Đề tài: Đặc điểm Mỹ thuật thời Trần

Chia sẻ: Dinh Vuong | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:39

Thêm vào BST

Báo xấu

1.457
lượt xem 192
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Dân tộc Việt Nam chúng ta luôn có truyền thống đấu tranh dựng nước và giữ nước trong suốt mấy nghìn năm nay. Trong suốt chiều dài lịch sử đó, dân tộc ta đã tạo nên một nền mĩ thuật phong phú, đa dạng và mang đậm bản sắc dân tộc. Việt Nam là một quốc gia đa dân tộc với 54 dân tộc anh em trong đó mỗi dân tộc đều có những truyền thống văn hóa riêng. Kho tàng văn hóa truyền thống Việt Nam thể hiện sự đa dạng muôn hình muôn vẻ của các dân tộc...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Đề tài: Đặc điểm Mỹ thuật thời Trần

Đặc điểm mĩ thuật thời Trần GVHD: TH.S ĐÀM VĂN THỌ Luận văn Đề tài: Đặc điểm Mỹ thuật thời Trần SVTH: Đinh Thị Vượng – Lớp 08CVHH Trang 1
Đặc điểm mĩ thuật thời Trần GVHD: TH.S ĐÀM VĂN THỌ M ục l ục 1. Lý do chọn đề tài ..................................... 3 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........... 4 3. Phương pháp nghiên cứu ........................ 4 4. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ...................... 4 5. Bố cục đề tài ............................................ 5 NỘI DUNG .................................................... 6 Chương I. Khái quát về thời Trần và mĩ thuật thời Trần ....................................................... 6 1.1. Khái quát về thời Trần ............................. 6 1.2. Khái quát về mĩ thuật thời Trần ................ 8 Chương II. Những đặc điểm mĩ thuật thời Trần .................................................................. 10 2.1. Sự kế thừa những tinh hoa văn hóa thời Lý .................................................................. 10 2.2. Những thay đổi và sáng tạo trong mĩ thuật thời Trần ..................................................... 11 2.3. Những tác phẩm mĩ thuật tiêu biểu của thời Trần............................................................ 22 KẾT LUẬN .................................................. 38 SVTH: Đinh Thị Vượng – Lớp 08CVHH Trang 2
Đặc điểm mĩ thuật thời Trần GVHD: TH.S ĐÀM VĂN THỌ MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Dân tộc Việt Nam chúng ta luôn có truyền thống đấu tranh dựng nước và giữ nước trong suốt mấy nghìn năm nay. Trong suốt chiều dài lịch sử đó, dân tộc ta đã tạo nên một nền mĩ thuật phong phú, đa dạng và mang đậm bả n sắc dân tộc. Việt Nam là một quốc gia đa dân tộc với 54 dân tộc anh em trong đó mỗi dân tộc đều có những truyền thống văn hóa riêng. Kho tàng văn hóa truyền thống Việt Nam thể hiện sự đa dạng muôn hình muôn vẻ của các dân tộc cùng sống trên dải đất này. Trong kho tàng văn hoá đó phải kể đến sự đóng góp của các tác phẩm mĩ thuật đã và đang có mặt ở khắp mọ i miền đất nước. Vì vậy lịch sử nền mĩ thuật của nước ta rất đa dạng, phong phú qua nhiều thời kỳ, nhiều giai đoạn với những đặc trưng riêng, đóng góp quan trọng vào công cuộc xây dựng nền văn hoá, xây dựng đất nước và bảo vệ Tổ Quốc. Mĩ thuật Việt Nam đã phát triển qua bao thời kỳ. Mỗi thời kỳ là một mốc đánh dấu sự phát triển của lịch sử mĩ thuật và được thể hiện qua nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc, hội họa… tiêu biểu của thời kì đó. Do đó mỗi một thời kỳ phát triển của mĩ thuật Việt Nam đều có những nét đặc trưng riêng, những bước phát triển mạnh mẽ trên cơ sở kế thừa, phát huy những giá tr ị văn hóa của các thời kỳ trước để lại, đồng thời sáng tạo nó phù hợp với chặng đường phát triển của mình. Trong đó mĩ thuật thời Trần được đánh giá là thời kỳ phát triển mạnh mẽ của mĩ thuật Việt Nam với những biến đổi lớn lao với nhiều thành tựu lớn trong tất cả các lĩnh vực kiến trúc, điêu khắc, hội họa và nghệ thuật trang trí đồ gốm. Mĩ thuật thời kỳ này đã chứa đựng trong mình một bề dày văn hóa sâu sắc, có nhiều đóng góp quan trọng trong kho tàng văn hóa truyền thống Việt Nam. Tìm hiểu “Đặc điểm mĩ thuật thời Trần” là một đề tài luôn thôi thúc tôi tìm hiểu bởi việc tìm hiểu những đặc điể m cũng như thành tựu nổi bật SVTH: Đinh Thị Vượng – Lớp 08CVHH Trang 3
