /> 150<br /> <br /> 200<br /> <br /> L(mm)<br /> <br /> Hình 2. Đồ thị tương quan giữa chiều dài và khối lượng của cá Bống lá tre<br /> <br /> Từ hình 2 cho thấy, sự tăng trưởng về chiều dài và khối lượng của cá Bống lá tre có<br /> 155<br /> <br /> mối tương quan chặt chẽ với nhau, nghĩa là khi chiều dài tăng thì khối lượng của cá cũng<br /> tăng theo. Tuy nhiên, đồ thị cho thấy sự tăng trưởng về chiều dài và khối lượng của cá Bống<br /> lá tre không đều nhau. Cụ thể, ở giai đoạn đầu (tuổi 0+, 1+) chiều dài cá tăng nhanh, khối<br /> lượng cá tăng chậm. Đến giai đoạn tuổi 2+, 3+ cá tăng trưởng chiều dài chậm trong khi tăng<br /> trưởng nhanh về khối lượng, liên quan đến việc tích luỹ chất dinh dưỡng để đạt được trạng<br /> thái thành thục sinh dục, tham gia sinh sản trong chủng quần.<br /> Đặc điểm này ở cá Bống lá tre phù hợp với tính thích nghi của các loài cá nhiệt<br /> đới. Trong giai đoạn đầu đời, sự tăng nhanh kích thước cơ thể là yếu tố có lợi trong cạnh<br /> tranh cùng loài và để vượt khỏi sức chèn ép của vật dữ, đảm bảo sự sinh tồn của loài [2].<br /> 3.1.2. Cấu trúc tuổi của chủng quần.<br /> * Các loại vảy của cá Bống lá tre<br /> <br /> B: Vảy lược<br /> <br /> A: Vảy tròn<br /> <br /> Hình 3. Các dạng vảy cá Bống lá tre<br /> <br /> Vảy tròn (hình 3A): kích thước nhỏ, chỉ phân bố ở gần đầu của cá.<br /> Vảy lược (hình 3B): kích thước không đồng đều (phần cuối sát vây đuôi vảy có<br /> kích thước lớn; vùng dưới đường bên vảy có kích thước nhỏ, phần trước vảy rất hẹp,<br /> vân sinh trưởng rõ ràng).<br /> * Dạng vòng năm<br /> <br /> A: Vảy cá Bống tuổi 2+<br /> <br /> B: Vảy cá Bống tuổi 3+<br /> <br /> Hình 4. Vảy cá Bống lá tre ở tuổi 2+ và 3+<br /> <br /> Ở mỗi loài cá, dạng vòng năm có những đặc điểm riêng tùy thuộc vào môi<br /> trường sống và tình trạng bản thân cá. Quan sát vảy của cá Bống lá tre cho thấy, vòng<br /> năm chỉ biểu hiện dưới dạng vân sinh trưởng dày thưa xen kẽ, sắp xếp dày sít nhau hình<br /> thành vòng năm trên vảy cá (hình 4).<br /> Qua bảng 1 và hình 5 cho thấy, chủng quần cá Bống lá tre ở đầm phá Thừa Thiên<br /> Huế có cấu trúc tuổi khá đơn giản, tuổi cá không cao. Đa số cá khai thác tập trung từ tuổi<br /> 2+ trở xuống, ứng với khối lượng 3-30g, chiếm tỉ lệ 71,6%. Đây là nhóm cá có kích thước<br /> 156<br /> <br /> nhỏ, chất lượng và giá trị thương phẩm không cao, đa số chưa thành thục sinh dục hoặc<br /> chỉ tham gia sinh sản lần đầu, là nguồn bổ sung quan trọng cho đàn cá bố mẹ trong thời<br /> gian tới, nhằm đảm bảo quá trình tái sản xuất chủng quần của đàn cá trong tự nhiên. Với<br /> tình trạng khai thác như hiện nay, sẽ làm giảm nguồn giống tự nhiên bổ sung cho chủng<br /> quần.<br /> 11,2<br /> <br /> 9,5<br /> <br /> 22,1<br /> <br /> 26,3<br /> <br /> 0+ Tuổi 0+<br /> +<br /> <br /> 1+ Tuổi 1<br /> <br /> +<br /> <br /> 2+ Tuổi 2<br /> <br /> +<br /> <br /> 3+ Tuổi 3<br /> <br /> +<br /> <br /> 4+ Tuổi 4<br /> 31,9<br /> <br /> Hình 5. Biểu đồ thành phần tuổi của cá Bống lá tre<br /> <br /> 3.1.3. Tốc độ tăng trưởng chiều dài hàng năm của cá Bống lá tre<br /> Dựa trên quan điểm của Rosa Lee, căn cứ vào kết quả phân tích vảy, chúng tôi<br /> thiết lập mối liên hệ giữa sự gia tăng chiều dài thân và kích thước vảy như sau:<br /> Lt = (L – 9,7) Vt / V + 9,7<br /> Qua bảng 2 cho thấy trong tự nhiên, kích thước trung bình của cá Bống lá tre ở<br /> thời điểm một năm tuổi đạt 111,2mm; hai năm tuổi đạt 139,7mm; ba năm tuổi đạt<br /> 152,1mm và bốn năm tuổi là 164,2mm. Tốc độ tăng trưởng về kích thước của cá Bống lá<br /> tre trong năm đầu là cao nhất, đạt 111,2mm; năm thứ 2 tăng thêm 20,9mm (6,2%); năm<br /> thứ 3 tăng thêm 3,2mm (0,9%) và năm thứ 4 tăng thêm 3,2mm (0,9%). Như vậy, vào<br /> những năm đầu của đời sống cá tăng nhanh về kích thước; thời gian về sau tốc độ sinh<br /> trưởng theo chiều dài của cá càng chậm dần. Sự tăng trưởng nhanh về chiều dài trong giai<br /> đoạn đầu của đời sống giúp cá tránh được sự săn mồi của vật dữ trong tự nhiên, cạnh<br /> tranh được với các cá thể cùng loài và sớm đạt được trạng thái thành thục sinh dục tham<br /> gia vào quá trình sinh sản của chủng quần.<br /> Bảng 2. Tốc độ tăng trưởng chiều dài hàng năm của cá Bống lá tre<br /> <br /> Sinh trưởng hàng năm (mm)<br /> <br /> Tốc độ tăng trưởng hàng năm (mm)<br /> <br /> Tuổi<br /> <br /> T2 (tb)<br /> L1 (tb)<br /> <br /> mm<br /> 0+<br /> 1+<br /> <br /> T3 (tb)<br /> <br /> T4 (tb)<br /> <br /> N<br /> <br /> L2 (tb) L3 (tb) L4 (tb) T1 (tb)<br /> %<br /> <br /> mm<br /> <br /> %<br /> <br /> mm<br /> <br /> %<br /> 38<br /> <br /> 88,4<br /> <br /> 88,4<br /> 157<br /> <br /> 75<br /> <br />