Đề tài của sử thi Bana

NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỐI
ðl



ĐỀ TÀI CỦA SỬ THỊ BANA
NGUYÊN THỊ MỸ Lộc?

71). góp phần cụ thể hoá một trong những nội dung của Nghị quyết Hội nghị lần thứ năm của Ban chấp hành Trung ương Đảng khoá VIII về việc "....sưu tầm, nghiên cứu phổ biến các giá trị văn hoá, văn học nghệ thuật các dân tộc thiểu số", chúng tôi triển khai nghiên cứu các tác phẩm sử thi của đồng bào dân tộc Bana vừa mới được công bổ năm 1996”. Sử thi Bana cùng với một số sử thi của các dân tộc khác nằm trong vùng sử thi Tây Nguyên có xuất xứ khá đặc biệt so với những sử thi thế giới. Đó là việc ngày nay chúng ta vẫn có thể tìm đến những nghệ nhân được gọi là những nghe họ hát - kể về sử thi của dân tộc mình”. Đặt nó trong tương
"sử thi sống" -
quan với một số sử thi Việt Nam khác như "Đam San", "Đăm Nol",... và những sử thi tiêu biểu của thế giới như " Hliat " "Ôđixê", _ "Mahabharata", chúng tôi muốn khảo sát những - nét
"Ramayana"
tương đồng và khác biệt của thể loại sử thi nói chung, qua đó khám phá bản sắc văn học của đồng bào dân tộc Bana, cuối cùng nhằm chỉ ra tính chất đa dạng của bứo tauuh gữ thị thể giác,
Ở phạm vi đề tài, sử thi của người Bana cũng khai thác hai loại biến cố: chiến tranh và chiến dấu chinh phục thiên nhiên, hai biến cố gắn liền với sự sống còn của bộ lạc, làng buôn. Tuy

”) Giảng viên Trường Đại học Khoa học Huế.
nhiên, sử thi Bana chủ yếu mang tính chất đời tư hơn là tính chất lịch sử dân tộc hay tính chất thế sự như các sử thi thế giới. Tác phẩm "Giông nghèo tám vợ"gần gũi với các huyền thoại cổ về đề tài dũng sĩ chống yêu quái cứu người đẹp trong sử thi thế giới ; "Tre Vắt ghen ghét Giông" lại phản ánh chủ yếu những mối quan hệ giữa người với người nói lên trình độ cao về nhân sinh quan, quan niệm về vẻ đẹp hoàn thiện của con người. Dù có để cập đến nội dung nào của đời sống thì sử thi Bana chủ yếu vẫn ca ngợi sự vươn lên chiến thắng mọi trở lực trong cuộc sống của con người. Nó không hề minh hoạ cho một tư tưởng tôn giáo nào như sử thi cổ điển Ấn Độ, nó cũng không đơn thuần khẳng định những hoạt động vật chất của con người như sử thi Hy Lạp. Khảo sát một vài yếu tố thuộc nội dung, đề tài tác phẩm, vấn đề sẽ rõ ràng hơn.
1. Về nhan đề tác phẩm: Yếu tố quan trọng này bao giờ cũng có ý nghĩa khái quát nội dung tác phẩm. Ở sử thi Ấn Độ, "Mahabharata" có nghĩa là cuộc chiến tranh của dân tộc Bharata; "Ramayana" là kì tích của hoàng tử Rama; còn "Iliat" của người Hy Lạp có nghĩa là bài ca về thành Iliông, một tên gọi khác của thành Troa, nơi xảy ra cuộc chiến tranh Troa mười năm trởi giữa hai phe định mệnh Hy Lạp - Troa. Ở những sử thi này rõ ràng chiến tranh là vấn đề trung tâm, trọng yếu mà sử thi quan tâm. Còn ở người Bana, vấn đề mà đồng bào chú ý trong sử thi "Giông nghèo tám vợ" và "Tre vắt ghen ghét Giông" cũng đã bộc lộ rõ ràng. Ở sử thi thứ nhất, chàng Giông có đến tám người vợ. Mỗi người vợ như một chứng tích những chiến công của  32
chàng. Đáng lưu ý là trong số đó vì họ mà chàng phải chiến đấu chỉ có một. Số còn lại đều do chàng chinh phục được hoặc chủ động hoặc thụ động. Chăng hạn Giông chỉ thực sự "thích" hai người vì sắc đẹp và tài năng của họ là Đreng Tang và Pơlao Chươh Đreng, còn với bến người khác, chàng bị họ "thích" và vì thương người nên chàng lấy hết ! Điều đáng nói là thông qua mỗi cuộc hôn nhân của Giông sử thì lại lặp đi lặp lại sự gặp gõ, thích nhau, đổi vòng, uống cưới rồi vô số những chỉ tiết trong sinh hoạt, tập tục đời sống tộc người Bana.
