Đề xuất cấu trúc và tiêu chí đánh giá năng lực tự học của học sinh tiểu học

TẠP CHÍ KHOA HỌC  SỐ 21/2018 73<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ĐỀ XUẤT CẤU TRÚC VÀ TIÊU CHÍ ĐÁNH GIÁ NĂNG LỰC TỰ HỌC<br /> CỦA HỌC SINH TIỂU HỌC<br /> <br /> Trần Thị Hà Giang, Nguyễn Huyền Chang, Phạm Việt Quỳnh, Kiều Thị Thu Giang<br /> Trường Đại học Thủ đô Hà Nội<br /> <br /> <br /> Tóm tắt: Năng lực tự học là một những năng lực cốt lõi của học sinh Tiểu học đã được<br /> nhấn mạnh trong “Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể” sau năm 2018. Để tiến<br /> hành đánh giá năng lực tự học của học sinh Tiểu học, chúng tôi tiến hành đề xuất cấu<br /> trúc và xây dựng công cụ đánh giá năng lực tự học của học sinh Tiểu học. Trên cơ sở kết<br /> quả đánh giá năng lực tự học của học sinh lớp 5, chúng tôi đề xuất một số giải pháp<br /> nhằm phát triển năng lực tự học cho học sinh Tiểu học nói chung.<br /> Từ khóa: Năng lực, tự học, năng lực tự học, học sinh Tiểu học<br /> <br /> Nhận bài ngày 15.12.2017; gửi phản biện, chỉnh sửa và duyệt đăng ngày 15.01.2018<br /> Liên hệ tác giả: Trần Thị Hà Giang; Email: tthgiang@daihocthudo.edu.vn<br /> <br /> <br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> <br /> Theo Phan Trọng Luận, “Tự học đang trở thành chìa khóa vàng” trong thời đại bùng<br /> nổ thông tin ngày nay [1]. Đối với học sinh (HS), hoạt động tự học có vai trò rất quan trọng<br /> vì hoạt động học gắn chặt với hoạt động tự học. Có thể nói, tự học là cốt lõi của việc học<br /> đối với mỗi HS nói chung và HS Tiểu học nói riêng.<br /> Năng lực tự học (NLTH) giúp học sinh Tiểu học có khả năng nhận diện vấn đề, phân<br /> tích, xây dựng, vận dụng và cải tiến quy trình tự học để tự chiếm lĩnh tri thức một cách tự<br /> giác, khoa học và có hiệu quả nhằm đạt được mục tiêu đề ra. Do đó, hình thành và phát<br /> triển NLTH cho HS Tiểu học là nhiệm vụ quan trọng trong quá trình học tập của HS.<br /> Bởi lẽ, NLTH giúp HS không ngừng nâng cao chất lượng và hiệu quả học tập khi còn ngồi<br /> trên ghế nhà trường mà trong trương lai, giúp HS có phương pháp tự học thường xuyên và<br /> suốt đời.<br /> Trong bài báo này, chúng tôi đề xuất cấu trúc NLTH, biểu hiện, bảng hỏi, sử dụng cấu<br /> trúc, bảng hỏi, chỉ báo khảo sát thực trạng NLTH của HS Tiểu học, đồng thời đề xuất các<br /> biện pháp nâng cao NLTH cho HS Tiểu học.<br /> 74 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘI<br /> <br /> <br /> 2. NỘI DUNG<br /> <br /> 2.1. Khái niệm tự học và năng lực tự học<br /> Có nhiều quan niệm khác nhau về tự học, theo Đặng Vũ Hoạt, Hà Thị Đức: “Tự học là<br /> một hình thức hoạt động nhận thức cá nhân, nhằm nắm vững hệ thống tri thức và kĩ năng<br /> do chính bản thân người học tự tiến hành ở trên lớp hoặc ở ngoài lớp hoặc không theo<br /> chương trình và sách giáo khoa đã được quy định. Tự học có quan hệ chặt chẽ với quá<br /> trình dạy học, nhưng nó có tính độc lập cao và mang đậm nét sắc thái cá nhân” [4]. Như<br /> vậy, tự học giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong quá trình học tập suốt đời của người học,<br /> nhất là trong bối cảnh “thế giới phẳng” và yêu cầu đổi mới chương trình, phương pháp,<br /> cách thức giáo dục hiện nay.