Di cư và phát triển trong bối cảnh đổi mới kinh tế, xã hội của đất nước - Đặng Nguyên Anh

X· héi häc sè 1 (61), 1998 3<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Di c− vµ ph¸t triÓn trong bèi c¶nh ®æi Míi<br /> kinh tÕ-x· héi cña ®Êt n−íc<br /> <br /> §Æng Nguyªn Anh<br /> <br /> <br /> Theo luËn ®iÓm kinh ®iÓn, d©n sè t¹i c¸c quèc gia ®ang ph¸t triÓn Ýt cã sù di ®éng do qu¸<br /> tr×nh di c− chØ diÔn ra m¹nh mÏ trªn nÒn t¶ng cña mét x· héi c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i (Zelinski,<br /> 1971). Tuy nhiªn khi c¸c sè liÖu vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu di c− trë nªn phong phó h¬n, ng−êi ta<br /> ®· thÊy r»ng di chuyÓn d©n sè diÔn ra réng kh¾p ngay ë c¸c quèc gia ®ang b−íc vµo thêi kú ph¸t<br /> triÓn ban ®Çu. Ngay tõ nh÷ng thËp kû tr−íc, qu¸ tr×nh di c− ë ch©u ¸ ®· diÔn ra m¹nh mÏ d−íi<br /> nhiÒu h×nh thøc, víi sù tham gia cña nhiÒu tÇng líp x· héi vµ d©n c− kh¸c nhau. Lµ mét ph−¬ng<br /> thøc n¨ng ®éng kÕt nèi n«ng th«n víi thµnh thÞ, gi÷a c¸c vïng l·nh thæ trong mét n−íc còng nh−<br /> gi÷a c¸c quèc gia, di c− ®· trë nªn mét cÊu thµnh quan träng gãp phÇn vµo tiÕn tr×nh ph¸t triÓn ë<br /> nhiÒu quèc gia.<br /> <br /> Trong khi nghiªn cøu di c− ë ch©u ¸ ®· ®¹t ®Õn ®Ønh cao víi nh÷ng xuÊt b¶n phÈm hÕt<br /> søc phong phó th× nh÷ng kÕt qu¶ thu ®−îc vÒ di c− ë ViÖt Nam cßn Ýt vÒ sè l−îng vµ nghÌo nµn vÒ<br /> chÊt l−îng. §Æc biÖt, nguyªn nh©n vµ b¶n chÊt cña vÊn ®Ò di c− ch−a ®−îc ®Æt ra xem xÐt mét c¸ch<br /> nghiªm tóc trong c«ng t¸c ho¹ch ®Þnh kÕ ho¹ch vµ chÝnh s¸ch kinh tÕ-x· héi. Di c− vÉn bÞ xem nh−<br /> mét vÊn ®Ò bøc xóc cÇn gi¶i quyÕt, mét c¸i gi¸ ph¶i tr¶ cho sù ph¸t triÓn chø kh«ng ph¶i lµ mét<br /> yÕu tè tÝch cùc gãp phÇn thóc ®Èy t¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ tiÕn bé x· héi trong thêi kú ph¸t triÓn<br /> míi cña ®Êt n−íc.<br /> <br /> NÕu so s¸nh ViÖt Nam víi c¸c quèc gia ch©u ¸ trªn lÜnh vùc di c−, cã thÓ nhËn thÊy nhiÒu<br /> ®iÓm kh¸c biÖt còng nh− t−¬ng ®ång. Qu¸ tr×nh di c− ë ViÖt Nam cã nh÷ng nÐt ®Æc thï, chñ yÕu do<br /> sù t¸c ®éng liªn tôc cña chiÕn tranh vµ vai trß chñ ®¹o cña nhµ n−íc ®èi víi c«ng t¸c di d©n, nh−ng<br /> ®ång thêi ViÖt Nam còng t×m thÊy sù t−¬ng ®ång víi c¸c quèc gia trong khu vùc vÒ h×nh th¸i,<br /> nguyªn nh©n vµ b¶n chÊt cña di c− trong tiÕn tr×nh hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc. Víi ®Æc tr−ng ®ã, phÇn<br /> ®Çu cña bµi viÕt nµy t×m hiÓu kinh nghiÖm di c− mµ c¸c quèc gia ë ch©u ¸ ®· tr¶i qua nh÷ng n¨m<br /> tr−íc ®©y.<br /> <br /> 1. Kinh nghiÖm cña c¸c quèc gia ch©u ¸<br /> <br /> Cã thÓ nãi, t¨ng tr−ëng ®« thÞ vµ di chuyÓn d©n sè ë ch©u ¸ diÔn ra trong bèi c¶nh hiÖn<br /> ®¹i hãa vµ chÞu sù chi phèi m¹nh mÏ cña chÝnh s¸ch nhµ n−íc. Tr−íc nh÷ng ®ßi hái bøc xóc trong<br /> nhu cÇu t¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ æn ®Þnh x· héi, c¸c quèc gia ch©u ¸ ®· cã nh÷ng biÖn ph¸p gi¸n<br /> tiÕp hoÆc trùc tiÕp ph©n bè, ®iÒu chØnh l¹i quy m« vµ c¬ cÊu d©n c−. MÆc dï nhiÒu n−íc ®· tiÕn<br /> hµnh nh÷ng biÖn ph¸p h¹n chÕ di c− ra thµnh phè nh»m æn ®Þnh sù ph¸t triÓn, møc ®é can thiÖp<br /> m¹nh nhÑ l¹i tïy theo tõng quèc gia. Trong khi Trung Quèc tõ mÊy chôc n¨m qua ®· ¸p dông<br /> nhiÒu biÖn ph¸p nh»m kiÓm so¸t chÆt chÏ l−îng nhËp c− vµo thµnh phè, In-®«-nª-xia ®· sö dông<br /> c¸c biÖn ph¸p «n hßa h¬n dùa trªn ph−¬ng thøc thuyÕt phôc vµ vËn ®éng thay v× sù cÊm ®o¸n.<br /> MÆc dï Th¸i Lan trong nh÷ng gÇn ®©y ®· ¸p dông c¸c biÖn ph¸p nh»m gi¶m bít l−u l−îng nhËp<br /> c− vµo B¨ng-cèc, nh−ng chÝnh phñ Th¸i ch−a bao giê dïng nh÷ng biÖn ph¸p h¹n chÕ sù ®i l¹i lµm<br /> ¨n cña c− d©n tõ n¬i kh¸c ®Õn thñ ®« n−íc nµy. Nh÷ng mÊt c©n ®èi gi÷a c¸c vïng l·nh thæ vµ sù<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 4 Di c− vµ ph¸t triÓn trong bèi c¶nh §æi Míi ...<br /> <br /> −u ®·i ®Çu t− ®èi víi khu vùc ®« thÞ vµ ho¹t ®éng kinh tÕ dÞch vô ë Th¸i Lan tiÕp tôc thu hót<br /> ng−êi lao ®éng tõ n«ng th«n ra thµnh phè lµm ¨n sinh sèng. ChÝnh phñ Phi-lÝp-pin rÊt quan t©m<br /> ®Õn vÊn ®Ò bïng næ d©n sè ë c¸c thµnh phè lín, nhÊt lµ thñ ®« Ma-ni-la. Tuy nhiªn, chiÕn l−îc tËp<br /> trung ®Çu t− vµo c¸c trung t©m ®« thÞ cña Phi-lÝp-pin ®· dÉn ®Õn sù ra ®i å ¹t cña d©n sè n«ng<br /> th«n. MÆc dï chÝnh phñ ®· cã quan t©m ®Õn viÖc ph¸t triÓn vïng kinh tÕ vµ x©y dùng c¸c trôc<br /> c«ng nghiÖp míi n»m ngoµi thñ ®« Ma-ni-la nh»m gi¶m bít søc Ðp nhËp c− vµo thµnh phè, c¸c<br /> biÖn ph¸p nµy kh«ng gióp thay ®æi ®−îc t×nh thÕ, thËm chÝ cßn lµm gia t¨ng nh÷ng dßng nhËp c−<br /> lín h¬n tõ n«ng th«n ra thµnh thÞ. §iÒu nµy lµ kÕt qña cña sù héi nhËp gi÷a c¸c vïng kÐm ph¸t<br /> triÓn víi nh÷ng trôc c«ng nghiÖp ®« thÞ míi nãi trªn ë Phi-lÝp-pin.