Đặc điểm mĩ thuật thời Trần GVHD: TH.S ĐÀM VĂN THỌ của mĩ thuật thời kỳ này sẽ cho chúng ta thấy được giá trị cũng như phong cách nghệ thuật của ông cha ta bấy giờ. Qua đó còn nhận thức được tầm quan trọng của việc tìm hiểu cũng như giữ gìn, bảo tồn các giá trị văn hóa đó. Đó là lý do tôi chọn đề tài này. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài: Tìm hiểu “đặc điểm mĩ thuật thời Trần”. Phạm vi nghiên cứu của đề tài: Trong đề tài này tôi tập trung nghiên cứu về các đặc điểm mĩ thuật thời Trần như: tìm hiểu về sự kế thừa những tinh hoa văn hóa thời Lý, những đổi thay và sáng tạo trong mĩ thuật thời Trần qua nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc, hội họa… của các tác phẩm mĩ thuật tiêu biểu. 3. Phương pháp nghiên cứu Khi nghiên cứu đề tài này tôi đã sử dụng phương pháp nghiên c ứu hệ thống cấu trúc là chủ yếu. Ngoài ra tôi còn sử dụng thêm các phương pháp khác như: phương pháp phân tích, khái quát, tổng hợp; phương pháp so sánh đối chiếu; phương pháp thống kê lựa chọn… để làm nổi bật những đặc điể m của mĩ thuật thời Trần. 4. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Mĩ thuật thời Trần là đề tài luôn nhận được rất nhiều sự quan tâm của các nhà nghiên cứu ở tất cả các khía cạnh: kiến trúc, điêu khắc, hội họa, trang trí với nhiều công trình có quy mô lớn như: Trong cuốn “Lịch sử mĩ thuật Việt Nam" của tác giả Phạm Thị Chỉnh có viết về các đặc điểm của mĩ thuật thời Trần. Cuốn sách đã cho chúng ta một cái nhìn tổng quan, khái quát về lịch sử mĩ thuật Việt Nam nói chung và lịch sử mĩ thuật thời Trần nói riêng. Cuốn sách “Đại cương lịch sử Việt Nam” do Trương Hữu Quýnh chủ biên cùng các tác giả Phan Đại Doãn, Nguyễn Cảnh Minh đã nghiên cứu SVTH: Đinh Thị Vượng – Lớp 08CVHH Trang 4
Đặc điểm mĩ thuật thời Trần GVHD: TH.S ĐÀM VĂN THỌ một cách tổng quan về lịch sử hình thành và phát triển của Việt Nam. Trong cuốn sách, thời Trần được các tác giả chú ý tìm hiểu nhưng mang tính tổng quát, không đi sâu vào tìm hiểu mĩ thuật của thời kỳ này. Viện mĩ thuật Việt Nam cũng cho ra đời cuốn sách “Văn hóa Việt Nam nhìn từ mĩ thuật”. Tuy nhiên cuốn sách phân tích văn hóa Việt Nam nhìn từ góc độ mĩ thuật nên mang ý dàn trải, chung chung, không đi sâu phân tích thời kỳ nào, do đó còn nhiều hạn chế khi đi sâu tìm hiểu đặc điể m mĩ thuật thời Trần. Và còn nhiều nhà nghiên cứu đã đi sâu vào tìm hiểu những đặc điểm của mĩ thuật thời kì này. Những tác phẩ m nghiên cứu trên phần nào đã tìm về cội nguồn của mĩ thuật dân tộc, đã phản ánh phần nào mĩ thuật Việt Nam nói chung và mĩ thuật thời Trần nói riêng trên những chặng đường lịch sử dân tộc. Tuy nhiên phần lớn các công trình chỉ đi sâu vào một khía cạnh nào đó của mĩ thuật thời Trần mà chưa có sự nghiên cứu toàn diện về các đặc điể m của mĩ thuật thời kỳ này. Dựa trên cơ sở đã nghiên cứu, phân tích của các nhà nghiên cứu tôi đã phát triển để hoàn thiện đề tài của mình. 5. Bố cục đề tài Ngoài phần mở đầu, nội dung, kết luận, đề tài còn có phần mục lục và thư mục tài liệu tham khảo. Phần nội dung gồm hai chương chính: Chương I: Khái quát về thời Trần và mĩ thuật thời Trần Chương II: Những đặc điểm mĩ thuật thời Trần SVTH: Đinh Thị Vượng – Lớp 08CVHH Trang 5
Đặc điểm mĩ thuật thời Trần GVHD: TH.S ĐÀM VĂN THỌ NỘI DUNG Chương I. Khái quát về thời Trần và mĩ thuật thời Trần 1.1. Khái quát về thời Trần 1.1.1. Sự thành lập triều Trần Nhà Lý phát triển thịnh trị vào đời vua Lý Nhân Tông (1072 - 1127), sau đó bắt đầu đi vào con đường suy yếu. Lúc này quyền hành rơi vào tay những kẻ hại dân. Trước tình hình ấy, nhiều cuộc khởi nghĩa đã nổ ra, góp phần làm lung lay ngai vàng nhà Lý. Khi nhà Lý suy yếu, nạn cát cứ lại xảy ra. Năm 1211, ba dòng họ phong kiến lớn đã nổi dậy. Đó là họ Đoàn ở Hả i Dương, Hải Phòng; họ Trần ở Thái Bình, Nam Định và nam Hưng Yên; họ Nguyễn ở Hà Tây. Triều đình nhà Lý chỉ còn kiể m soát được Thăng Long và các vùng lân cận. Trong khi đó vua Lý Huệ Tông không có con trai. Năm 1225, ông đã nhường ngôi cho con gái thứ là Chiêu Thánh, còn mình là Thái Thượng Hoàng. Lúc này Lý Chiêu Hoàng mới có 7 tuổi. Vì vậy, mọi quyền hành của triều đình đều nằ m trong tay viên quan Trần Thủ Độ. Dòng họ nhà Trần lúc này đã chiếm giữ một vị trí trọng