<br /> Bảng 1. Các biển hiện kĩ năng thành phần của NLTH<br /> <br /> Kĩ năng Biểu hiện của kĩ năng thành phần<br /> <br /> KN1. Lập kế hoạch tự - Xác định được mục tiêu tự học<br /> học - Lập được thời gian biểu cho việc tự học<br /> - Xác định nội dung tự học<br /> - Xác định được các nhiệm vụ cần thực hiện để đạt mục tiêu tự học<br /> - Xác định được các điều kiện tự học<br /> - Biết nhìn nhận, tự đánh giá hoạt động tự học của bản thân<br /> - Lựa chọn được cách tự học hiệu quả<br /> <br /> KN2: Thực hiện các hoạt - Biết tra cứu, tìm kiếm thông tin hiệu quả<br /> động tự học - Xử lí các thông tin trong quá trình tự học<br /> - Trình bày kết quả tự học, có kĩ năng phản biện<br /> - Tự giác trong tự học<br /> - Có ý thức kiên trì khắc phục khó khăn khi tự học<br /> - Xác định được hứng thú trong học tập<br /> - Có tinh thần trách nhiệm thực hiện đầy đủ, đúng các hoạt động học<br /> tập<br /> - Lựa chọn được phương pháp tự học hiệu quả<br /> - Đặt được bộ câu hỏi tìm hiểu vấn đề<br /> <br /> KN3:. Kĩ năng tự đánh - Sử dụng thành thạo công tự đánh giá quá trình tự học của bản thân<br /> giá - Nhận định, tự rút kinh nghiệm để thực hiện điều chỉnh quá trình tự<br /> học của bản thân<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC  SỐ 21/2018 75<br /> <br /> Theo Lê Công Triêm, “NLTH là khả năng tự tìm tòi, nhận thức và vận dụng kiến thức<br /> vào tình huống mới hoặc tương tự với chất lượng cao” [6]. Có thể nói học, cách học, học<br /> phương pháp học chính là học cách tự học bằng NLTH của mình. NLTH luôn tiềm ẩn<br /> trong mỗi con người, là nội lực phát triển của bản thân mỗi người học. Khi người học biết<br /> cách tổ chức, thu thập, xử lí thông tin và tự kiểm tra, tự điều chỉnh khi làm việc với các<br /> nguồn tri thức khác nhau là đã nắm được phương pháp học để học trên lớp và tự học.<br /> Tác giả Vũ Trọng Rỹ cho rằng kĩ năng (KN) tự học của HS nói chung và sinh viên nói<br /> riêng gồm 4 nhóm: KN nhận thức, KN thực hành, KN tổ chức, KN kiểm tra đánh giá [5].<br /> Tác giả Nguyễn Thị Thu Ba chia hoạt động tự học bao gồm các nhóm KN cơ bản sau [3]:<br /> KN định hướng; KN lập kế hoạch học tập; KN thực hiện kế hoạch (Tiếp cận thông tin; Xử<br /> lí thông tin; Vận dụng tri thức, thông tin; Trao đổi, phổ biến thông tin) và KN tự kiểm tra,<br /> đánh giá, rút kinh nghiệm.<br /> Từ các nghiên cứu trên, trong phạm vi nghiên cứu này, chúng tôi cho rằng NLTH là<br /> khả năng người học độc lập, tự giác từ việc xác định mục tiêu học tập, thiết kế và thực hiện<br /> kế hoạch học tập đến việc tự đánh giá và điều chỉnh việc học nhằm tối ưu hóa việc lĩnh hội<br /> kiến thức và phát triển KN/NL. Cấu trúc NLTH bao gồm các kĩ năng thành phần như sau:<br /> Kĩ năng lập kế hoạch tự học; kĩ năng thực hiện các hoạt động tự học; kĩ năng tự đánh giá.<br /> Các biểu hiện của kĩ năng thành phần của NLTH được thể hiện như bảng 1.<br /> <br /> 2.2. Vai trò của năng lực tự học đối với quá trình học tập và nhận thức của HS<br /> Tiểu học<br /> Năng lực tự học là một những năng lực cốt lõi của HS Tiểu học đã được nhấn mạnh<br /> trong chương trình giáo dục phổ thông mới sau năm 2018 ở Việt Nam [2].<br /> - Giúp HS tự nâng cao nhận thức: bằng cách tự học, tự nghiên cứu, tự tìm ra kiến<br /> thức bằng hành động của chính mình để chủ tri thức trong chương trình học qua các tình<br /> huống học.<br /> - Giúp HS tự rèn luyện thói quen, kĩ năng, kĩ xảo vận dụng tri thức vào cuộc sống: HS<br /> Tiểu học có khả năng tự tìm ra ý nghĩa, làm chủ các kĩ năng thành phần trong năng lực tự<br /> học, tạo ra cầu nối nhận thức trong tình huống học tập mới.