<br /> <br /> Trªn b×nh diÖn chÝnh s¸ch, cã thÓ nãi r»ng nh÷ng biÖn ph¸p nh»m kiÓm so¸t di c− ®−îc ¸p<br /> dông ¸p dông réng r·i ë nhiÒu quèc gia chø kh«ng chØ ®¬n thuÇn ë ch©u ¸, bao gåm c¶ c¸c n−íc x·<br /> héi chñ nghÜa §«ng ©u tr−íc ®©y (Oberai, 1988). T¹i c¸c quèc gia nµy tr−íc thêi më cöa, viÖc nhËp<br /> c− vµo thµnh phè th−êng bÞ h¹n chÕ tèi ®a th«ng qua hÖ thèng ®¨ng ký nh©n khÈu trong khi nhµ<br /> n−íc l¹i khuyÕn khÝch sù chuyÓn c− tõ thµnh phè vÒ n«ng th«n. Bªn c¹nh ®ã, c¸c quèc gia nãi trªn<br /> cßn tiÕn hµnh t¸i ph©n chia vµ ph©n lo¹i thµnh thÞ nh»m æn ®Þnh c¬ cÊu ph¸t triÓn theo kÕ ho¹ch.<br /> Nh÷ng biÖn ph¸p qu¶n lý di c− nãi trªn nh»m khèng chÕ sù tËp trung d©n c− t¹i thµnh phè, bëi<br /> c¸c nhµ qu¶n lý e ng¹i r»ng sù ph×nh ra cña c¸c thµnh phè lín sÏ kÐo theo nh÷ng bÊt æn ®Þnh x·<br /> héi vµ mÊt c©n ®èi trong kÕ ho¹ch. Còng v× lý do ®ã mµ ë c¸c quèc gia nµy, ch−¬ng tr×nh t¸i ®Þnh<br /> c− vµ di d©n ®Õn c¸c vïng ®Êt míi ®· nhËn ®−îc sù hç trî vµ ®Çu t− m¹nh mÏ cña nhµ n−íc.<br /> <br /> MÆc dï ph−¬ng thøc gi·n d©n ®Õn c¸c miÒn ®Êt réng, ng−êi th−a ®−îc ¸p dông kh¸ phæ<br /> biÕn, møc ®é thµnh c«ng cña c¸c ch−¬ng tr×nh nµy l¹i rÊt kh¸c nhau vµ hÇu hÕt kh«ng ®¹t ®−îc<br /> môc tiªu mong muèn (Oberai, 1988). LÊy vÝ dô ë Ma-lay-xia, trong khi ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn<br /> ruéng ®Êt vµ ®Þnh c− liªn bang (tªn gäi t¾t lµ FELDA) vµo nh÷ng n¨m 80 ®−îc coi lµ mét m« h×nh<br /> kh¸ thµnh c«ng (víi chi phÝ cùc kú tèn kÐm) th× ë Ên §é, quèc gia ®«ng d©n thø hai trªn thÕ giíi,<br /> kÕ ho¹ch gi·n d©n vÒ n«ng th«n do chÝnh phñ tæ chøc ®· kh«ng thu ®−îc kÕt qña nÕu nh− kh«ng<br /> nãi lµ thÊt b¹i. Nh×n chung, c¸c ch−¬ng tr×nh ®Þnh c− vµ t¸i ph©n bè d©n sè ë ch©u ¸ rÊt Ýt thµnh<br /> c«ng. Mét sè m« h×nh ®em l¹i kÕt qña kh¶ quan th× l¹i ®ßi hái chi phÝ rÊt tèn kÐm vµ kh«ng mang<br /> tÝnh bÒn v÷ng (vÝ dô nh− ë X¬-ri-Lan-ka). §ã lµ mét trong nhiÒu lý do t¹i sao ngµy cµng cã Ýt quèc<br /> gia vËn dông c¸c ch−¬ng tr×nh t¸i ®Þnh c− nh− mét ph−¬ng thøc ph©n bè l¹i lao ®éng d©n c−.<br /> <br /> VËy th× c¸c gi¶i ph¸p chÝnh s¸ch nh»m h¹n chÕ di c− cã t¸c dông nh− thÕ nµo ë ch©u ¸?<br /> Theo nhËn ®Þnh cña Liªn hiÖp quèc, trong ®iÒu kiÖn cã sù ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu gi÷a c¸c khu<br /> vùc, c¸c vïng l·nh thæ th× nh÷ng biÖn ph¸p h¹n chÕ di c− rÊt Ýt cã kh¶ n¨ng ®em l¹i hiÖu qu¶.<br /> Nh÷ng can thiÖp hµnh chÝnh trùc tiÕp ®Õn qu¸ tr×nh di c− cµng kh«ng ®em l¹i kÕt qu¶ mong muèn<br /> khi mµ c¸c t¸c nh©n c¬ b¶n vµ s©u xa dÉn ®Õn di c− ch−a ®−îc kh¾c phôc (UN, 1988).<br /> <br /> 2. Di c− vµ biÕn ®æi kinh tÕ - x· héi ë ViÖt Nam<br /> <br /> Trong khi yÕu tè kinh tÕ gi÷ mét vai trß quan träng ®èi víi di c−, c¸c trë lùc h¹n chÕ qu¸<br /> tr×nh di c− l¹i cã xuÊt ph¸t ®iÓm tõ nh©n tè phi kinh tÕ. Trªn b×nh diÖn vÜ m«, hai ®éng lùc quan<br /> träng nhÊt cã ¶nh h−ëng ®Õn di d©n lµ ph¸t triÓn kinh tÕ vµ c«ng t¸c ®iÒu ®éng lao ®éng d©n c−.<br /> Gièng nh− nhiÒu quèc gia ch©u ¸, qu¸ tr×nh di c− ë ViÖt Nam chÞu sù ®iÒu tiÕt vµ can thiÖp cña<br /> nhµ n−íc th«ng qua c¸c biÖn ph¸p chÝnh s¸ch. Ngay tõ sau ngµy thèng nhÊt ®Êt n−íc, ch−¬ng<br /> tr×nh ®iÒu ®éng lao ®éng vµ d©n c− ®· h−íng vµo c¸c môc tiªu: (1) Gi¶m bít ¸p lùc d©n sè ë ®ång<br /> b»ng B¾c Bé vµ ®ång b»ng duyªn h¶i miÒn Trung (2) H¹n chÕ møc gia t¨ng d©n sè ë ®« thÞ, ®Æc<br /> biÖt lµ c¸c thµnh phè lín (3) §iÒu hßa d©n sè trong néi bé tØnh ®ång thêi g¾n c«ng t¸c ®iÒu ®éng<br /> lao ®éng vµ d©n c− víi cñng cè an ninh quèc phßng (GSO, 1991:43). Cã thÓ thÊy r»ng ®Þnh h−íng<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  §Æng Nguyªn Anh 5<br /> <br /> c¬ b¶n trong chÝnh s¸ch di d©n cña Nhµ n−íc ta nh÷ng n¨m 80 lµ h¹n chÕ di c− vµo ®« thÞ, c¸c<br /> thµnh phè lín th«ng qua ch−¬ng tr×nh ®iÒu ®éng lao ®éng vµ d©n c− ®Õn c¸c vïng kinh tÕ míi.<br /> <br /> MÆc dï tr×nh ®é ph¸t triÓn cña ViÖt nam cßn thÊp kÐm, chªnh lÖch trong møc sèng vµ<br /> t¨ng tr−ëng kinh tÕ-x· héi gi÷a c¸c khu vùc ®Þa lý, c¸c vïng l·nh thæ kh¸ râ rÖt (xem BiÓu 1). Sù<br /> ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu ®ã tr−íc hÕt cã c¨n nguyªn lÞch sö. MÆc dï Nhµ n−íc ta ®· tiÕn hµnh<br /> nh÷ng gi¶i ph¸p chÝnh s¸ch nh»m thu hÑp kho¶ng c¸ch gi÷a n«ng th«n vµ thµnh thÞ, gi÷a miÒn<br /> ng−îc vµ miÒn xu«i, ¶nh h−ëng cña nh÷ng mÊt c©n ®èi nãi trªn ®Õn di c− lµ kh«ng thÓ tr¸nh khái.<br /> Ngay tõ thêi kÕ ho¹ch hãa tËp trung bao cÊp, xu h−íng tho¸t ly ra khái n«ng th«n ®· diÔn ra kh¸<br /> m¹nh mÏ, thóc ®Èy kh«ng Ýt thanh niªn n«ng th«n, nhÊt lµ nam giíi, ®i c«ng nh©n hoÆc nhËp ngò.<br /> Vµ còng ngay tõ thêi bao cÊp, nhu cÇu lµm viÖc trong c¸c c¬ quan nhµ n−íc ®· khiÕn kh«ng Ýt sinh<br /> viªn ra tr−êng t×m c¸ch chèng quyÕt ®Þnh, ch¹y chät hé khÈu vµ xin viÖc ®Ó ®−îc ë l¹i thµnh phè.<br /> TÊt c¶ nh÷ng thùc tÕ trªn ®· cã t¸c ®éng kh«ng nhá ®Õn c¸c dßng chuyÓn c− tõ n«ng th«n ra thµnh<br /> phè, tõ B¾c vµo Nam.