yếu trong triều đình. Sau khi ép Lý Chiêu Hoàng nhường ngôi cho chồng là Trần Cảnh lên ngôi lấy hiệu là Trần Thánh Tông thì thời đại của nhà Trần chính thức bắt đầu năm 1225. Triều Trần chính thức được thành lập, thực sự thay thế nhà Lý trên vũ đài chính trị, nắm quyền điều hành đất nước từ năm 1226 đến năm 1400. Nhà Trần đã thay thế nhà Lý và giữa hai triều đại này không có khoảng cách về thời gian. Vì vậy có thể thấy rằng, nhà Trần đã tiếp thu mọi thành tựu văn hoá của nhà Lý. Mặc dù vậy, với 174 năm tồn tại xã hội thời Trần cũng có nhiều sự thay đổi. Hơn nữa về mặt nghệ thuật, giữa thời Lý và thời Trần lại có khoảng cách về thời gian, đó là vừa có sự kế thừa những tinh hoa văn hóa của thời Lý, vừa có sự giao lưu văn hóa rộng rãi và tinh thần thượng võ thời Trần phát triển mạnh qua ba cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông SVTH: Đinh Thị Vượng – Lớp 08CVHH Trang 6
Đặc điểm mĩ thuật thời Trần GVHD: TH.S ĐÀM VĂN THỌ nên đã làm cho nghệ thuật thời Trần có sự thay đổi và sáng tạo nhất là trong mĩ thuật. 1.1.2. Khái quát về xã hội thời Trần Năm 1225, triều Trần thay thế triều Lý. Nhà Trần tiếp tục công cuộc xây dựng mở mang nước Đại Việt về mọi mặt. Ý thức dân tộc ngày càng được khẳng định dưới triều Trần. Dưới thời Trần, bộ máy cai trị được củng cố, kiện toàn, quân đội được quan tâm xây dựng. Trong thời kì này, nông nghiệp, công thương nghiệp đạt nhiều tiến bộ; các cơ sở giáo dục như: Quốc học viện, Giảng võ đường được thành lập; văn hóa; khoa học; nghệ thuật phát triển mạnh: nhiều tác phẩm văn thơ, nhiều công trình nghệ thuật nổi tiếng ra đời. Đặc biệt chữ Nôm bắt đầu được sử dụng trong văn học. Những thành tựu đó đã nâng cao đời sống nhân dân, đưa văn minh Đại Việt lên tới đỉnh cao và tạo sức mạnh đánh bại 3 lần xâm lược của quân Mông Nguyên (1258, 1285, 1288) giữ vững độc lập, góp phần cùng thế giới chặn đứng sự bành trướng của đế quốc Mông Cổ. Chiến thắng quân Nguyên Mông đã một lần nữa khẳng định truyền thống yêu nước và ý chí của dân tộc ta. Đồng thời ý thức dân tộc ngày càng được khẳng định dưới triều Trần. Nho giáo tuy chưa phát triển mạnh như Phật giáo, nhưng với cơ sở từ thời Lý sang thời Trần, Nhà nước cũng rất chú trọng đến việc học hành, thi cử chọn nho sĩ có tài. Nhiều nhân tài được đào tạo trong thời Trần như Chu Văn An, Lê Văn Hưu, Trương Hán Siêu, Mạc Đĩnh Chi, Phạm Sư Mạnh… Năm 1232, Nhà nước cho mở khoa thi Thái học sinh để chọn nhân tài. Chữ Nôm ngày càng được phổ biến rộng rãi hơn. Bên cạnh Nho giáo, Phật giáo vẫn được phát triển mạnh, kế tiếp truyền thống từ thời Lý. Mặt khác ở thời Trần còn có phái thiền do người Việt Nam sáng lập ra. Đó là phái Trúc Lâm với 3 vị tổ: Trần Nhân Tông - Pháp Loa và Huyền Quang. Phật giáo ngày càng hoà hợp và gần gũi với đời sống dân gian. Chùa tháp được xây dựng SVTH: Đinh Thị Vượng – Lớp 08CVHH Trang 7
Đặc điểm mĩ thuật thời Trần GVHD: TH.S ĐÀM VĂN THỌ nhiều, trong các làng xã cũng có nhiều ngôi chùa chiền đẹp tuy quy mô không lớn như chùa thời Lý. Về kinh tế, Nhà nước chú trọng khuyến khích nông nghiệp phát triển. Quân đội nhà Trần vẫn được tổ chức theo chế độ "ngụ binh ư nông" để góp thêm lực lượng sản xuất nông nghiệp. Kinh tế thành thị cũng song song phát triển kéo theo sự thịnh vượng của kinh tế hàng hoá, giao thông… Tất cả những điều đó đã góp phần làm cho Nhà nước phong kiến thời Trần ngày một vững mạnh hơn. Đồng thời uy tín và ảnh hưởng của nước ta ngày càng được nâng cao hơn sau chiến thắng quân Nguyên Mông. Mặt khác, trong xã hội Đại Việt thời đó cũng có nhiều sự thay đổi lớn. Chế độ nông nô, nô tì tan rã, dần dần biến các nông nô thành những người nông dân tự do. Nhà nước chú ý hơn tới việc "nới sức dân để làm kế sâu rễ bền gốc". Tất cả những điều kiện xã hội đó đã phần nào ảnh hưởng tới sự phát triển mĩ thuật thời Trần, nhất là tạo điều kiện thuận lợi cho văn hoá nghệ thuật dân gian phát triển, nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc thời Trần có bước nhiều tiến bộ hơn so với thời Lý, trong đó có một số phù điêu khắc hình nhạc công biểu diễn mang phong cách Chiêm Thành. Cách trang trí hoa văn dựa trên nghệ thuật dân dụng, tất cả những điều đó đã tạo nên đặc điểm riêng biệt cho mĩ thuật thời Trần. 1.2. Khái quát về mĩ thuật thời Trần Mĩ thuật thời Trần kế thừa tinh hoa của mĩ thuật thời Lý, nhưng dung dị, đôn hậu và chất phác hơn. Bên cạnh đó mĩ thuật thời Trần còn tiếp nhậ n được một số yếu tố nghệ thuật của các nước láng giềng nên đã bổ sung, làm giàu hơn cho nền nghệ thuật dân tộc. Mĩ thuật thời Trần mang đậm tinh thầ n dân tộc ngày một rõ nét và là cơ sở, là nền móng tạo đà cho sự phát triển của mĩ thuật Việt Nam các giai đoạn sau. SVTH: Đinh Thị Vượng – Lớp 08CVHH Trang 8