<br /> - Giúp HS chủ động điều chỉnh theo năng lực và khả năng của bản thân: Chủ động tìm<br /> kiếm, thu nạp thông tin, không giới hạn năng lực bản thân, điều chỉnh tốc độc phù hợp với<br /> sở thích, năng lực của bản thân. Tự nhận định, khẳng định và tạo giá trị tích cực cho bản<br /> thân và xã hội. Tự quyết định học với ai, học kết hợp hoạt động khác. Chủ động sắp xếp<br /> thời gian tự học phù hợp với bản thân, thời điểm, địa điểm.<br /> 76 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘI<br /> <br /> <br /> - Giúp phát triển toàn diện nhân cách học sinh Tiểu học: Học sinh Tiểu học có khả<br /> năng tự khám phá, nhận diện được điểm mạnh và sở thích của bản thân. Trên cơ sở tri thức<br /> tiếp thu được, học sinh ý thức được sâu sắc việc giáo dục tư tưởng, đạo đức, lối sống, niềm<br /> tin, rèn luyện phong cách học tập cá nhân, phẩm chất, ý chí cần thiết cho việc tổ chức lao<br /> động học tập.<br /> - Là tiền đề để HS trở thành công dân toàn cầu: Rèn luyện NLTH là bước chuẩn bị<br /> cho mỗi cá nhân có cuộc sống hài hòa với thiên nhiên, với cuộc sống thực tiễn. Giúp HS<br /> Tiểu học có khả năng nhìn nhận vấn đề một cách khách quan, đa chiều. Đánh giá đúng bản<br /> chất, đưa ra phương hướng giải quyết dựa trên kiến thức tổng hợp của nhiều lĩnh vực<br /> khoa học.<br /> Như vậy, NLTH giúp nâng cao kết quả học tập của HS và chất lượng giáo dục của nhà<br /> trường, là biểu hiện cụ thể của việc đổi mới chương trình giáo dục nhà trường ở các trường<br /> phổ thông. Tự học không chỉ mang lại ý nghĩa cho bản thân người học mà còn góp phần<br /> nâng cao chất lượng dạy học ở bậc Tiểu học. Khi HS đã biết tự học, sẽ chủ động sáng tạo<br /> chiếm lĩnh kho tàng tri thức của nhân loại.<br /> <br /> 2.3. Xây dựng tiêu chí và công cụ đánh giá NLTH của học sinh Tiểu học<br /> 2.3.1. Bảng hỏi đánh giá năng lực tự học<br /> Bảng 2. Bảng hỏi đánh giá năng lực tự học của HS tiểu học<br /> <br /> Mức độ thực hiện<br /> <br /> Biểu hiện các kĩ năng/ hành vi Rất Trung<br /> TT Tốt Khá Yếu<br /> của năng lực tự học tốt bình<br /> <br /> 5 4 3 2 1<br /> <br /> KN1. Kĩ năng lập kế hoạch tự học<br /> 1 Em có xác định mục tiêutự học (có giá trị, rõ<br /> ràng, hợp lý)<br /> 2 Em lập thời gian biểu cho việc tự học (chi tiết,<br /> khoa học, hợp lý)<br /> 3 Em xác định nội dung tự học (chính xác, đầy đủ)<br /> <br /> 4 Em xác định các nhiệm vụ cần thực hiện để đạt<br /> mục tiêu tự học<br /> 5 Em xác định các điều kiện tự học (phương tiện -<br /> sách, tài liệu…, cơ sở vật chất - phòng học, thư<br /> viện…)<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC  SỐ 21/2018 77<br /> <br /> <br /> Mức độ thực hiện<br /> <br /> Biểu hiện các kĩ năng/ hành vi Rất Trung<br /> TT Tốt Khá Yếu<br /> của năng lực tự học tốt bình<br /> <br /> 5 4 3 2 1<br /> <br /> 6 Em xác định cách tự đánh giá hoạt động tự học<br /> của bản thân.<br /> <br /> 7 Em lựa chọn được cách tự học hiệu quả.<br /> <br /> KN2. Kĩ năng thực hiện các hoạt động tự học<br /> <br /> 8 Tìm kiếm thông tin (nhanh chóng, chính xác, hiệu<br /> quả)<br /> <br /> 9 Xử lí các thông tin trong quá trình tự học (phân<br /> tích, tổng hợp thông tin và đưa ra nhận định của<br /> bản thân)<br /> <br /> 10 Báo cáo kết quả tự học (thiết kế sản phẩm, rõ<br /> ràng, sáng tạo, tự tin, thuyết phục, …)<br /> <br /> 11 Có tính tự giác trong tự học(không cần nhắc nhở,<br /> thúc giục)<br /> <br /> 12 Có ý chí, kiên trì khắc phục khó khăn khi tự học.