<br /> BiÓu 1: Møc ®é ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu vÒ kinh tÕ-x∙ héi gi÷a c¸c vïng l∙nh thæ ë ViÖt Nam<br /> MËt ®é d©n Thu nhËp L−¬ng thùc Tû lÖ hé Tû lÖ hé Tû lÖ Thø<br /> Khu vùc sè b×nh b×nh qu©n cã ®iÖn cã n−íc mï ch÷ h¹ng<br /> (ng−êi/km2) qu©n (ngh×n ®ång) (%) m¸y (%) (%) ph¸t<br /> (ngh×n triÓn<br /> ®ång) t−¬ng ®èi<br /> Vïng nói Trung du B¾c Bé 103 801 770 37.0 0.1 14.1 7<br /> §ång b»ng s«ng Hång 784 1096 922 98.1 18.1 8.6 2<br /> B¾c Trung Bé 167 763 650 61.8 0.1 9.0 6<br /> Duyªn h¶i miÒn Trung 148 853 633 54.7 16.3 15.3 4<br /> T©y Nguyªn 45 852 897 31.3 0.8 36.0 5<br /> §«ng Nam Bé 333 1892 1041 71.8 30.0 9.6 1<br /> §ång b»ng s«ng Cöu Long 359 1266 1332 67.0 5.3 18.0 3<br /> Toµn quèc 195 1105 909 60.2 10.7 13.4 -<br /> Nguån sè liÖu: SPC (1994); Nguyen (1995)<br /> Ghi chó: C¸c chØ tiªu ¸p dông cho n¨m 1992; MËt ®é d©n sè ¸p dông cho n¨m 1989.<br /> Nh÷ng ®æi míi kinh tÕ-x· héi tõ sau n¨m 1986 ®· thóc ®Èy nÒn kinh tÕ cña ®Êt n−íc t¨ng<br /> tr−ëng m¹nh mÏ nh−ng còng ®· gãp phÇn lµm trÇm träng thªm sù ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu<br /> trong møc sèng, thu nhËp vµ hÖ thèng dÞch vô h¹ tÇng gi÷a c¸c khu vùc còng nh− gi÷a c¸c tØnh<br /> thµnh cña c¶ n−íc. C¸c thµnh phè lín vµ c¸c trung t©m ®« thÞ cã søc hót ngµy cµng m¹nh mÏ h¬n,<br /> trë thµnh ®iÓm trung chuyÓn cña c¸c dßng nhËp c−. Bªn c¹nh ®ã, sù níi láng trong c¸c thñ tôc<br /> qu¶n lý hµnh chÝnh vµ c«ng t¸c qu¶n lý hé tÞch hé khÈu ®· t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi h¬n cho viÖc<br /> nhËp c− vµ sinh sèng ë thµnh phè, chñ yÕu d−íi h×nh thøc hîp lý hãa gia ®×nh. ë n«ng th«n chÝnh<br /> s¸ch kho¸n ®· t¹o nªn søc bËt míi trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, cho phÐp c¸c hé gia ®×nh n«ng d©n<br /> tù qu¶n lý c©n ®èi søc s¶n xuÊt. Lao ®éng d− thõa trong hé ®−îc chuyÓn sang c¸c ho¹t ®éng t¨ng<br /> thu nhËp, s¶n xuÊt vµ dÞch vô phi n«ng. ChÝnh ë ®©y di c− ®· trë thµnh mét ph−¬ng tiÖn, mét<br /> chiÕn l−îc tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña hé gia ®×nh n«ng th«n.<br /> <br /> VËy th× tr−íc nh÷ng biÕn ®æi kinh tÕ-x· héi ë n−íc ta tõ n¨m 1986, nh÷ng nh©n tè nµo ®·<br /> thóc ®Èy di c−? M« h×nh di c− trong thêi kú ®Çu cña sù nghiÖp §æi míi ®· ®−îc ®Þnh h×nh nh− thÕ<br /> nµo? Gi¶ thuyÕt cña nghiªn cøu nµy lµ: ngay tõ nh÷ng n¨m ®Çu tiªn cña c«ng cuéc §æi míi,<br /> trong khi c¸c biÖn ph¸p chÝnh s¸ch ®iÒu ®éng lao ®éng vµ d©n c− ®Õn c¸c vïng kinh tÕ míi lµ mét<br /> nh©n tè chñ ®¹o quyÕt ®Þnh qóa tr×nh di chuyÓn d©n sè, sù chªnh lÖch vÒ møc sèng gi÷a n«ng th«n<br /> vµ thµnh thÞ còng nh− nh÷ng mÊt c©n ®èi gi÷a c¸c vïng l·nh thæ cña ®Êt n−íc lµ nguyªn nh©n<br /> s©u xa ®èi víi di c− ë ViÖt Nam. Nh©n tè nµy kh«ng chØ quyÕt ®Þnh h−íng di chuyÓn mµ cßn t¹o ra<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 6 Di c− vµ ph¸t triÓn trong bèi c¶nh §æi Míi ...<br /> <br /> ®éng lùc thóc ®Èy qu¸ tr×nh di c−. KÕt luËn trªn chÝnh lµ néi dung c¬ b¶n ®−îc tr×nh bµy trong<br /> phÇn tiÕp sau ®©y cña bµi viÕt.<br /> <br /> 3. Vai trß cña c¸c yÕu tè ph¸t triÓn ®èi víi di c− ë n−íc ta<br /> So víi c¸c nghiªn cøu vÒ møc sinh vµ kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh, nghiªn cøu di c− cßn qu¸<br /> thiÕu ë ViÖt Nam. Mét sè c«ng tr×nh do c¸c c¬ quan chøc n¨ng tiÕn hµnh tr−íc ®©y chØ tËp trung<br /> chøng minh vai trß cña c«ng t¸c ®iÒu ®éng lao ®éng vµ d©n c− ®Õn c¸c vïng kinh tÕ míi. Nh÷ng<br /> c«ng tr×nh kh¸c do c¸c t¸c gi¶ n−íc ngoµi viÕt l¹i qóa thu hÑp vÒ cÊp ®é vµ thêi ®iÓm nghiªn cøu<br /> nªn ®· kh«ng cËp nhËt ®−îc c¸c vÊn ®Ò cña di c− ë ViÖt Nam. Mét sè nghiªn cøu trong n−íc gÇn<br /> ®©y, mÆc dï ®· b−íc ®Çu xem xÐt c¸c dßng di c− tù ph¸t n»m ngoµi sù ®iÒu ®éng cña Nhµ n−íc,<br /> nh−ng l¹i béc lé yÕu ®iÓm trong kh¸i niÖm, kü thuËt thu thËp vµ ph©n tÝch sè liÖu. Bªn c¹nh ®ã<br /> c¸c nghiªn cøu nµy ch−a ®−a ra mét bøc tranh tæng thÓ vÒ di c− trªn cÊp ®é toµn quèc do chØ tËp<br /> trung kh¶o s¸t ë mét sè ®Þa ph−¬ng, n¬i cã nhiÒu ng−êi nhËp c−.<br /> 3.1 Sè liÖu vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu:<br /> Nghiªn cøu nµy sö dông sè liÖu Tæng §iÒu tra D©n sè n¨m 1989. MÆc dï ®©y lµ cuéc Tæng<br /> §iÒu tra thø hai cho ®Õn nay trªn b×nh diÖn toµn quèc, Tæng §iÒu tra D©n sè 1989 l¹i lµ ®iÒu tra ®Çu<br /> tiªn thu thËp sè liÖu vÒ di c− ë ViÖt Nam. Sù thiÕu v¾ng cña c¸c sè liÖu di c− cÊp quèc gia cho ®Õn tËn<br /> gÇn ®©y lµm t¨ng thªm tÝnh duy nhÊt cña sè liÖu di c− thu ®−îc tõ Tæng §iÒu tra D©n sè 1989. MÆc<br /> dï kÕt qu¶ cuéc Tæng §iÒu tra ®· ®−îc xö lý vµ xuÊt b¶n réng r·i trªn c¸c Ên phÈm nh−ng nh÷ng<br /> th«ng tin vµ sè liÖu di c− vÉn ch−a ®−îc khai th¸c triÖt ®Ó. Bªn c¹nh ®ã, vai trß cña c¸c nh©n tè thóc<br /> ®Èy di c− xÐt trªn ph¹m vi c¶ n−íc ch−a ®−îc t×m hiÓu xem xÐt cho ®Õn nay. T×nh h×nh di c− ë n−íc ta<br /> ®· cã nh÷ng thay ®æi trong thêi kú §æi míi. N¨m 1986 cã thÓ xem nh− mèc khëi ®Çu cho nh÷ng biÕn<br /> ®æi lín vÒ kinh tÕ-x· héi mÆc dï nh÷ng khëi s¾c míi cña nÒn kinh tÕ ®· ®−îc h×nh thµnh tõ tr−íc ®ã.