Đặc điểm mĩ thuật thời Trần GVHD: TH.S ĐÀM VĂN THỌ Đặc điểm phong cách nghệ thuật thời Trần: mĩ thuật thời Trần với đường nét phóng khoáng, khoẻ khoắn, giàu chất hiện thực hơn thời Lý. Bố cục có phần thưa thoáng đơn giản, cách tạo hình khỏe khoắn gần gũi với đời sống nhân dân lao động. Đề tài phong phú hơn thời Lý, đặc biệt là trên đồ gố m xuất hiện nhiều hình ảnh các con thú. Rồng còn nhiều nét của thời Lý nhưng đầu đã có sừng, chân 4 móng, khúc cuộn ở thân doãng hơn. Có thể nói rằng, nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc và hội họa thời Trần có bước tiến bộ, tinh xảo hơn so với thời Lý. Nếu phong cách mĩ thuật thời Lý bộc lộ rõ tính tư tưởng hoá, mẫu mực, đường nét mềm mại, nhịp nhàng, chau chuốt thì mĩ thuật thời Trần mang đậm nét hiện thực, sống động, đơn giản, có vẻ đẹp khỏe khoắn, phóng khoáng, biểu hiện được sức mạnh, lòng tự hào và tự tôn dân tộc. Mĩ thuật thời Trần phát triển trên cơ sở, nền móng đã có từ thời Lý. Tuy vậy do điều kiện, hoàn cảnh xã hội khác nhau dẫn đến quan niệm thẩ m mỹ khác nhau. Nếu mĩ thuật thời Lý đi theo hướng cách điệu cao, đường nét trau chuốt, tỉ mỉ thì mĩ thuật thời Trần lại chuyển sang hướng hiện thực, cách tạo hình đơn giản, khái quát và khoẻ khoắn hơn. Thời kì này nhiều công trình kiến trúc được xây dựng, về kiến trúc cung đình thì có tu bổ hoàng thành Thăng Long, xây dựng cung điện Thiên Trường và nhiều khu lăng mộ nổi tiếng. Về kiến trúc Phật giáo thì giai đoạn này nhiều chùa tháp cũng được xây dựng. Còn về lĩnh vực điêu khắc nổi bật nhất là các tượng tròn được tạc bằng đá, gỗ… tượng bệ rồng thì có hình dáng khỏe khoắn hơn rồng thời Lý. Chạm khắc gỗ cũng phát triển với những cảnh nhạc công, người chim, rồng và bệ hoa sen, còn đồ gốm thì xương gốm dày thô và nặng hơn so vớ i thời lý, gốm gia dụng phát triển mạnh, chế tác được gốm hoa nâu và gố m hoa lam, họa tiết trang trí sắc xảo hơn chú trọng với những họa tiết như hoa cúc, hoa sen… và được cách điệu. SVTH: Đinh Thị Vượng – Lớp 08CVHH Trang 9
Đặc điểm mĩ thuật thời Trần GVHD: TH.S ĐÀM VĂN THỌ Như vậy có thể nói đây là giai đoạn mà mĩ thuật Việt Nam có sự phát triển mạnh mẽ, vừa có sự kế thừa phát huy các giá trị mĩ thuật thời Lý, vừa có sự sáng tạo khác biệt để phù hợp với hoàn cảnh, xã hội đương thời qua đó thể hiện được sự dung dị, đôn hậu, chất phát, nói lên được sức mạnh, lòng tự hào của dân tộc Việt. Chương II. Những đặc điểm mĩ thuật thời Trần 2.1. Sự kế thừa những tinh hoa văn hóa thời Lý Nhà Trần là thời kì kế tiếp sau thời Lý. Vì vậy sau khi bắt đầu được thành lập, nhà Trần thừa hưởng toàn bộ gia sản văn hoá thời Lý nhất là về mặt kiến trúc. Các công trình kiến trúc từ thời Lý như tháp Báo Thiên, chùa Dạm, chùa Phật Tích… vẫn còn tồn tại. Những công trình kiến trúc, những tác phẩ m nghệ thuật điêu khắc từ thời Lý đã giữ một vai trò quan trọng, nó được xem là cơ sở, là nền móng cho mĩ thuật thời Trần phát triển. Mĩ thuật thời Trần đã có sự thay đổi về phong cách, cách thức thể hiện để phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh văn hóa, xã hội mới. Sự thay đổi đó diễn ra trong một thời gian khá dài vừa có sự tiếp thu và tiếp biến qua thời gian của lịch sử. Sự chuyển biến về phong cách diễn ra từ từ trên cơ sở thừa kế những tinh hoa của văn hoá nghệ thuật thời Lý. Sự kế thừa này thể hiện rất rõ qua nhiều tác phẩ m và hình tượng nghệ thuật tiêu biểu, nhất là trong nghệ thuật chạ m khắc trang trí, hội họa. Những đề tài, hình tượng nghệ thuật ít có sự thay đổi. Trong chạ m khắc chúng ta gặp lại những nội dung đề tài quen thuộc: sóng nước, rồng, hoa sen, hoa văn tay mướp, phượng, người chim, mây, mặt trời… Về hình thức thể hiện cũng có nhiều sự đồng nhất. Hoa văn sóng nước vẫn mang tinh thần hoa văn hình nấ m, cao tầng như thời Lý. Hình rồng trên viên gạch ở chùa Hoa Yên (Yên Tử - Quảng Ninh) vẫn mang những nét điển hình của rồng thời Lý như sự đều đặn, uốn lượn nhịp nhàng và sự mềm mại của đường nét. Đề tài rồng được sử dụng trong các SVTH: Đinh Thị Vượng – Lớp 08CVHH Trang 10