<br /> <br /> 13 Có hứng thú trong học tập (tập trung cao độ, say<br /> mê với hoạt động tự học)<br /> <br /> 14 Thực hiện đầy đủ, đúng các hoạt động học tập<br /> (làm được các bài tập, các nhiệm vụ cô giáo/thầy<br /> cô giao…)<br /> <br /> 15 Có cách tự học hiệu quả (như khả năng đọc sách,<br /> thực hành, thí nghiệm, ghi chép, lắng nghe…)<br /> <br /> 16 Biết đặt câu hỏi để tìm hiểu vấn đề<br /> <br /> KN3. Kĩ năng tự đánh giá và điều chỉnh hoạt động tự học<br /> <br /> 17 Thực hiện tự đánh giá quá trình tự học của bản<br /> thân<br /> <br /> 18 Tự rút kinh nghiệm để thực hiện điều chỉnh quá<br /> trình tự học của bản thân lần sau.<br /> 78 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘI<br /> <br /> <br /> Khi xây dựng thang đo cấp độ đạt được NLTN dành cho HS Tiểu học, chúng tôi dựa<br /> vào yêu cầu cần đạt đối với mỗi KN, xây dựng tiêu chí xác định cấp độ đạt được của mỗi<br /> KN trong NLTH. Căn cứ vào bảng 1 - biểu hiện của KN thành phần của NLTH, yêu cầu<br /> cần đạt đối với mỗi KN để tiến hành xây dựng bảng hỏi với các tiêu chí xác định cấp độ<br /> đạt được của mỗi KN trong NLTH. Để đánh giá biểu hiện của từng KN, chúng tôi chia cấp<br /> độ thành thạo của các thành tố trong mỗi KN làm 5 mức như sau:Mức 1 - Yếu – 1 điểm:<br /> Chưa có thao tác thực hiện KN; Mức 2: Trung bình – 2 điểm: Có thao tác thực hiện KN<br /> nhưng còn lúng túng, sai sót nhiều; Mức 3: Khá – 3 điểm: Chỉ một số thao tác thực hiện<br /> thành thạo KN; Mức 4: Tốt – 3 điểm: Hầu hết các thao tác thực hiện tương đối thành thạo,<br /> linh hoạt; Mức 5: Rất tốt – 4 điểm: Thực hiện thành thạo, linh hoạt, nhuần nhuyễn các thao<br /> tác, đạt hiệu quả cao.<br /> 2.3.2. Kết quả đánh giá năng lực tự học của học sinh Tiểu học<br /> Chúng tôi xây dựng thang đo năng lực tự học của HS tiểu học được chia làm 5 mức<br /> độ: Cấp độ 1: Năng lực dạy học tự học ở mức độ yếu (1,0 - 1,8); Cấp độ 2: Năng lực tự học<br /> ở mức độ trung bình (1,8 - 2,6); Mức độ 3: Năng lực tự học ở mức độ khá (2,6 - 3,4); Mức<br /> độ 4: Năng lực tự học ở mức độ tốt (3,4 - 4,2); Mức độ 5: Năng lực tự học ở mức độ rất tốt<br /> (4,2 - 5,0).<br /> Nhằm tìm hiểu thực trạng NLTH của HS Tiểu học như thế nào. Chúng tôi tiến hành<br /> đánh giá về thực trạng NLTH của học sinh lớp 5 Tiểu học trên các trường địa bàn Hà Nội,<br /> Việt Nam là một trong những cơ sở để chúng tôi đề xuất những biện pháp góp phần năng<br /> cao NLTH của học sinh Tiểu học. Chúng tôi tiến hành khảo sát trên 468 HS lớp 5 thuộc 9<br /> trường Tiểu học trên địa bàn Hà Nội. Các trường được lựa chọn phân phối đều trên địa bàn<br /> Hà Nội gồm trường công lập, trường dân lập, trường thuộc khu vực nội thành và ngoại<br /> thành. Sử dụng bảng hỏi để đánh giá NLTH của HS (bảng 2).<br /> Để thực hiện kiểm định độ tin cậy thang đo NLTH, chúng tôi thực hiện đánh giá chỉ số<br /> Cronbach’s Alpha trong SPSS 18. Kết quả thu được thang đo có độ tin cậy Cronbach’s<br /> Alpha = 0,901 (bảng 1), các hệ số tương quan biến tổng của các biến quan sát trong thang<br /> đo đều lớn hơn 0.4 và không có trường hợp loại bỏ biến quan sát nào có thể làm cho<br /> Cronbach’s Alpha của thang đo này lớn hơn 0.901. Vì vậy, tất cả các biến quan sát đều<br /> được chấp nhận và sẽ được sử dụng trong phân tích nhân tố tiếp theo. Và thang đo NLTH<br /> được sử dụng đạt yêu cầu về mặt thống kê.<br /> Kết quả khảo sát cho thấy NLTH của học sinh lớp 5 Tiểu học đạt mức độ trung bình<br /> (X = 2,4246, Std. Deviation = 0,51, sig = 0,000