<br /> Thùc tÕ trªn ®ßi hái ph¶i tiÕn hµnh ph©n tÝch s©u c¸c th«ng tin vµ sè liÖu Tæng §iÒu tra D©n sè 1989<br /> nh»m b−íc ®Çu x¸c ®Þnh nguyªn nh©n vµ b¶n chÊt cña qu¸ tr×nh di c− trong bèi c¶nh ®æi míi kinh tÕ-<br /> x· héi. Víi lý do ®ã, nghiªn cøu nµy tËp trung t×m hiÓu qu¸ tr×nh di chuyÓn d©n sè gi÷a c¸c tØnh, c¸c<br /> thµnh phè lín ë n−íc ta trong thêi kú ®Çu §æi míi. Di c− ngo¹i tØnh th−êng diÔn ra trªn kho¶ng c¸ch<br /> lín vÒ kh«ng gian vµ chÞu ¶nh h−ëng m¹nh cña nh÷ng yÕu tè ph¸t triÓn còng nh− chÝnh s¸ch ®iÒu<br /> ®éng lao ®éng vµ d©n c− cña nhµ n−íc.1 Víi sù chªnh lÖch lín vÒ møc sèng gi÷a n«ng th«n vµ thµnh<br /> thÞ, gi÷a tr×nh ®é ph¸t triÓn cña miÒn xu«i vµ miÒn nói, kh¶o s¸t c¸c dßng di chuyÓn ngo¹i tØnh sÏ gióp<br /> ®¸nh gi¸ tèt h¬n mèi quan hÖ gi÷a di c− vµ ph¸t triÓn ë ViÖt Nam.<br /> <br /> Cuéc Tæng §iÒu tra D©n sè 1989 sö dông c©u hái di chuyÓn 5 n¨m nh»m x¸c ®Þnh ®èi<br /> t−îng di c− trong thêi kú 1984-1989.2 VÒ tæng thÓ, kÕt qu¶ Tæng §iÒu tra D©n sè cho thÊy trong<br /> thêi kú nµy ®· cã h¬n 2.400.000 ng−êi (hay 4,4% d©n sè tÝnh ®Õn thêi ®iÓm Tæng §iÒu tra<br /> 1/4/1989) di chuyÓn.3 Trong sè ®ã cã 1.500.000 ng−êi di chuyÓn ngo¹i tØnh vµ 1.083.000 tr−êng hîp<br /> di chuyÓn gi÷a c¸c khu vùc ®Þa lý. Tuy nhiªn, do ®Æc ®iÓm cña sè liÖu ®iÒu tra c¸c con sè nµy ch−a<br /> ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ quy m« di ®éng cña d©n sè ViÖt Nam bëi v× c¸c tr−êng hîp di chuyÓn t¹m thêi, di<br /> chuyÓn con l¾c theo mïa vô còng nh− håi c− trong thêi kú 1985-89 kh«ng ®−îc sè liÖu Tæng §iÒu<br /> tra D©n sè 1989 ph¶n ¸nh vµ ghi nhËn. Trong chõng mùc mµ c¸c h×nh thøc di chuyÓn nµy chØ trë<br /> <br /> <br /> <br /> 1<br /> Ng−îc l¹i di chuyÓn néi tØnh th−êng diÔn ra trªn kho¶ng c¸ch ng¾n h¬n di chuyÓn ngo¹i tØnh, chÞu t¸c ®éng chñ yÕu cña c¸c yÕu tè<br /> phi kinh tÕ nh− h«n nh©n, ®oµn tô gia ®×nh, di chuyÓn chç ë, v.v... vµ v× vËy kh«ng ®−îc xem xÐt trong ph©n tÝch nµy.<br /> 2<br /> §©y lµ ®iÓm thuËn lîi cho nghiªn cøu nµy v× thêi kú 1984-1989 bao gåm c¶ n¨m 1986 nh− dÊu mèc cña sù nghiÖp §æi míi vµ c¸c<br /> biÕn ®æi kinh tÕ-x· héi ë n−íc ta.<br /> 3<br /> Sè nµy kh«ng bao gåm sè trÎ d−íi 5 tuæi v× c©u hái di chuyÓn cña Tæng §iÒu tra D©n sè chØ ¸p dông cho c¸c tr−êng hîp tõ 5 tuæi trë<br /> lªn (nhãm trÎ nhá d−íi 5 tuæi sinh ra trong thêi kú 1984-1989 kh«ng thuéc diÖn ®iÒu tra).<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  §Æng Nguyªn Anh 7<br /> <br /> nªn phæ biÕn tõ nh÷ng n¨m 90, sè liÖu Tæng §iÒu tra D©n sè vÉn ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ h×nh th¸i di<br /> chuyÓn mang tÝnh æn ®Þnh l©u dµi gi÷a c¸c tØnh thµnh trong c¶ n−íc.<br /> <br /> Vµo thêi ®iÓm Tæng §iÒu tra, toµn quèc cã 40 tØnh thµnh phè trùc thuéc trung −¬ng (GSO,<br /> 1991). Mét bé sè liÖu vÒ di d©n ®−îc h×nh thµnh cho nghiªn cøu nµy dùa trªn c¸c sè liÖu Tæng §iÒu<br /> tra D©n sè trong ®ã mçi ®¬n vÞ sè liÖu ®Æc tr−ng cho l−u l−îng nhËp c− hoÆc xuÊt c− trªn ®Þa bµn<br /> cña tõng tØnh. C¸c dßng di c− ngo¹i tØnh nµy ®−îc sö dông nh− biÕn sè phô thuéc trong m« h×nh.<br /> Thay v× xem xÐt møc ®é di c− thuÇn tóy, ph©n tÝch nµy chó träng ®Õn c¸c dßng xuÊt c− vµ nhËp c−<br /> ë mçi tØnh. ViÖc sö dông di c− th« thay cho di c− thuÇn tóy trong ph©n tÝch nµy cßn lµm t¨ng thªm<br /> ®¬n vÞ sè liÖu tÝnh to¸n (N) trong khi vÉn gi÷ nguyªn møc ®é tù do cña m« h×nh (df-degrees of<br /> freedom).4 B»ng viÖc kÕt hîp so s¸nh ®Æc ®iÓm kinh tÕ x· héi cña c¸c tØnh tham gia vµo qu¸ tr×nh<br /> xuÊt c− vµ nhËp c−, nghiªn cøu nµy cã thÓ kÕt nèi di c− víi sù chªnh lÖch trong møc sèng vµ tr×nh<br /> ®é ph¸t triÓn gi÷a c¸c tØnh thµnh phè. VÒ mÆt lý thuyÕt, nÕu gäi T lµ sè tØnh th× sÏ cã T(T-1) dßng<br /> di c− ngo¹i tØnh; ë ViÖt Nam, 40 tØnh thµnh toµn quèc vµo thêi ®iÓm ®iÒu tra t¹o nªn 1560 dßng di<br /> chuyÓn gi÷a c¸c tØnh vµ c¸c thµnh phè lín trùc thuéc trung −¬ng trong thêi kú 1984-1989.<br /> <br /> T−¬ng øng víi biÕn sè phô thuéc nªu trªn, c¸c sè liÖu vÒ t×nh h×nh ph¸t triÓn kinh tÕ-x·<br /> héi ë cÊp tØnh ®−îc c«ng bè trong c¸c niªn gi¸m thèng kª lµ c¬ së cho viÖc x©y dùng c¸c biÕn sè ®éc<br /> lËp cã trong m« h×nh. MÆc dï viÖc sö dông sè liÖu ë cÊp ®é vÜ m« cã h¹n chÕ trong viÖc ph¶n ¸nh<br /> ¶nh h−ëng cña c¸c yÕu tè c¸ nh©n hay hé gia ®×nh trong di c−, kÕt qu¶ nghiªn cøu sÏ t¹o c¬ së cho<br /> c«ng t¸c ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch di d©n. C¸c biÕn sè ®éc lËp cña m« h×nh ®−îc tr×nh bµy trong BiÓu<br /> 2. L−u ý r»ng, c¸c biÕn sè nµy ®· ®−îc chuÈn hãa nh»m ph¶n ¸nh tèt nhÊt thùc tr¹ng ph¸t triÓn<br /> trong ®iÒu kiÖn h¹n chÕ th«ng tin vµ sè liÖu ë ViÖt Nam. Xu h−íng t¸c ®éng cña c¸c biÕn sè ®Õn di<br /> c− ®−îc dù ®o¸n b»ng c¸c dÊu