Đặc điểm mĩ thuật thời Trần GVHD: TH.S ĐÀM VĂN THỌ môtíp trong mĩ thuật thời Lý như rồng chầu vông sáng. Một số hoa văn hoa lá vẫn mang tính cách điệu cao như những hình lá dương xỉ trang trí trên bệ đá chùa tháp Phổ Minh (Nam Định). Nhìn chung những chạm khắc trang trí thời Trần vẫn mang phong cách mềm mại, nhẹ nhàng, bộc lộ trí tưởng tượng phong phú và tài năng sáng tạo của ông cha ta. Những nét tinh hoa của văn hoá tạo hình thời Lý vẫn trở lại trên các tác phẩm mĩ thuật thời Trần. Phải chăng đó không phải là đặc điểm của mĩ thuật thời Lý mà còn chính là đặc điểm mang tính dân tộc đậm đà của người Việt, mặc dù thời gian có thay đổi. Trên cở sở tinh hoa văn hoá thời Lý, mĩ thuật thời Trần lại phát triển trong điều kiện xã hội có nhiều biến thiên khác với thời Lý. Do đó bên cạnh việc kế thừa về văn hoá, nghệ thuật các nghệ nhân thời Trần còn sáng tạo nhiều công trình tác phẩ m mĩ thuật đặc sắc và mang một phong cách riêng của thời kỳ này. Đó là những đặc điểm khác biệt mà qua quá trình vừa tiếp thu vừa sáng tạo của mĩ thuật thời Trần đã đạt được. Mặc dù vậy, những nét dân tộc vẫn được thể hiện rõ trong mĩ thuật thời kỳ này. Có thể nói rằng, mĩ thuật thời Trần đã mang đậ m dấu ấn văn hóa của dân tộc. 2.2. Những thay đổi và sáng tạo trong mĩ thuật thời Trần 2.2.1. Nghệ thuật kiến trúc Kiến trúc thời Trần lúc đầu được kế thừa thành tựu kiến trúc thời Lý do đó có nhiều điểm gần với kiến trúc thời Lý. Tuy vậy từ năm 1262 trở đi, với kiến trúc chùa, tháp Phổ Minh, tháp Bình Sơn, chùa Thái Lạc… cùng với các tác phẩm chạm khắc trang trí trên các công trình đó đã bắt đầu bộc lộ phong cách mĩ thuật của thời kỳ này. Đó là sự thay đổi về vị trí, kiểu dáng các công trình kiến trúc, cách thể hiện các đề tài trang trí mang tính hiện thực phóng khoáng và thoáng đạt hơn. SVTH: Đinh Thị Vượng – Lớp 08CVHH Trang 11
Đặc điểm mĩ thuật thời Trần GVHD: TH.S ĐÀM VĂN THỌ Qua dấu vết còn lại của một số ngôi chùa thời Lý thì thấy các chùa thời Lý thường được xây dựng ở những nơi đất cao và có cảnh đẹp như ở chân núi, trên núi… Vì vậy mặt bằng của các ngôi chùa thời Lý thường được trải dài trên ba bốn bậc cấp và cao dần. Sang thời Trần, các chùa tháp được phân bố rộng rãi hơn, bố cục mặt bằng chùa thời Trần cũng có nhiều kiểu. Như chùa Yên Tử, trung tâm của phái Trúc Lâm tam tổ được xây dựng trên núi, do đó phải bạt núi để xây dựng thành cụm chùa riêng theo từng cấp bậc. Lối kiến trúc này gần giống với lối kiến trúc của chùa Phật Tích, chùa Dạ m thời Lý. Tuy vậy còn có thể có lối bố cục theo kiểu “nội công ngoại quốc” có nghĩa là ba tòa Tiền Đường, Thiên Hương, Thượng Điện được sắp sếp theo kiểu chữ công hành lang bao quanh giống như chữ quốc. Kiểu bố cục mặt bằng này sẽ gặp nhiều hơn trong kiến trúc các thời kỳ sau. Qua đó cho thấy có những thừa kế và sự sáng tạo trong phong cách mĩ thuật thời Trần. Cùng với kiến trúc thời Lý, kiến trúc thời Trần đã làm phong phú thêm, hoàn chỉnh thêm kiến trúc Phật giáo nói riêng và đóng góp cho kho tàng kiến trúc dân tộc nhiều công trình có giá trị cao. Tháp thời Trần được xây dựng theo kiểu tháp vuông 4 mặt, có nhiề u tầng, nhỏ dần về phía ngọn. Tầng dưới cùng thường cao nhất có thể từ 2 đến 2,2m. Bề ngoài thường được trang trí bằng nhiều hình tượng. Tháp có hai loại thờ Phật, thờ tổ và tháp có đặt xá lị của các sư tổ (tháp mộ). Đứng ở dưới đất ngước nhìn lên, ngọn tháp như vươn tới trời cao. Cây tháp như nét nối giữa trời và đất. Từ đó, những điều cầu nguyện, những mong muốn sự tốt lành cho con người sẽ đến được với Đức Phật. Có thể vì lẽ đó, mà tháp thường đứng với kiến trúc chùa và có chiều cao hơn ngôi chùa rất nhiều. Căn cứ trên các ngôi tháp còn lại ở thời Trần như tháp Phổ Minh, tháp Bình Sơn… thì chiều cao của tháp thường gần bằng hoặc bằng chu vi chân tháp (có nghĩa là tỷ lệ giữa các cạnh đáy và chiều cao xấp xỉ tỉ lệ 1/4). SVTH: Đinh Thị Vượng – Lớp 08CVHH Trang 12