Ở sử thi thứ hai "Tre Vắt ghen ghét Giông", nghệ nhân đã khắc hoạ chân dung một kẻ tiểu nhân rõ nét, hay ở một mức độ "đời thường" hơn, nhân vật Tre Vắt sâu sắc ở tính điển hình của nó. Ai có thể nghi ngờ tính hiển nhiên của một thực tế là trong đời sống thường nhật, không phải bao giờ người ta cũng vui mừng với những ưu điểm và thành tựu của người khác. Sử thi này đã triển khai tư tưởng chủ yếu đó bằng việc phanh phui nỗi tị hiểm vô cớ cùng trạng thái luôn bực dọc và những hành động đề tiện của nhân vật Tre Vắt.
Như vậy, so với những sử thi thế giới, tên gọi tác phẩm của sử thi Bana mang tính chất đời tư rõ nét.
2. Về đề tài chiến tranh: Nếu như nguyên nhân trực tiếp dẫn đến chiến tranh ở các sử thị thế giới thường là do nhân vật chính diện bị xúc phạm, vì thế quân Hy Lạp phải đánh người Troa để đòi lại nàng Hêlen bị Parix quyến rũ; anh em nhà Pandava phải chiến đấu với những người anh em thúc bá của mình là vì họ bị đối xử bất công, họ không được hưởng
NGUYÊN THỊ MỸ LỘC
những quyền lợi mà nhẽ ra họ có quyền được hưởng ; Rama phải tiêu diệt Ravana để cứu người vợ yêu của mình bị quỷ vương bắt cóc...trái lại ở sử thi Bana, nhân vật chính diện hoặc tấn công người khác như Noi trong sử thi "Đăm Noi",°” hoặc vô tình xúc phạm người khác như Giông trong "Giông nghèo tám vợ". Đăm Noi cùng với các anh mình gây chiến với Drangha - Dranghơm với mục đích cao ca: diệt kẻ ác vì quyền sống của mọi nhà, trả mối thù cho cha; Giông vì lấy phải vợ chưa cưới của Glailh Phang nên hai bên phải đọ sức để phân thắng bại. Vì lẽ đó qui mô của chiến tranh trong sử thi Bana cũng có phần nhỏ hẹp. Giông đánh nhau với Glaih Phang cùng bốn anh em của địch thủ. Sau khi loại được họ, Giông phải đương đầu với người cha. Chỉ trong trận giao chiến lần thứ hai, qui mô của cuộc chiến tranh toàn dân mới được thể hiện - Giông được sự trợ giúp của các làng buôn bè bạn, của những người thân tài giỏi giàu phép thuật để đối phó với một đối thủ có "hàng trăm, hàng ngàn tên", "đông nghìn nghịt" - Vì thế bóng dáng của một thiên sử thi chiến trận mới có dịp phô bày. Trong sử thi "Tre Vắt ghen ghét Giông" đề tài chiến tranh được để cập với qui mô hẹp hơn. Chỉ còn Giông'” và Tre Vắt đánh nhau. Tất nhiên cũng nhờ tự vệ một cách chính đáng nên Giông được sự ủng hộ của nhiều người trong đó đặc biệt có công lớn của Xemyang.
Trong diễn biến của những trận giao tranh, tính chất ác liệt ở các sử thi là giống nhau, yếu tố thần kì cũng tham dự vào tất cả các trận chiến. Tuy nhiên, ở sử thi Bana, thần linh không hiện diện với hình hài cụ thể và cùng con người sống  NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỐI
Đồ
===——————————————— ———TDDDễễễ
mái với đối phương như sử thi Hy Lạp và sử thi Ấn Độ. Con người có khả năng kì diệu để đối phó với kẻ thù là đặc trưng của sử thi Bana. Vì thế có thể nói đến một chủ nghĩa nhân đạo đặc thù của sử thi Bana khi nó để cho yếu tố thần kì tác động mạnh mẽ đến số phận nhân vật. Thay vì chết là chấm dứt cuộc đời, sử thi Bana để nhân vật sống lại nhờ yếu tố thần kì. Đen Yang và Xemyang đã dùng pơgang (bùa ngải) cứu nhân vật Giông ở ca hai sử thi sống lại. Thật là độ lượng hồn nhiên trong cảm quan nhân sinh của đồng bào dân tộc. Người anh hùng cần phải được đền đáp không chỉ ở tiếng thơm còn lại, họ phải được tiếp tục sống trên cõi đời nhân ái. Sự quán xuyến cuả tư tưởng này còn được thể hiện đặc biệt ấn tượng ở chỉ tiết sau cùng khi Giông nhờ người vợ tài giỏi cứu đã chiến thắng bok Glaih Tơnơng và được đối thủ của mình nhận làm con nuôi. Như vậy, khoảng cách giữa con người và thần thánh ở sử thi Bana xa hơn so với sử thi thế giới.