thuËn (+) nghÞch (-) nh− ghi trong BiÓu 2 d−íi ®©y:<br /> BiÓu 2: C¸c biÕn sè sö dông trong m« h×nh håi quy vÒ di c− ngo¹i tØnh ë ViÖt Nam<br /> BiÕn sè §Þnh nghÜa c¸c biÕn sè Xu h−íng t¸c ®éng (lý thuyÕt)<br /> T¹i n¬i ®i T¹i n¬i ®Õn<br /> BiÕn sè phô thuéc<br /> Dßng di chuyÓn ngo¹i tØnh (®−îc Sè d©n sèng t¹i tØnh i vµo thêi ®iÓm<br /> chuyÓn ®æi theo ph−¬ng ph¸p Box- 1/4/1984 vµ tØnh j vµo 1/4/1989<br /> Cox)<br /> C¸c biÕn sè ®éc lËp (®o l−êng ë<br /> cÊp tØnh/thµnh phè lín)<br /> MËt ®é d©n sè D©n sè d©n trung b×nh tÝnh trªn diÖn tÝch + -<br /> ®Êt trång trät<br /> Møc ®é ®« thÞ hãa Tû lÖ d©n sè sèng t¹i khu vùc ®« thÞ - +<br /> C¬ cÊu kinh tÕ c«ng nghiÖp Tû träng c¸c c¬ së s¶n xuÊt c«ng nghiÖp - +<br /> tÝnh cho 1000 d©n sè ®« thÞ<br /> L−¬ng thùc quy thãc B×nh qu©n s¶n l−îng l−¬ng thùc tÝnh theo - +<br /> ®Çu ng−êi.<br /> DÞch vô y-tÕ Sè gi−êng bÖnh tÝnh b×nh qu©n theo ®Çu - +<br /> ng−êi<br /> §iÒu kiÖn gi¸o dôc Sè tr−êng häc phæ th«ng tÝnh trung b×nh - +<br /> cho 1000 d©n<br /> Kho¶ng c¸ch di chuyÓn Kho¶ng c¸ch gi÷a trung t©m tØnh, thµnh - -<br /> theo quèc lé gÇn nhÊt<br /> ChÝnh s¸ch ®iÒu ®éng lao ®éng vµ Hai biÕn sè ¶o ®Æc tr−ng cho:<br /> d©n c− C¸c tØnh thuéc diÖn chuyÓn d©n ®i - KA<br /> C¸c tØnh thuéc diÖn nhËn d©n ®Õn KA +<br /> Ghi chó: KA = kh«ng ¸p dông (v× trong quy ®Þnh chÝnh s¸ch, mét tØnh kh«ng thÓ võa thuéc diÖn d·n d©n, võa trong diÖn<br /> tiÕp nhËn d©n chuyÓn ®Õn)<br /> <br /> <br /> <br /> 4<br /> VÒ mÆt kü thuËt, sè liÖu sö dông trong ph©n tÝch nµy gièng nh− c¸c sè liÖu ®iÒu tra chän mÉu nh−ng hiÖu qu¶ tÝnh to¸n l¹i cao h¬n<br /> nhiÒu. V× sè liÖu di c− ®−îc tæng hîp trªn cÊp ®é toµn quèc qua Tæng §iÒu tra D©n sè lo¹i trõ ®−îc c¸c ¶nh h−ëng cña sai sè mÉu, vµ<br /> kh«ng cÇn thiÕt ph¶i x©y dùng kho¶ng tin cËy cho c¸c kÕt qu¶ tÝnh to¸n thu ®−îc.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 8 Di c− vµ ph¸t triÓn trong bèi c¶nh §æi Míi ...<br /> <br /> 3.2 M« h×nh håi quy:<br /> <br /> V× nghiªn cøu nµy nh»m môc ®Ých tr¾c nghiÖm chÝnh x¸c ¶nh h−ëng cña c¸c nh©n tè ph¸t<br /> triÓn ®Õn di c− trong bèi c¶nh chuyÒn ®æi kinh tÕ x· héi, m« h×nh håi quy tr−íc hÕt xem xÐt mèi<br /> quan hÖ tuyÕn tÝnh gi÷a di d©n vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn. Kh¸c víi c¸c nghiªn cøu tr−íc ®©y, m« h×nh<br /> håi quy sö dông trong nghiªn cøu nµy cho phÐp ph©n biÖt ®−îc nh÷ng ¶nh h−ëng kh¸c nhau cña<br /> c¸c ®Æc ®iÓm kinh tÕ x· héi ®Õn di c− ë c¶ ®Çu ®i vµ lÉn ®Çu ®Õn. ViÖc sö dông m« h×nh phi ®èi<br /> xøng sÏ t¨ng c−êng hiÖu lùc gi¶i thÝch cña c¸c tham sè −íc l−îng ®−îc. C¸c nghiªn cøu vÒ di d©n<br /> tr−íc ®©y ®· cho thÊy r»ng l−u l−îng chuyÓn c− th−êng mang tÝnh phi tuyÕn vµ ®ßi hái chuyÓn ®æi<br /> vÒ mÆt to¸n häc (Goss & Chang, 1983). MÆc dï cã nhiÒu kü thuËt tuyÕn tÝnh hãa sö dông hµm<br /> l«gic, hµm l«ga tuyÕn tÝnh hoÆc hµm mò, nghiªn cøu nµy ¸p dông ph−¬ng ph¸p Box-Cox nh»m<br /> chuyÓn ®æi biÕn sè phô thuéc trong m« h×nh d−íi d¹ng:<br /> <br /> Mij* = β0 + β1X1i + β2X2i + ... + βkXki + εj (1)<br /> <br /> trong ®ã Mij* lµ biÕn phô thuéc sau khi chuyÓn ®æi theo ph−¬ng ph¸p Box-Cox ®Æc tr−ng cho dßng<br /> di chuyÓn tõ tØnh i ®Õn tØnh j. β0, β1,.... βk lµ c¸c tham sè cÇn ®−îc −íc l−îng, X1i, X2i,.....,Xki lµ c¸c<br /> biÕn sè ®éc lËp vµ εj lµ sai biÖt ®Æc tr−ng cho ¶nh h−ëng cña c¸c nh©n tè kh¸c kh«ng cã trong m«<br /> h×nh. VÒ b¶n chÊt, m« h×nh håi quy (1) lµ mét hµm macro ¸p dông cho cÊp ®é tØnh/thµnh phè. KÕt<br /> qu¶ m« h×nh ®−îc tÝnh to¸n riªng cho nam vµ n÷ nh»m môc ®Ých ph©n t¸ch ¶nh h−ëng cña c¸c<br /> nh©n tè ph¸t triÓn ®Õn sù di chuyÓn cña tõng giíi. PhÇn tiÕp theo cña bµi viÕt nµy sÏ tr×nh bµy vµ<br /> th¶o luËn kÕt qu¶ thu ®−îc.<br /> 3.3 Vai trß cña c¸c nh©n tè ph¸t triÓn ®èi víi di c−:<br /> BiÓu 3: Tãm t¾t thèng kª cho c¸c biÕn sè sö dông trong m« h×nh håi quy<br /> <br /> BiÕn sè Gi¸ trÞ trung b×nh GÝa trÞ cùc tiÓu Gi¸ trÞ cùc ®¹i<br /> <br /> BiÕn phô thuéc<br /> <br /> Dßng di chuyÓn cña nam 539 0 16461<br /> <br /> Dßng di chuyÓn cña n÷ 416 0 17434<br /> <br /> Dßng di chuyÓn cña nam (sau khi chuyÓn ®æi) 245 - 42 7352<br /> <br /> Dßng di chuyÓn cña n÷ (sau khi chuyÓn ®æi) 188 - 42 7896<br /> <br /> C¸c biÕn sè ®éc lËp<br /> <br /> MËt ®é d©n sè 217 65 1546<br /> <br /> Møc ®é ®« thÞ hãa 19.2 9.7 89.5<br /> <br /> C¬ cÊu kinh tÕ c«ng nghiÖp 4.1 0.9 8.2<br /> <br /> L−¬ng thùc quy thãc 307 60 970<br /> <br /> DÞch vô y-tÕ 3.5 1.8 5.2<br /> <br /> §iÒu kiÖn gi¸o dôc 2.8 1.5 4.6<br /> <br /> Kho¶ng c¸ch di chuyÓn 604 20 2100<br /> <br /> C¸c tØnh thuéc diÖn chuyÓn d©n ®i 0.5 0 1<br /> <br /> C¸c tØnh thuéc diÖn nhËn d©n ®Õn 0.6 0 1<br /> <br /> Ghi chó: §Þnh nghÜa c¸c biÕn sè ®· ®−îc tr×nh bµy trong BiÓu 2.