Đặc điểm mĩ thuật thời Trần GVHD: TH.S ĐÀM VĂN THỌ Cùng với kiến trúc Phật giáo, trong thời Trần hai loại kiến trúc cung đình và kiến trúc lăng mộ cũng rất khá triển. Năm 1289, nhà Trần cho xây dựng lại kinh thành Thăng Long. So với thời Lý, kinh thành Thăng Long thời kỳ này được mở mang thêm nhiề u đường phố, xây dựng thêm nhiều cung điện, lầu gác. Ngoài ra, ở vùng quê hương Nam Định còn xây dựng phủ Thiên Trường với quy mô tương đối lớ n trong thời gian từ năm 1262 đến năm 1264. Ngày nay các nhà khảo cổ còn tìm thấy nhiều dấu vết của khu cung điện đó. Ở đây có khu Trùng Quang to lớn và đẹp đẽ được Trần Nguyên Đán ví như cung điện nhà Hán. Ngoài ra còn có nhiều cung điện làm chỗ nghỉ và làm việc cho các vua, các Thái Thượng Hoàng. Nơi đây có trường học, chùa tháp Phổ Minh… Tất cả các công trình đó làm cho phủ Thiên Trường trở thành nơi đô hội sầm uất, thịnh vượng của nhà Trần. Kiến trúc cung đình thời Trần có 3 công trình lớn như kinh thành Thăng Long, Phủ Tây Đô và Phủ Thiên Trường (Nam Định). Ngoài hai thể loại kiến trúc cung đình và kiến trúc Phật giáo, thời kỳ này đã bắt đầu có những kiến trúc lăng mộ của các vua hoặc quan lớn như: Trần Thủ Độ cũng được xây lăng ở Hưng Nhân (Thái Bình). Mặc dù vậy về kiểu dáng cũng chưa có gì đáng kể. Phần lớn các lăng ngày nay đã bị tàn phá, không còn được nguyên vẹn và việc xác định vị trí lăng rất khó. Có một số tài liệu nhắc đến khu lăng mộ của Trần Thủ Độ ở Thái Bình, lăng vua Trần Anh Tông, Trần Minh Tông, Trần Hiến Tông ở An Sinh - Đông Triều - Quảng Ninh… 2.2.2. Nghệ thuật điêu khắc Nghệ thuật điêu khắc thời Trần là sự nối tiếp thời Lý nhưng cách tạo hình hiện thực khoáng đạt, khỏe khoắn hơn. Yếu tố tạo nên nét đặt trưng đó là sự giao lưu văn hóa rộng rãi, tinh thần thượng võ được phát huy mạnh mẽ qua các cuộc chiến. Thời kỳ này điêu khắc vẫn gắn với kiến trúc, đi cùng kiến trúc và mang đặc điểm, phong cách phù hợp với kiến trúc. Đi với kiến SVTH: Đinh Thị Vượng – Lớp 08CVHH Trang 13
Đặc điểm mĩ thuật thời Trần GVHD: TH.S ĐÀM VĂN THỌ trúc chùa tháp có tượng Phật, tượng thờ tượng rồng, tượng sấu. Với lăng mộ có tượng quan hầu, tượng thú, vừa mang tính trang trí cho lăng mộ vừa đóng vai trò là người canh gác giữ cho sự trang nghiêm, tĩnh lặng của ngôi mộ, tạo sự bình yên cho linh hồn người đã khuất. Nếu các bức tượng, phù điêu còn lại của thời Lý tập trung nhiều ở chùa Phật Tích, chùa Dạm… thì ở thời Trần các tác phẩm tìm được tập trung ở các khu lăng mộ là chính. Tượng phật Thời Trần Chuông phổ minh Thời Tượng Phật bà nghìn Trần mắt, nghìn tay Tượng đất nung đầu chim Điêu khắc rồng thời Trần phượng thời Trần Bệ hoa sen Thời Trần Cửa thời Trần (tại Bảo Tê giác chùa Phật Tích tàng Nam Định) Phượng thời Trần SVTH: Đinh Thị Vượng – Lớp 08CVHH Trang 14
Đặc điểm mĩ thuật thời Trần GVHD: TH.S ĐÀM VĂN THỌ Bệ đá thời Trần Vũ điệu dâng hoa Rồng Thời Trần Các tác phẩm điêu khắc Thời Trần có giá trị mĩ thuật cao Các tác phẩm điêu khắc thời Trần chủ yếu sử dụng chất liệu là đá. Tượng Phật thì hầu như không tìm thấy tác phẩm nào, nhưng bệ đá hoa sen thì lại tìm được khá nhiều như bệ đá chùa Ngọc Đình (1374), chùa Bối Khê (1382)… Những bệ đá hoa sen này có thể là bệ tượng Phật hoặc để bày đồ lễ và thường được đặt ở vị trí tôn nghiêm nhất trong chùa. Bệ đá hoa sen thường được thể hiện là một khối hình chữ nhật, phần trên cùng chạm hai lớp cánh sen, phần tiếp theo thu nhỏ lại, bốn góc tạo hình bốn con chim thần. Các mặt chia ô chạm rồng, mây, hoa lá,… dưới cùng là đế bệ. Trong một số lăng mộ của vua quan thời Trần có những con vật gần gũi với đời sống người dân như con trâu, con chó,… bên cạnh các đề tài chính thống khác như tứ linh… Mặc dù vậy, ngay cả trong những pho tượng thể hiện đề tài chính thống vẫn bắt gặp những nét hình dân gian, chất hiện thực sống động và biểu hiện cảm xúc mạnh mẽ. Trên các pho tượng thời Trần, trang trí hoa văn đơn giản và bớt đi nhiều so với thời Lý. Các tác phẩm điêu khắc thời Trần chủ yếu vẫn sử dụng những đề tài quen thuộc như: rồng, phượng, hoa lá, sóng nước,… Tuy vậy cũng có một số thay đổi như đề tài thể hiện tổng hợp: đầu rồng, sừng tê,… Hình tượng các cô tiên dâng hương, dâng hoa đều thể hiện trong hình thức nửa người nửa chim rất phong phú và sinh động. Hình tượng này gặp nhiều trong các trang trí ở chùa Thái Lạc. Mật độ hoa văn trang trí thoáng hơn, đường nét bớt đều SVTH: Đinh Thị Vượng – Lớp 08CVHH Trang 15