Ở sử thi thế giới sau chiến tranh, tổn thất thật là nặng nề. Có khi cả một đô thành bị phá huy (Iliat), một vương quốc bị tiêu vong với hàng trăm triệu người chết (Mahabrahata), một quốc đảo bị xoá tên (Ramayana). Ngược lại, không thể coi là mất mát khi chiến thắng của người anh hùng Bana đem lại cùng một lúc hoà bình thịnh vượng cho làng bản anh ta, cho những buôn làng kể cận và cho ca họ hàng đối thủ của người anh hùng. Chỉ có kẻ thù trực tiếp của người anh hùng cùng những kẻ adua ngu dại mới bị tiêu vong.
Nói chung, chiến tranh chỉ xây ra trong những tình huống bất khả kháng đối với người anh hùng. Trong sư thi
"Mahabrahata", anh em Pandava tha thiết đề nghị tuân theo lẽ dacma, đòi được đối xử công bằng, nhẫn nhục chịu lưu đày một cách bất công, từ tốn xin một làng nhỏ để sống....Tất cả đều không được đáp ứng. Chiến tranh tất yếu phải xảy ra. Ở "Iliat", danh dự bị xúc phạm, người Hy Lạp đã buộc phải trừng trị kẻ bội nghĩa. Rama cũng phải tiêu diệt kẻ ác để dành lại vợ bị cướp đoạt một cách hèn ha Người
trong sử thi Bana cũng bị buộc phải
trong "Ramayana". anh hùng chiến đấu. Tuy nhiên, tính cách của anh ta có chiều thụ động. Anh ta bị cuộc sống đưa đẩy và "vô tình" mà bộc lộ phẩm chất ưu tú của mình. Hơn nữa, anh ta có nguồn gốc xuất thân chẳng dính dáng gì tới thần linh. Chính vì vậy có thể nói đến một kiểu nhân vật hiện thực chủ nghĩa không tự giác trong những sử thi Bana ?
3. Ở những phạm vi khác của cuộc sống: Biến cố chiến tranh trong những sử thi thế giới mặc dù chiếm một số lượng trang ít ỏi "Mhabrahata"1⁄/5 tác phẩm, "Ramavana 1/6 tác phẩm), trừ "Hiat", nhưng những gì ở bên ngoài đều liên quan mật thiết đến biến cố trung tâm đó. Sử thi Bana có phần khác biệt khi xử lí cái biến cố bất thường này. Đúng vậy, trong dòng chảy êm đềm của đời sống, chiến tranh như làn gió làm thoáng gợn một con sóng, đố là ấn tượng về mối tương quan giữa đời sống hoà bình và biến cố chiến tranh trong sử thi Bana. Vì thế ta thấy sử thi đi sâu mô tả một cách chi tiết những cảnh sinh hoạt hàng ngày của đồng bào dân tộc. Cứ mỗi cuộc hôn nhân của Giông, tác giả sử thi lại kể lại diễn biến của nó: trai gái gặp nhau, thích nhau, đổi vòng, uống cưới... rồi những  34
NGUYÊN THỊ MỸ LỘC
Z“——————————————ễỄễỄễỄễễễ
quan niệm, tín ngưỡng, tập quán cũng được nhắc đi nhắc lại ở mỗi cuộc hôn nhân. Bên cạnh đó, sử thi Bana đã dành nhiều trang mô tả vẻ đẹp của con người. Rất nhiều người được khắc hoạ giống nhau, cũng khuôn mặt, nước da, thân hình, dáng dấp "mềm mại như chim bay", "khoan thai như cá lượn", "đẹp chẳng khác gì như kan Yang" (Yang nghĩa là thần). Ở đây rõ ràng tính chất lặp lại những chỉ tiết đời sống hàng ngày của sử thi Bana khác với "lối nhắc lại" như là một biện pháp kĩ thuật của sử thi mà tác gia Nguyễn Văn Khoả đã để cập trong tác phẩm "Anh hùng ca của Hômerở'".
Ngoài những chi tiết mô tả chân dung nhân vật, sử thi Bana dành quan tâm nhiều hơn bất cứ sử thi nào khác cho khuôn mặt người phụ nữ. Dẫu là địa vị lịch sử có giống nhau vì ở vào thời điểm sử thi, người phụ nữ đã bị hạ bệ, song chiếm một địa vị quan trọng trong đời sông cộng đồng làng bản thì chỉ có người phụ nữ Bana. Vì thế mà suốt ca thời gian dài Xét chết đi, Biaxin vẫn làm lụng nuôi con cho đến ngày chúng khôn lớn, trưởng thành. Ngoài Biaxin, người phụ nữ xuất hiện nhiều trong sử thi Bana, ngay ở nhan đề tác phẩm. Tám người vợ của Giông là tám khuôn mặt gắn liền với hình dáng, với những trạng thái tình cảm, những cuộc hôn nhân, những mặt ưu và khuyết của mỗi người. Sử thi Bana đã đề cập toàn diện và tỉ mỉ đời sống vật chất và tỉnh thần của một nửa nhân loại, hơn bất cứ sử thi thế giới nào. Tuy cùng cắt nghĩa nguyên nhân chiến tranh từ người phụ nữ như các sử thi thế giới, nhưng sử thi Bana lại để cho người đàn
bà chuộc lại tội lỗi của mình một cách vẻ vang. Chính họ là người đã giúp đổ người anh hùng một cách hiệu qua nhất trong chiến tranh. Họ cũng là người quyết định số phận của người anh hùng, đưa anh ta từ cõi chết trở về sau khi chiến tranh đã kết thúc. Khác với những người phụ nữ ở sử thi thế giới như là những phần thưởng quí báu mà người anh hùng dành được trong những trận thư hùng, người phụ nữ Bana hồn nhiên, mộc mạc, bước vào đời chàng Giông với những nết hay và thói xấu...Dù hậu quả thế nào, họ đều chủ động làm những gì mà trái tim mách bão. Thích Giông rồi thì mặc dù chàng đã có vợ, họ vẫn khăn gói theo chàng. Họ thực tế hơn những phụ nữ trong sử thi thế giới - chấp nhận chế độ đa thê một cách tự nguyện và vì thế họ có vẻ "văn xuôi" hơn chị em cùng thời đại ở những không gian xa xôi khác.
Nói nhiều đến hôn nhân, đến người phụ nữ, đến cuộc sống đời thường muôn vẻ, sử thi Bana rõ ràng mang tính chất đơi tư.
Như vậy, thông qua việc khảo sát, đối chiếu một vài yếu tố thuộc nội dung để tài, ta thấy bên cạnh những mặt tương đồng như cùng lấy đề tài chiến tranh và những người anh hùng chiến đấu để bảo vệ người đẹp, giữ gìn cuộc sống của làng buôn, bộ lạc, sử thi Bana có xu hướng nghiêng về miêu tả nhiều mặt, tỉ mỉ, chi tiết cuộc sống đời thường hơn những sử thi thế giới. Nó cho thấy cảm hứng sử thi không phải chỉ được khai thác từ những xung đột lồn lao giữa các thị tộc, bộ lạc, mà
(Xem tiếp trang 51)  NGHIÊN CỨU - TRAO ĐỐI ð1
==—————————----—— TT Tỳ
(Tiếp theo trang 34)
có thể trong đời sống thường nhật, nếu như những tình huống của cuộc sống không giải quyết được bằng biện pháp hoà bình, nếu như chiến tranh là bắt buộc thì trong chiến trận, hành động của người anh hùng bao giờ cũng mang tầm thước cao cả, lớn lao. Vì thế, về cơ bản người anh hùng trong sử thi Bana là những người anh hùng của cuộc đời thường. Giông ở cả hai bản sử thì đều là biểu tượng của vẻ đẹp, sức mạnh, lòng can đảm và sức vươn lên mãnh liệt để chiến thắng mọi gian nan thử thách trong quá trình sinh tổn và phát triển của dân tộc Bana. Biến cố chiến tranh trong sử thi Bana chiếm một số trang ít ôi trong khi những diễn biến của đời sống vật chất và tỉnh thần của đồng bào được mô tả đậm đà màu sắc dân tộc trong những buổi đổi vòng, uống cưới, trong những quan niệm giản đơn của tuổi thơ ấu trĩ. Vẻ đẹp của sử thi Bana chính là cuộc sống được mô tả với tất
ca tính chất hồn nhiên của nó.f
N.T.M.L
(1) Giông nghèo tám uợ và Tre Vắt ghen ghét Giông - Phan Thị Hồng sưu tầm, biên dịch - Nxb Văn hoá dân tộc, H,1996.
(2) Theo số liệu của Hội thảo Sử th¡ Tây Nguyên năm 1997, chúng ta mới khai thác được 1/10 hoặc 1/20 số lượng sử thi vốn có, và trước đây có khoảng 300 nghệ nhân, nay chỉ còn vài chục người.
(3) H„mmon Đăm Noi - Nxb Văn hoá, H.198ã.
(4) Nhân vật anh hùng cùng tên với nhân vật Giông trong sử thi Giông nghèo tám uợ.