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  §Æng Nguyªn Anh 9<br /> <br /> M« t¶ thèng kª c¸c biÕn sè trong m« h×nh håi quy ®−îc tr×nh bµy ë BiÓu 3. CÇn l−u ý r»ng,<br /> ngo¹i trõ biÕn sè phô thuéc, c¸c biÕn sè ®éc lËp ®o l−êng ®Æc ®iÓm kinh tÕ-x· héi cña c¸c tØnh<br /> thµnh ¸p dông chung cho c¶ nam vµ n÷. C¸c −íc l−îng thèng kª ë BiÓu 3 cho thÊy trong thêi kú<br /> 1984-1989, trung b×nh cã 480 ng−êi di chuyÓn gi÷a c¸c tØnh mÆc dï con sè nµy dao ®éng ®¸ng kÓ<br /> cho nam (539 ng−êi) vµ n÷ (416 ng−êi) còng nh− tïy theo h−íng di chuyÓn. KÕt qu¶ chuyÓn ®æi<br /> tuyÕn tÝnh theo ph−¬ng ph¸p Box-Cox ®em l¹i gÝa trÞ trung b×nh víi møc biÕn thiªn thÊp h¬n ®èi<br /> víi biÕn sè phô thuéc. Trong khi mËt ®é d©n sè tÝnh theo diÖn tÝch ®Êt trång trät kh¸ kh¸c nhau<br /> gi÷a c¸c tØnh thµnh, d©n sè ®« thÞ chiÕm 19,2% phï hîp víi møc ®é ®« thÞ hãa toµn quèc vµo n¨m<br /> 1984. Møc thu nhËp b×nh qu©n theo ®Çu ng−êi lµ 307 kg thãc cïng víi sù chªnh lÖch lín vÒ thu<br /> nhËp gi÷a c¸c tØnh thµnh (60-970 kg) cho thÊy yÕu tè “hót-®Èy” cã thÓ ph¸t huy t¸c dông ®¸ng kÓ<br /> ®èi víi c¸c dßng di c−. §¸ng chó ý lµ kho¶ng c¸ch di c− trung b×nh 604 km ph¶n ¸nh mét kh«ng<br /> gian di chuyÓn kh«ng nhá ®èi víi di c− ngo¹i tØnh ë n−íc ta, vèn chñ yÕu diÔn ra theo h−íng B¾c-<br /> Nam. BiÓu 4 tiÕp theo tr×nh bµy kÕt qu¶ håi quy ®−îc −íc l−îng b»ng ph−¬ng ph¸p b×nh ph−¬ng<br /> tèi thiÓu OLS. Nh− trªn ®· nªu, m« h×nh håi quy ®−îc tÝnh to¸n riªng cho nam vµ n÷ nh»m ph©n<br /> t¸ch ®−îc ¶nh h−ëng cña c¸c nh©n tè ph¸t triÓn ®Õn t×nh h×nh di chuyÓn cña tõng giíi. HiÖu qu¶<br /> gi¶i thÝch vµ dù b¸o cña m« h×nh (1) kh¸ cao ®−îc thÓ hiÖn ë c¸c hÖ sè håi quy t−¬ng ®èi lín (R2 =<br /> 0,45), cho thÊy −u viÖt cña ph−¬ng ph¸p Box-Cox (hÖ sè R2 cña m« h×nh kh«ng chuyÓn ®æi chØ ®¹t<br /> gi¸ trÞ 0,15 -- kÕt qu¶ chi tiÕt kh«ng tr×nh bµy ë ®©y).<br /> BiÓu 4: KÕt qu¶ håi quy ph©n tÝch di c− ngo¹i tØnh ë ViÖt Nam: 1984-1989<br /> <br /> BiÕn sè TØnh chuyÓn ®i TØnh chuyÓn ®Õn<br /> Nam N÷ Nam N÷<br /> MËt ®é d©n sè -0.016 -0.009 0.013 0.024<br /> Møc ®é ®« thÞ hãa 0.016 *** 0.015 *** 0.015 *** 0.012 *<br /> C¬ cÊu kinh tÕ c«ng nghiÖp -0.426 ** -0.345 ** 0.089 *** 0.882 ***<br /> L−¬ng thùc quy thãc -0.552 ** -0.263 -0.683 *** -1.056 ***<br /> DÞch vô y-tÕ -0.001 -0.001 0.002 *** 0.001<br /> §iÒu kiÖn gi¸o dôc -0.001 * -0.001 0.001 ** 0.001 **<br /> Kho¶ng c¸ch di chuyÓn -0.127 *** -0.117 *** -0.127 *** -0.117 ***<br /> T¸c ®éng cña chÝnh s¸ch:<br /> C¸c tØnh chuyÓn d©n ®i -0.048 *** 0.632 *** KA KA<br /> C¸c tØnh nhËn d©n ®Õn KA KA 0.807 *** 0.757 ***<br /> BiÕn sè t−¬ng t¸c<br /> Kho¶ng c¸ch x TØnh ®i -0.048 *** 0.044 *** KA KA<br /> Kho¶ng c¸ch x TØnh ®Õn KA KA -0.027 * -0.027 *<br /> H»ng sè α -4.924 *** -4.678 *** -4.924 *** -4.678 ***<br /> 2<br /> HÖ sè R 0.458 0.451 0.458 0.451<br /> Ghi chó: KA = kh«ng ¸p dông (v× trong quy ®Þnh chÝnh s¸ch. mét tØnh kh«ng thÓ võa thuéc diÖn gi·n d©n. võa trong diÖn tiÕp nhËn d©n<br /> chuyÓn ®Õn). Møc ý nghÜa thèng kª: * p < 0.05 ** p < 0.01 *** p < 0.001<br /> <br /> KÕt qu¶ cho thÊy hÇu hÕt c¸c biÕn sè ®éc lËp cã t¸c ®éng theo ®óng víi dù kiÕn lý thuyÕt<br /> vµ ®¹t møc ý nghÜa thèng kª cao. Do sù ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu gi÷a d©n sè vµ ®Êt ®ai ë n−íc ta,<br /> mËt ®é d©n sè lµ mét chØ b¸o cña søc Ðp d©n sè, vµ ë chõng mùc nhÊt ®Þnh ®©y cßn lµ chØ b¸o vÒ c¬<br /> héi viÖc lµm. KÕt qu¶ cho thÊy søc hót cña c¸c tØnh thµnh cã mËt ®é d©n sè cao, ph¶n ¸nh xu<br /> h−íng di c− ®Õn c¸c trung t©m ®« thÞ, c¸c thµnh phè lín. Di c− ngo¹i tØnh cã xu h−íng gia t¨ng<br /> cïng víi tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ. Lµ hai chØ b¸o cña sù chuyÓn ®æi c¬ cÊu kinh tÕ sang ho¹t<br /> ®éng phi n«ng nghiÖp, tû träng c«ng nghiÖp hãa vµ ®« thÞ hãa cã søc hót m¹nh mÏ ®èi víi c¸c dßng<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 10 Di c− vµ ph¸t triÓn trong bèi c¶nh §æi Míi ...<br /> <br /> nhËp c− vµ thóc ®Èy di c−. C− d©n cã xu h−íng di chuyÓn ®Õn c¸c tØnh cã tiÒm lùc c«ng nghiÖp hãa,<br /> ®« thÞ hãa trong khi c¸c dßng xuÊt c− l¹i cã nguån gèc tõ c¸c khu vùc kinh tÕ kÐm ph¸t triÓn. KÕt<br /> qu¶ thu ®−îc phï hîp víi gi¶ thuyÕt ®Æt ra trong nghiªn cøu nµy.<br /> <br /> §èi víi mét quèc gia mµ 80% d©n sè sinh sèng ë n«ng th«n nh− ViÖt Nam, l−¬ng thùc b×nh<br /> qu©n theo ®Çu ng−êi lµ mét chØ b¸o ph¶n ¸nh møc sèng vµ mÆt b»ng gi¸ c¶ vèn rÊt kh«ng ®ång<br /> ®Òu gi÷a c¸c khu vùc, c¸c tØnh thµnh.5 KÕt qña cho thÊy møc sèng cã ¶nh h−ëng h¹n chÕ h¬n lµ<br /> thóc ®Èy di c−. C¸c tØnh thµnh cã thu nhËp b×nh qu©n l−¬ng thùc cao trong khi h¹n chÕ ®−îc l−u<br /> l−îng xuÊt c− nh−ng kh«ng ®ñ søc thu hót c¸c dßng nhËp c− tõ n¬i kh¸c ®Õn. §¸ng l−u ý lµ t¸c<br /> ®éng nµy l¹i râ rÖt h¬n ®èi víi n÷ giíi, ph¶n ¸nh ®Æc tr−ng phæ biÕn h¬n cña nam giíi trong di c−,<br /> nhÊt lµ di chuyÓn ngo¹i tØnh. ¶nh h−ëng cña c¸c dÞch vô h¹ tÇng ®Õn di c− ®−îc thÓ hiÖn b»ng c¸c<br /> chØ b¸o vÒ dÞch vô y tÕ vµ ®iÒu kiÖn gi¸o dôc. ViÖc sö dông hai chØ b¸o nµy trong m« h×nh håi quy<br /> nh»m môc ®Ých ®¸nh gi¸ t¸c ®éng cña c¬ chÕ míi trong lÜnh vùc y-tÕ gi¸o dôc vµo nh÷ng n¨m ®Çu<br /> cña sù nghiÖp §æi Míi. KÕt qu¶ cho thÊy søc hÊp dÉn cña h¹ tÇng dÞch vô søc kháe vµ gi¸o dôc ®èi<br /> víi l−u l−îng nhËp c− ngay tõ ng−ìng cöa biÕn ®æi kinh tÕ-x· héi ë n−íc ta.