Đặc điểm mĩ thuật thời Trần GVHD: TH.S ĐÀM VĂN THỌ đặn và phóng khoáng hơn. Ở một số nơi còn trang trí các đề tài đậm chất dân gian như tác phẩm “Dê, hoa lá” ở bệ tượng Phật chùa Bối Khê – Hà Tây. Hình tượng rồng mặc dù về cơ bản vẫn giữ nhiều nét kế thừa rồng thời Lý song trong cách biểu hiện lại có nhiều sự thay đổi. Các khúc uốn không còn đều đặn, thoăn thoắt mà khúc doãng, khúc mau tạo sự sống động và hiện thực cho con rồng thời Trần. Những nét mềm mại trong rồng thời Lý bớt đi nhiều, thay vào đó là nét khỏe khoắn, mập mạp và cứng cáp hơn. Một vài chi tiết như chân, móng, đầu rõ ràng, khúc chiết hơn. Hình rồng được chạm nổi trên bia và bệ đá, cả trên gạch rất nhiều, nhưng đã có nhiều tượng rồng được làm thành những cặp thành bậc cửa ở một số chùa và trước cung điện. Những cặp tượng rồng này hoàn toàn đúng nghĩa là tác phẩm tạo hình trong không gian ba chiều, vượt qua tính chất trang trí cho một vật phẩm khác như đế bia thời Lý, nó là tác phẩm điêu khắc độc lập tự thân tồn tại. Chạm khắc để trang trí, làm tôn thêm vẻ đẹp cho các công trình kiến trúc. Tuy nhiên ở thời Trần đã có nhiều bức chạm mang tính tổng hợp và có chủ đề, bố cục độc lập được coi như tác phẩm hoàn chỉnh: cảnh Dâng hoa - Tấu nhạc (chùa Thái Lạc, Hưng Yên), Vũ nữ múa (bệ đá chùa Hoa Long, Thanh Hóa), Rồng (chùa Dâu, Bắc Ninh),... Những công trình tiêu biểu thời kỳ này gồm có những công trình chạm khắc trên gỗ đá như cánh cửa chùa Phổ Minh (Nam Định), chùa Thái Lạc (Hưng Yên), hổ đá trên lăng Trần Thủ Độ (Thái Bình). Ngoài ra, còn có tượng trâu, ngựa ở lăng Trần Hiến Tông,... Đặc biệt lăng Trần Thủ Độ được cho là tiêu biểu cho điêu khắc thời Trần. Bộ cửa gian giữa nhà Tiền đường chùa Phổ Minh gồm 4 cánh chạm rồng, sóng nước, hoa lá và văn hoa hình học. Hai cánh ở giữa chạm đôi rồng lớn chầu Mặt Trời trong khuôn hình lá đề, được coi là một tác phẩm điêu khắc khá hoàn mỹ. Cùng với đôi sấu đá trên thành bậc tam quan và đôi rồng SVTH: Đinh Thị Vượng – Lớp 08CVHH Trang 16
Đặc điểm mĩ thuật thời Trần GVHD: TH.S ĐÀM VĂN THỌ trên thành bậc gian giữa tiền đường, bộ cánh cửa này còn giữ được những dấu ấn của nghệ thuật chạm khắc đời Trần. Chùa Thái Lạc được tu sửa nhiều lần nhưng vẫn còn giữ được nhiều di vật gỗ thời Trần như bộ vì nhà, các bức cốn, cột chạm nhạc công tấu nhạc, nữ thần chim (Kinnari), em bé nâng hoa sen, rồng, phượng, hoa lá... So với thời Lý, thời Trần lại có khá nhiều biến cố: ba lần phải đương đầu đấu tranh sinh tử cùng với đế chế Mông Nguyên, bị tấn công từ phía Chiêm Thành, các cuộc khởi nghĩa nông dân nổ ra… Về mặt tư tưởng, tôn giáo có sự chuyển dời trọng tâm từ Phật sang Nho giáo, các chùa chuyển dần về làng, dần dần được dân gian hoá. Do đó đã nảy sinh những nét mới trong mĩ thuật ở thời kỳ này. Bên cạnh xu hướng cổ điển có phần chững lại, xu hướng dân gian bình dị từ thời Lý có điều kiện thuận lợi để phát triển. Vẫn tiếp nhận dáng vẻ thon thả, mềm mại, uyển chuyển, mảng khối óng ả thời Lý, điêu khắc thời Trần đi sâu thể hiện nội lực qua những khối trục, mảng to mập, sức căng, đôi khi góc cạnh khúc chiết của đường nét tạo nên xu hướng thiên về vẻ đẹp hiện thực, khỏe khoắn, phóng khoáng. Nhìn chung điêu khắc thời Trần được đánh giá là có bước tiến bộ, tinh xảo hơn so với thời Lý, trong đó có một số phù điêu khắc hình nhạc công biểu diễn mang phong cách Chiêm Thành. Chân các bệ, cột thường có hình hoa sen. Cách trang trí hoa dựa trên nghệ thuật dân dụng. Có thể so sánh nhiều tác phẩm ở các thể loại nghệ thuật khác nhau để thấy được sự thay đổi trong cách sáng tạo, biến đổi của thời Trần dựa trên nền tảng, cơ sở là những tinh hoa văn hóa nghệ thuật từ thời Lý. Đặc điểm này bộc lộ rất rõ trong mọi lĩnh vực của mĩ thuật thời Trần. 2.2.3. Nghệ thuật hội họa Bên cạnh những tác phẩm chân dung mang tính chất lý tưởng như bức tranh chân dung 72 người học trò của Khổng Tử, thời Trần còn có bộ tranh chân dung của những người có công trong cuộc kháng chiến chống quan SVTH: Đinh Thị Vượng – Lớp 08CVHH Trang 17