<br /> <br /> Nh− nhiÒu nghiªn cøu di d©n kh¸c, kho¶ng c¸ch di chuyÓn lµ mét nh©n tè quan träng cÇn<br /> ®−îc xem xÐt trong ph©n tÝch nµy. Trong ®iÒu kiÖn ®Þa h×nh, ®−êng s¸, c¸c ph−¬ng tiÖn ®i l¹i vµ<br /> giao th«ng cßn nhiÒu khã kh¨n nh− ë ViÖt Nam thêi kú 1984-1989, kho¶ng c¸ch di chuyÓn lµ mét<br /> chØ b¸o c¬ b¶n cña di c−. ChØ b¸o nµy cßn ®Æc tr−ng cho c¸c th«ng tin cÇn thiÕt ®èi víi quyÕt ®Þnh<br /> di c−, kho¶ng c¸ch cµng xa thi th«ng tin cña n¬i chuyÓn ®Õn l¹i cµng Ýt. §iÒu nµy lµm t¨ng thªm<br /> chi phÝ hay c¸i gi¸ ph¶i tr¶ cho di c− (t©m lý, kinh tÕ, ...). KÕt qu¶ tr×nh bµy trong BiÓu 4 gãp phÇn<br /> kh¼ng ®Þnh nhËn ®Þnh nµy. Di c− ngo¹i tØnh cã chiÒu h−íng suy gi¶m theo kho¶ng c¸ch di chuyÓn.<br /> Mèi quan hÖ nghÞch nµy t¸c ®éng m¹nh h¬n ®èi víi nam, ph¶n ¸nh khuynh h−íng di chuyÓn trªn<br /> mét b×nh diÖn kh«ng gian réng lín h¬n cña nam giíi.<br /> <br /> Nh− dù ®o¸n, chÝnh s¸ch ®iÒu ®éng lao ®éng vµ d©n c− cã ¶nh h−ëng ®Õn qóa tr×nh di c−.<br /> KÕt qu¶ nµy ph¶n ¸nh râ nÐt t¸c ®éng cña phong trµo ®−a d©n ®Õn c¸c vïng kinh tÕ míi trong thêi<br /> kú 1984-1989, nhÊt lµ ë nh÷ng tØnh tiÕp nhËn d©n chuyÓn ®Õn. Tuy nhiªn, kÕt qu¶ thu ®−îc (BiÓu<br /> 4) còng cho thÊy c¸c dßng nhËp c− vÉn tiÕp tôc ®æ vµo nh÷ng tØnh thµnh thuéc diÖn chuyÓn d©n ®i,<br /> vèn lµ nh÷ng thµnh phè lín vµ trung t©m ®« thÞ. T¹i nh÷ng n¬i nµy, t¨ng tr−ëng d©n sè th«ng qua<br /> møc t¨ng c¬ häc vÉn tiÕp tôc diÔn ra mÆc cho nh÷ng nç lùc chÝnh s¸ch nh»m h¹n chÕ nhËp c− vµo<br /> khu vùc thµnh thÞ. Râ rµng lµ c¸c yÕu tè ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi ®· cã t¸c ®éng ®éc lËp ®èi víi di<br /> c− ngay c¶ khi c«ng t¸c ®−a d©n ®Õn c¸c vïng kinh tÕ míi ®−îc thùc hiÖn m¹nh mÏ.<br /> <br /> Sù hiÖn diÖn trong m« h×nh cña biÕn sè t−¬ng t¸c gi÷a kho¶ng c¸ch di chuyÓn vµ ¶nh<br /> h−ëng chÝnh s¸ch ®· lµm gia t¨ng n¨ng lùc gi¶i thÝch cña m« h×nh. Do t¸c ®éng cña kho¶ng c¸ch<br /> di c− kh«ng ®ång ®Òu ë tÊt c¶ c¸c tØnh thµnh nªn chi phÝ vµ c¸i gi¸ mµ c− d©n ph¶i tr¶ cho sù di<br /> chuyÓn cã thÓ kh¸c nhau theo c¸c dßng di c−. Nh÷ng ®Þa ph−¬ng trong diÖn gi·n d©n vµ tiÕp nhËn<br /> d©n ®Õn theo ch−¬ng tr×nh lu«n nhËn ®−îc sù hç trî nhÊt ®Þnh cña nhµ n−íc. Tuy nhiªn, t¸c ®éng<br /> nghÞch cña biÕn sè t−¬ng t¸c cho thÊy ¶nh h−ëng h¹n chÕ cña ch−¬ng tr×nh t¹i c¸c tØnh ®−a d©n ®i<br /> kinh tÕ míi (BiÓu 4). T¸c ®éng nghÞch cña kho¶ng c¸ch lªn c¸c dßng di c− m¹nh lªn, nhÊt lµ t¹i<br /> nh÷ng tØnh thuéc diÖn chuyÓn d©n ®i cho thÊy nh÷ng khã kh¨n hay c¸i gi¸ mµ ng−êi di chuyÓn<br /> ph¶i tr¶ ®èi víi di d©n ®i kinh tÕ míi cao h¬n nhiÒu so víi nh÷ng n¬i kh¸c. Trong nhËn thøc vµ<br /> suy nghÜ cña ng−êi d©n, kho¶ng c¸ch di c− kh«ng ®¬n thuÇn lµ kho¶ng c¸ch ®Þa lý mµ cßn ph¶n<br /> ¸nh kho¶ng c¸ch x· héi, phong tôc tËp qu¸n vµ g¸nh nÆng t©m lý mµ c− d©n ph¶i g¸nh chÞu khi<br /> <br /> 5<br /> Do kh«ng cã sè liÖu vÒ thu nhËp b×nh qu©n cho c¸c tØnh thêi kú 1984-1989, nghiªn cøu nµy ®· sö dông chØ tiªu b×nh qu©n l−¬ng thùc<br /> theo ®Çu ng−êi nh− mét chØ b¸o so s¸nh møc sèng gi÷a c¸c tØnh thµnh trong thêi kú nãi trªn.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  §Æng Nguyªn Anh 11<br /> <br /> rêi xa quª h−¬ng. Sù hßa nhËp gi÷a c− d©n miÒn xu«i vµ céng ®ång ng−êi d©n téc b¶n ®Þa kh«ng<br /> ph¶i dÔ dµng cã ®−îc mét sím mét chiÒu. §ã lµ ch−a kÓ ®Õn nh÷ng khã kh¨n vÊt v¶ trong cuéc<br /> sèng ph¶i hµng ngµy kh¾c phôc t¹i c¸c ®iÓm chuyÓn d©n ®Õn, c¸c khu kinh tÕ míi thµnh lËp. §©y<br /> lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n chñ yÕu h¹n chÕ sù thµnh c«ng cña c«ng t¸c ®iÒu ®éng lao ®éng<br /> vµ d©n c−, ®−a d©n ®Õn c¸c vïng kinh tÕ míi ë n−íc ta. Cã thÓ nãi r»ng kÕt qu¶ thu ®−îc ®· ph¶n<br /> ¸nh ®Çy ®ñ thùc tr¹ng chuyÓn c− ë n−íc ta trong thêi kú ®Çu cña sù nghiÖp §æi Míi.<br /> <br /> 4. KÕt luËn<br /> <br /> Trong nh÷ng thËp kû qua, ch©u ¸ nãi chung vµ khu vùc §«ng Nam ¸ nãi riªng ®· tr¶i<br /> qua nh÷ng biÕn ®æi kinh tÕ, x· héi, chÝnh trÞ s©u s¾c, ¶nh h−ëng m¹nh mÏ ®Õn qóa tr×nh di c− ë<br /> tõng quèc gia. Nh÷ng biÕn ®æi ®ã ®−îc ghi nhËn tr−íc hÕt b»ng tèc ®é c«ng nghiÖp hãa vµ t¨ng<br /> tr−ëng ®« thÞ, b»ng qu¸ ®é d©n sè víi sù suy gi¶m bÒn v÷ng cña møc sinh vµ sù gia t¨ng m¹nh mÏ<br /> cña di d©n, ®Æc biÖt lµ di c− tõ n«ng th«n ra thµnh phè. Kinh nghiÖm thu ®−îc cña c¸c quèc gia<br /> ch©u ¸ cho thÊy c¸c biÖn ph¸p chÝnh s¸ch nh»m h¹n chÕ di c− ®Òu rÊt khã thùc hiÖn vµ ®−a l¹i kÕt<br /> qu¶ l©u bÒn. Sù ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu gi÷a n«ng th«n vµ thµnh thÞ cïng víi nh÷ng mÊt c©n<br /> ®èi vÒ t¨ng tr−ëng gi÷a c¸c vïng l·nh thæ lµ nguyªn nh©n s©u xa cña di c−.