Đặc điểm mĩ thuật thời Trần GVHD: TH.S ĐÀM VĂN THỌ Nguyên Mông. Những bức tranh đó được tập trung trong bộ “Trung hưng thực lục”. Trong đó ghi rõ tiểu sử, chép truyện và vẽ hình. Đây là bộ sách có giá trị lịch sử và nghệ thuật cao. Tiếc là đến nay vẫn chưa tìm thấy tranh, mà chỉ lưu truyền những câu thơ vua ban khi tặng tranh. Những bài thơ đã chứng tỏ kiến trúc, điêu khắc cùng với hội họa thời Trần đã có sự phát triển mạnh mẽ. Cuối thế kỷ XIV, tình hình suy yếu của nhà Trần làm nảy sinh tư tưởng mưu đồ phản loạn, vì thế vua Trần đã cho chép tranh “tứ phụ” nêu gương bốn người có công giúp vua dựng nghiệp lớn là: Tô Hiến Thành, Chu Công, Hoắc Quang và Gia Cát Lượng. Năm 1394, vua ban tặng cho Hồ Quý Ly và mong ông sẽ noi gương của những trung thần này. Bộ tranh chân dung này có lẽ cũng được vẽ theo lối tượng trưng, mang tính lý tưởng hóa cao. Năm 1396, Nhà nước cho ban hành tiền giấy. Trên các đồng tiền có vẽ hình công, sóng nước, phượng, rồng, tùy giá trị tiền từ 10 đồng đến 1 quan tiền. Điều này phần nào cho biết về hình vẽ thời Trần. Ngoài ra qua thơ còn cho biết số tranh vẽ của thời kỳ này như bài: "Đề Đường Minh Hoàng dục mã đồ" trong Hoàng Việt thi văn tuyển (Hà Nội - 1957 trang 75). Qua bài thơ chúng ta cảm nhận được nội dung đề tài của bức tranh và sự thông cảm của tác giả trước nổi khổ của nhân dân. Bài thơ vịnh tranh vẽ con Hạc vừa bay vừa quay đầu lại… 2.2.4. Nghệ thuật trang trí đồ gốm thời Trần Cùng những phát hiện quan trọng về các dấu tích kiến trúc, một số lượng lớn đồ gốm sứ là những vật dụng dùng hàng ngày trong Hoàng cung qua nhiều thời kỳ cũng được tìm thấy. Gốm thời Trần tìm được khá nhiề u trong các hố khai quật và thường tìm thấy cùng với những đồ gố m trang trí kiến trúc cùng thời. Gốm thời kỳ này có rất nhiều loại, gồ m các dòng gố m: men trắng, men ngọc, men xanh lục, men nâu, hoa nâu và hoa lam. SVTH: Đinh Thị Vượng – Lớp 08CVHH Trang 18
Đặc điểm mĩ thuật thời Trần GVHD: TH.S ĐÀM VĂN THỌ Do phát triển kế thừa trực tiếp từ gốm thời Lý, nên các loại gốm thờ i Trần cơ bản có phong cách giống gốm thời Lý cả về hình dáng, màu men và hoa văn trang trí. Cũng chính vì đặc thù này nên việc phân biệt gố m thời Lý và gốm thời Trần là điều không dễ. Tuy nhiên, dựa vào kỹ thuật tạo chân đế, chúng ta bước đầu có thể phân biệt sự khác nhau giữa gố m Lý và gốm Trần. Nhìn chung, kỹ thuật tạo chân đế của gốm thời Trần thường không làm kỹ như gốm thời Lý. Về hoa văn trang trí, dù có cách bố cục hoa văn như thời Lý, nhưng về chi tiết gốm thời Trần không tinh xảo và cầu kỳ như gố m thời Lý. Đặc biệt đối với gốm men độc sắc, bên cạnh loại gốm trang trí hoa văn khắc chìm, thời Trần còn phổ biến loại gố m có hoa văn in khuôn trong. Đây là hoa văn rất phát triển ở thời Trần và đa dạng hơn về hình mẫ u so với gốm thời Lý. Bên cạnh sự phong phú các loại hình đồ gốm độc sắc (men trắng, men ngọc, men nâu) tại khu vực khai quật đã tìm được khá nhiều đồ gố m hoa nâu có chất lượng cao. Trong đó, đáng chú ý là chiếc thạp lớn có nắp trang trí SVTH: Đinh Thị Vượng – Lớp 08CVHH Trang 19
Đặc điểm mĩ thuật thời Trần GVHD: TH.S ĐÀM VĂN THỌ hoa sen và những chiếc vò, chậu trang trí hoa văn dây lá. Đặc biệt, tại hố D5 còn tìm thấy một chiếc chậu trang trí hình bốn con chim đi kiế m mồi trong bốn tư thế khác nhau, xen giữa là cành lá sen và hoa sen nhỏ. Đây được xem là một trong những tiêu bản gốm hoa nâu thời Trần đặc sắc ở Việt Nam. Nét mới riêng biệt và rất đáng lưu ý về gốm thời Trần là sự xuất hiện dòng gốm hoa lam. Loại gốm này được tìm thấy khá nhiều trong các hố khai quật và phổ biến là bát, đĩa vẽ cành hoa cúc màu nâu sắt và xanh cobalt giống như những đồ gốm đã được xuất khẩu sang Đông Nam Á, Trung Đông và Nhật Bản vào khoảng giữa thế kỷ XIV. Tại các hố ở khu D cũng tìm thấy chồng đĩa lớn vẽ cành hoa cúc cùng nhiều chồng dính của loại gốm men độc sắc trang trí văn mây hình khánh, chim phượng và hoa lá. Tư liệ u này góp phần khẳng định thêm rằng, ngoài những dấu hiệu về lò gốm thời Lý nói trên khả năng ở đây còn có những lò gốm thời Trần. SVTH: Đinh Thị Vượng – Lớp 08CVHH Trang 20