<br /> <br /> §èi víi ViÖt Nam, c¸c kÕt qu¶ thu ®−îc trong nghiªn cøu nµy ®· minh chøng vai trß cña<br /> ph¸t triÓn ®èi víi di c− trong thêi kú ®Çu cña c«ng cuéc §æi Míi. Ngay tõ gi÷a nh÷ng n¨m 80, c¸c<br /> yÕu tè ph¸t triÓn ®· cã t¸c ®éng m¹nh ®Õn chuyÓn c−. C¸c tØnh thµnh cã tiÒm lùc kinh tÕ cã søc<br /> hÊp dÉn c¸c dßng nhËp c− tõ n¬i kh¸c ®Õn trong khi c¸c vïng kÐm ph¸t triÓn lµ xuÊt ph¸t ®iÓm<br /> cña c¸c dßng xuÊt c−. MÆc dï kÕt luËn nµy hoµn toµn phï hîp vÒ mÆt lý thuyÕt, ®iÒu ®¸ng l−u ý lµ<br /> c¸c nh©n tè ph¸t triÓn ph¸t huy t¸c dông ngay c¶ khi cã sù can thiÖp m¹nh mÏ cña nhµ n−íc ®èi<br /> víi di c−. ë ®©y kh«ng thÓ kh«ng nhËn thÊy r»ng trong mét nÒn kinh tÕ ®Þnh h−íng thÞ tr−êng th×<br /> thiÕt chÕ d©n sè vËn hµnh theo nh÷ng c¬ héi ph¸t triÓn; c¸c chÝnh s¸ch ®æi míi ®Òu trùc tiÕp hay<br /> gi¸n tiÕp thóc ®Èy qóa tr×nh di c−. Bëi vËy, c¸c biÖn ph¸p nh»m kiÓm so¸t vµ h¹n chÕ di c− sÏ rÊt<br /> khã ®¹t ®−îc hiÖu qu¶. Kinh nghiÖm cña c¸c quèc gia ch©u ¸ ®· phÇn nµo cho thÊy ®iÒu ®ã. HiÖn<br /> nay còng nh− trong t−¬ng lai, khi c¸c khu c«ng nghiÖp trªn ®Þa bµn c¶ n−íc ®i vµo ho¹t ®éng, lùc<br /> l−îng nhËp c− vÉn lµ nguån lao ®éng quan träng cña c¸c doanh nghiÖp thuéc nhiÒu thµnh phÇn së<br /> h÷u, ®ãng gãp kh«ng nhá vµo c«ng cuéc ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi cña ®Êt n−íc. ViÖc kiÓm so¸t di<br /> c− kh«ng nh÷ng g©y ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn nhu cÇu t¨ng thu nhËp, xãa ®ãi gi¶m nghÌo ë n«ng<br /> th«n mµ cßn kh«ng ®¸p øng ®−îc ®ßi hái cÊp thiÕt cña thÞ tr−êng lao ®éng cña c¶ n−íc. Víi lý do<br /> ®ã, di c− cÇn ®−îc xem nh− mét bé phËn cÊu thµnh quan träng trong c«ng t¸c ho¹ch ®Þnh kÕ ho¹ch<br /> chÝnh s¸ch ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi cña ®Êt n−íc.<br /> <br /> ViÖc ph©n tÝch sè liÖu di c− thu ®−îc tõ cuéc Tæng §iÒu tra D©n sè 1989 cßn cho thÊy r»ng<br /> nghiªn cøu d©n sè ë ViÖt Nam cÇn tËn dông vµ khai th¸c tèi ®a c¸c nguån sè liÖu hiÖn cã. C¸c kÕt<br /> qu¶ ph©n tÝch sè liÖu kh¶o s¸t kh«ng nªn dõng l¹i ë møc m« t¶ nh− hiÖn nay. NhiÒu ph¸t hiÖn míi<br /> mÎ trong nghiªn cøu cã thÓ thu ®−îc tõ viÖc sö dông c¸c kü thuËt vµ ph−¬ng ph¸p tiªn tiÕn trong<br /> ph©n tÝch sè liÖu. Cã thÓ nãi, viÖc x©y dùng c¸c m« h×nh thèng kª ®ñ m¹nh ®Ó cã thÓ lý gi¶i vµ dù<br /> b¸o khoa häc lµ mét ®ßi hái cÇn thiÕt trong nh÷ng n¨m tíi ®©y ®èi víi nghiªn cøu x· héi häc nãi<br /> chung vµ d©n sè häc nãi riªng. Nh»m ®¸p øng tèt ®ßi hái ®ã, cÇn cËp nhËt trong nghiªn cøu vµ ®µo<br /> t¹o c¸c ph−¬ng ph¸p vµ kü thuËt míi, ®ång thêi n©ng cao chÊt l−îng thu thËp, l−u tr÷ vµ ph©n<br /> tÝch sè liÖu. Dù ¸n quèc tÕ vÒ Di c− vµ Søc kháe do ViÖn X· héi häc chñ tr× thùc hiÖn lµ mét ho¹t<br /> ®éng thiÕt thùc më ®Çu cho b−íc biÕn ®æi míi trong nghiªn cøu x· héi häc di d©n víi ph−¬ng ph¸p<br /> tiªn tiÕn. Dùa trªn sè liÖu Tæng §iÒu tra D©n sè 1989, kÕt qu¶ thu ®−îc tõ nghiªn cøu nµy cßn t¹o<br /> c¬ së cho viÖc ®èi s¸nh c¸c kÕt qu¶ cã ®−îc tõ cuéc Tæng §iÒu tra D©n sè sÏ ®−îc tiÕn hµnh vµo<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 12 Di c− vµ ph¸t triÓn trong bèi c¶nh §æi Míi ...<br /> <br /> n¨m 1999 nh»m v¹ch râ xu h−íng vËn ®éng cña di c− trong bèi c¶nh §æi míi kinh tÕ - x· héi cña<br /> ®Êt n−íc trong thËp niªn 90.<br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o:<br /> 1. §Æng Nguyªn Anh. 1997. "VÒ vai trß cña di c− n«ng th«n-®« thÞ trong sù nghiÖp ph¸t triÓn<br /> n«ng th«n hiÖn nay". T¹p chÝ X· héi häc, Sè 4-1997:15-19.<br /> 2. §Æng Nguyªn Anh vµ Roger C. Avery. 1994. "Di c− néi ®Þa ë ViÖt Nam: ph©n tÝch sö dông m«<br /> h×nh d©n sè tÜnh t−¬ng ®−¬ng". T¹p chÝ X· Héi häc, Sè 3-1994:29-45.<br /> 3. General Statisctical Office (GSO). 1991. Vietnam Population Census: Detailed Analysis of<br /> Sample Results. Hanoi, Vietnam.<br /> 4. Goss and Hui Chang. 1983. Changes in elasticities of interstate migration: implication of<br /> alternative functional forms. Journal of Regional Science 23:223-232.<br /> 5. NguyÔn Sinh Cóc. 1995. Agriculture of Vietnam: 1945 - 1995. Hanoi. Statiscal Publishing<br /> House.<br /> 6. Oberai, Amarjit S. 1988. Land Settlement Policies and Population Redistribution in<br /> Developing Countries. New York: Praeger.<br /> 7. State Planning Commission (SPC). 1994. Vietnam Living Standard Survey 1992-1993.<br /> 8. United Nations. 1988. World Population Trends and Policies. United Nations: New York.<br /> 9. Zelinski, Wilbur. 1971. The hypothesis of the Mobility Transition. Geographical Review 61:219-249.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> LuËn ¸n TiÕn sü (hÖ míi) ®−îc Nghiªn cøu sinh TrÇn H÷u Quang b¶o<br /> vÖ t¹i Héi ®ång chÊm luËn ¸n cÊp c¬ së ViÖn X· héi häc<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />