Đi làm ăn xa, phương thức tăng thu nhập gia đình

74 X· héi häc sè 2 (90), 2005<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> §i lµm ¨n xa - ph−¬ng thøc t¨ng thu nhËp gia ®×nh<br /> (Qua nghiªn cøu thùc tiÔn t¹i x· TrÞnh X¸, huyÖn B×nh Lôc, tØnh Hµ Nam)<br /> <br /> NguyÔn Ngäc DiÔm<br /> NguyÔn ThÞ Minh Ch©u<br /> <br /> <br /> §i lµm ¨n xa - mét h×nh thøc cña di c− v× môc tiªu kinh tÕ - ®−îc xem lµ mét<br /> trong nh÷ng chiÕn l−îc sinh tån; nãi c¸ch kh¸c, lµ v× sù mong muèn c¶i thiÖn ®êi sèng<br /> cña con ng−êi (xem thªm D.S. Massey: 1990, Pernia: 1994, v.v...), ®Æc biÖt lµ ®èi víi<br /> ng−êi sèng ë c¸c vïng chÞu nhiÒu h¹n chÕ vÒ kinh tÕ, còng nh− h¹n chÕ vÒ c¸c c¬ héi<br /> ph¸t triÓn kh¸c. Sù ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu gi÷a c¸c vïng, c¸c ®Þa ph−¬ng, nhÊt lµ<br /> gi÷a thµnh thÞ vµ n«ng th«n ®· lµm t¨ng kho¶ng c¸ch thu nhËp vµ c¬ héi viÖc lµm gi÷a<br /> c¸c n¬i. Trong ®iÒu kiÖn cña nÒn kinh tÕ më, kho¶ng c¸ch ®Þa lý ®· kh«ng cßn lµ vÊn<br /> ®Ò quan träng. Con ng−êi cã thÓ ®Õn bÊt cø n¬i nµo cã thÓ nh»m cã cuéc sèng tèt h¬n,<br /> mµ n¬i ®Þa ph−¬ng do c¸c ®iÒu kiÖn ®Æc thï kh«ng thÓ ®¸p øng ®ñ møc sèng c¸ nh©n<br /> vµ gia ®×nh cña hä. Hä kh«ng chØ v× nh÷ng nhu cÇu c¬ b¶n nh− ¨n, mÆc, ë, v.v... mµ cßn<br /> v× mét nhu cÇu rÊt quan träng kh¸c, ®ã lµ ph¸t triÓn (tiÕp cËn c¸c ®iÒu kiÖn gi¸o dôc,<br /> tiÕp cËn thµnh tùu khoa häc - kü thuËt, h−ëng thô v¨n hãa, v.v...).<br /> Trong nghiªn cøu vÒ “C¸c nguån gèc x· héi vµ kinh tÕ cña nhËp c−”,<br /> D.Massey ®i ®Õn kÕt luËn r»ng, di c− lµ mét chiÕn l−îc “®a d¹ng hãa vµ lµm gi¶m rñi<br /> ro cho thu nhËp hé gia ®×nh” (Massey: 1994). Nghiªn cøu cña UNDP (1998) còng cho<br /> thÊy, nh÷ng ng−êi di c− cã sù ®ãng gãp nhÊt ®Þnh cho kinh tÕ hé gia ®×nh. Tuy nhiªn,<br /> nghiªn cøu nµy chØ cho thÊy møc ®é ®ãng gãp chñ yÕu tËp trung ë nh÷ng hé trung<br /> b×nh; cßn nh÷ng hé nghÌo, hé kh¸ vµ giµu th× hÇu nh− thu nhËp kh«ng t¨ng mÊy.<br /> Nghiªn cøu kh«ng lý gi¶i v× sao, mµ chØ dõng l¹i ë viÖc m« t¶ sù kh¸c biÖt ë møc<br /> ®ãng gãp gi÷a c¸c nhãm hé cã ng−êi di c−. E. M. Pernia, kh¶o s¸t t×nh h×nh di c−<br /> n«ng th«n - ®« thÞ, cho kÕt qu¶ lµ viÖc di c− tõ n«ng th«n ra ®« thÞ ®· gióp cho viÖc<br /> gi¶m nghÌo ë n«ng th«n (Pernia: 1994). Nghiªn cøu cña NguyÔn V¨n ChÝnh còng cho<br /> biÕt kÕt qu¶ t−¬ng tù, r»ng di c− n«ng th«n - ®« thÞ mang l¹i nh÷ng chuyÓn ®æi vÒ<br /> mÆt ®êi sèng x· héi t¹i vïng quª gèc cña nh÷ng hé gia ®×nh cã ng−êi xuÊt c− nh−<br /> møc sèng, c¬ héi viÖc lµm,...<br /> C¸c nghiªn cøu ®· cho thÊy nh÷ng ®ãng gãp cña di c− ë vïng n«ng th«n, tuy<br /> nhiªn, c¸c t¸c gi¶ phÇn nhiÒu ®Æt mèi quan t©m vµo n¬i ®Õn, nh÷ng vÊn ®Ò cña x·<br /> héi nh−: téi ph¹m, nhµ ë, d©n sè, v.v... Thùc tÕ, di c− cÇn ®−îc xem xÐt tõ nguån gèc,<br /> tõ nh÷ng ®éng th¸i vµ c¶ nh÷ng hÖ qu¶ cña qu¸ tr×nh. Bëi v× ®èi víi ng−êi di c−,<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Ngäc DiÔm & NguyÔn ThÞ Minh Ch©u 75<br /> <br /> nh÷ng vÊn ®Ò hä quan t©m ®Çu tiªn lµ liÖu n¬i nµo cã thÓ cã ®iÒu kiÖn ®Ó hä cã thÓ<br /> t×m viÖc lµm vµ nguån thu nhËp tèt h¬n? ViÖc di c− cã thÓ gióp Ých nh− thÕ nµo ®èi<br /> víi c¸ nh©n vµ gia ®×nh cña hä? NÕu chØ ®¬n thuÇn mang l¹i c¸c hËu qu¶ xÊu th× di<br /> c− ®· kh«ng diÔn ra.<br /> Gi¶ thuyÕt cña chóng t«i cho vÊn ®Ò nghiªn cøu lµ ng−êi lµm ¨n xa ë TrÞnh<br /> X¸, xuÊt ph¸t tõ nguyªn nh©n khã kh¨n vÒ kinh tÕ, sù h¹n chÕ cña nguån thu nhËp<br /> ë n«ng th«n, nªn ph¶i ®i. YÕu tè quyÕt ®Þnh ®i lµm ¨n xa vµ møc ®é ®ãng gãp thu<br /> nhËp cho gia ®×nh phô thuéc vµo c¸c yÕu tè ®Æc tr−ng c¸ nh©n nh− tuæi, giíi tÝnh, häc<br /> vÊn, t×nh tr¹ng h«n nh©n, kho¶ng c¸ch di chuyÓn, vµ t×nh tr¹ng gia ®×nh.<br /> §Ó t×m hiÓu râ h¬n vÒ t¸c ®éng cña di c− ®Õn kinh tÕ hé gia ®×nh, chóng t«i ®·<br /> tiÕn hµnh ®iÒu tra kh¶o s¸t t¹i t¸m th«n thuéc x· TrÞnh X¸, huyÖn B×nh Lôc, tØnh<br /> Hµ Nam vµo th¸ng 8 n¨m 2003. TrÞnh X¸ lµ mét x· thuéc huyÖn B×nh Lôc, tØnh Hµ<br /> Nam, c¸ch trung t©m huyÖn B×nh Lôc 7 km vÒ phÝa B¾c. X· TrÞnh X¸ cã diÖn tÝch tù<br /> nhiªn kho¶ng 601 ha, cã tæng sè hé lµ 1289 hé, bao gåm 5364 nh©n khÈu. Ng−êi d©n<br /> TrÞnh X¸ sèng chñ yÕu b»ng nghÒ n«ng (trång lóa vµ ch¨n nu«i), ngoµi ra cßn cã c¸c<br /> “nghÒ phô” (nghÒ thñ c«ng) nh− lµm méc, x©y dùng, thªu; mét sè hé gia ®×nh còng cã<br /> ho¹t ®éng phi n«ng nghiÖp nh− lµm b¸nh cuèn, xay s¸t, cho thuª m¸y mãc, n«ng<br /> nghiÖp, v.v... nh−ng nh×n chung c¸c ho¹t ®éng ngoµi n«ng nghiÖp chiÕm kh«ng ®¸ng<br /> kÓ. TrÞnh X¸ ®−îc xem lµ 1 trong 4 x· khã kh¨n nhÊt huyÖn. Theo sè liÖu cung cÊp<br /> cña x· n¨m 2003, sè hé nghÌo cßn chiÕm 135 hé (9%). Theo B¸o c¸o Ch−¬ng tr×nh<br /> xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo giai ®o¹n 2001 - 2005 cña x·, cã nhiÒu nguyªn nh©n dÉn ®Õn ®èi<br /> nghÌo, nh−ng chñ yÕu lµ do t×nh tr¹ng kinh tÕ cßn thÊp kÐm, ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt h¹n<br /> chÕ, chÊt l−îng cuéc sèng thÊp do: thiÕu lao ®éng (13,3%), ®«ng ng−êi ¨n (11,6%),<br /> thiÕu ®Êt (6,4%), thiÕu vèn s¶n xuÊt (24,9%), vµ nhµ cã ng−êi èm (23,1%). Mét trong<br /> nh÷ng biÖn ph¸p c¶i thiÖn t×nh tr¹ng khã kh¨n hiÖn nay cña c¸c hé gia ®×nh lµ ®i<br /> lµm ¨n xa.<br /> §Ó t×m hiÓu t¸c ®éng tõ ®ãng gãp cña ng−êi ®i lµm ¨n xa t¹i TrÞnh X¸, chóng<br /> t«i kh¶o s¸t tæng sè mÉu ®−îc chän ngÉu nhiªn lµ 286 hé gia ®×nh (1256 nh©n khÈu)<br /> cho b¶ng hái ®Þnh l−îng; 5 cuéc th¶o luËn nhãm, trong ®ã 4 cuéc th¶o luËn nhãm<br /> thùc hiÖn ®èi víi hé gia ®×nh (mçi th¶o luËn nhãm tõ 7 ®Õn 8 thµnh viªn ®¹i diÖn cho<br /> 7 hé gia ®×nh), vµ 1 th¶o luËn nhãm thùc hiÖn víi 8 tr−ëng th«n; vµ 4 pháng vÊn s©u.<br /> §Ó hiÓu râ h¬n mét sè vÊn ®Ò, vµo th¸ng 01 n¨m 2004, chóng t«i ®· quay trë l¹i<br /> TrÞnh X¸ vµ thùc hiÖn thªm 40 pháng vÊn s©u r¶i ®Òu t¹i tÊt c¶ 8 th«n cña x·. §èi<br /> t−îng chóng t«i tiÕn hµnh nghiªn cøu ë ®©y ®−îc gäi lµ ng−êi lµm ¨n xa (lµm ¨n xa).<br /> Nh− vËy, ngay tõ ban ®Çu chóng t«i ®· x¸c ®Þnh mÉu nghiªn cøu lµ nh÷ng ng−êi di<br /> c− xuÊt ph¸t tõ ®éng c¬ kinh tÕ; hoÆc cho dï kinh tÕ kh«ng lµ ®éng c¬ chÝnh th×<br /> nh÷ng c¸ nh©n nµy vÉn lµ nh÷ng ng−êi rêi quª ®Õn n¬i kh¸c ®Ó cã viÖc lµm vµ thu<br /> nhËp. Nãi c¸ch kh¸c, ng−êi lµm ¨n xa lµ mét phÇn trong nhãm di c−. Sù kh¸c biÖt ë<br /> chç, nÕu nh÷ng ng−êi di c− lµ ng−êi di chuyÓn tõ ®Þa ph−¬ng nµy ®Õn ®Þa ph−¬ng<br /> kh¸c v× nhiÒu lý do nh− v× kinh tÕ, v× thiªn tai, kÕt h«n, ®oµn tô gia ®×nh, thuyªn<br /> chuyÓn c«ng t¸c, v.v... th× ng−êi lµm ¨n xa còng lµ nh÷ng ng−êi di chuyÓn tõ ®Þa<br /> ph−¬ng nµy ®Õn ®Þa ph−¬ng kh¸c, nh−ng giíi h¹n ë nh÷ng ®iÒu kiÖn nh−: vÉn lµ<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 76 §i lµm ¨n xa - ph−¬ng thøc t¨ng thu nhËp gia ®×nh<br /> <br /> thµnh viªn cña hé gia ®×nh (ch−a t¸ch hé), cã kh¶ n¨ng lao ®éng, cã viÖc lµm vµ thu<br /> nhËp; viÖc ®i lµm xa chØ mang tÝnh chÊt di c− t¹m thêi, vµ nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa<br /> vÉn gi÷ sù liªn hÖ víi gia ®×nh quª gèc chÆt chÏ.<br /> Trong nghiªn cøu nµy, chóng t«i chñ yÕu t×m hiÓu hai vÊn ®Ò chÝnh: 1. §Æc<br /> tr−ng chñ yÕu cña nh÷ng ng−êi ®i lµm ¨n xa (tuæi, giíi tÝnh, häc vÊn, t×nh tr¹ng h«n<br /> nh©n, t×nh tr¹ng kinh tÕ, n¬i ®Õn, v.v.); 2. Møc ®é t¸c ®éng ®Õn kinh tÕ hé gia ®×nh tõ<br /> viÖc ®i lµm ¨n xa (chñ yÕu møc ®é ®ãng gãp thu nhËp gia ®×nh). Chóng t«i t×m hiÓu<br /> hai vÊn ®Ò nµy víi nhau ®Ó xem liÖu nh÷ng ®Æc tr−ng c¸ nh©n cã chi phèi møc ®é t¸c<br /> ®éng ®Õn kinh tÕ gia ®×nh kh«ng? Møc ®é t¸c ®éng nh− thÕ nµo? Theo Lý thuyÕt vÒ<br /> quyÕt ®Þnh di c−, c¸c c¸ nh©n di c− chñ yÕu v× nh÷ng lý do kinh tÕ vµ mang hy väng<br /> cã thÓ t×m thÊy nh÷ng nguån lîi tõ qu¸ tr×nh di c− ®em l¹i. Tuy nhiªn, viÖc quyÕt<br /> ®Þnh di c− phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè, nh− ngoµi nh÷ng ®Æc tr−ng c¸ nh©n (tuæi, giíi<br /> tÝnh, t×nh tr¹ng h«n nh©n, v.v...), cßn cã c¸c yÕu tè nh− t×nh tr¹ng khã kh¨n cña n¬i<br /> ra ®i (lùc ®Èy), sù thuËn lîi cña n¬i ®Õn (lùc hót), m¹ng l−íi x· héi, v.v... Tuy nhiªn,<br /> tõ ®éng c¬ lµm ¨n xa, nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa lµm thÕ nµo ®Ó cã thÓ chia sÎ nguån<br /> thu nhËp cã ®−îc ®Ó ®ãng gãp cho gia ®×nh ë quª gèc? Trong c¸c nghiªn cøu vÒ di c−<br /> ñng hé ThuyÕt quan hÖ nh©n qu¶ - tÝch luü, th−êng cho thÊy nh÷ng ng−êi di c− ph¶i<br /> tËp trung vµo nh÷ng khu nhµ æ chuét, hoÆc nh÷ng khu tËp thÓ chËt chéi, ph¶i chi<br /> tiªu thËt tiÕt kiÖm ®Ó cã thÓ tÝch luü göi vÒ cho gia ®×nh; møc ®é ®ãng gãp cho thÊy cã<br /> liªn quan ®Õn ®éng c¬ di c− ban ®Çu.<br /> Nh÷ng kÕt qu¶ mµ chóng t«i cã ®−îc qua hai lÇn thu thËp th«ng tin t¹i TrÞnh<br /> X¸ vÒ lµm ¨n xa cho thÊy, cã kho¶ng 44,7% c¸c hé gia ®×nh t¹i ®©y cã ng−êi ®i lµm ¨n<br /> xa, sè ng−êi lµm ¨n xa chiÕm kho¶ng 23,2%1 tæng sè lao ®éng cña x·. Do ph¹m vi<br /> kh¸i niÖm ®i lµm ¨n xa cña nghiªn cøu cã Ýt kh¸c biÖt so víi kh¸i niÖm di c−, nªn<br /> còng khã so s¸nh møc ®é ®i lµm ¨n xa ë TrÞnh X¸ víi c¸c n¬i kh¸c. Nh−ng so víi kÕt<br /> qu¶ nghiªn cøu di c− v× kinh tÕ nãi chung th× møc lµm ¨n xa ë TrÞnh X¸ kh«ng cã sù<br /> c¸ch biÖt mÊy2.<br /> §Æc tr−ng phæ biÕn nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa.<br /> Nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa hÇu hÕt n»m trong tuæi lao ®éng (89%); tËp trung<br /> nhiÒu nhÊt ë nhãm tuæi tõ 20 - 39 (59%). Nam giíi nh×n chung cã xu h−íng ®i lµm ¨n<br /> xa nhiÒu h¬n so víi n÷ giíi. §iÒu nµy cã thÓ v× nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa nam cã nh÷ng<br /> thuËn lîi h¬n so víi n÷, ch¼ng h¹n nh− viÖc lao ®éng, ®iÒu kiÖn sèng xa nhµ. V¶ l¹i,<br /> c«ng viÖc ë nhµ ng−êi phô n÷ ®¶m ®−¬ng còng cã nhiÒu thuËn lîi h¬n, nh− viÖc nu«i<br /> d¹y con c¸i, qu¸n xuyÕn c¸c c«ng viÖc néi trî, vµ ngay c¶ viÖc lµm n«ng. Th«ng tin tõ<br /> pháng vÊn s©u vµ th¶o luËn nhãm cho thÊy, nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa, ®Æc biÖt theo vô<br /> mïa ®Õn Hµ Néi th−êng tËp trung vµo nh÷ng chç äp Ñp, ®iÒu kiÖn sinh ho¹t rÊt h¹n<br /> chÕ, víi môc tiªu sao cã thÓ dµnh dôm ®−îc nhiÒu tiÒn göi vÒ gia ®×nh. PhÇn lín<br /> 1<br /> Tuæi lao ®éng cña nam lµ tõ 15 ®Õn 60, ®èi víi n÷ lµ tõ 15 ®Õn 55 tuæi<br /> 2<br /> Theo kÕt qu¶ ®iÒu tra t¹i ViÖn Khoa häc x· héi t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh trong ch−¬ng tr×nh nghiªn<br /> cøu"VÊn ®Ò gi¶m nghÌo trong qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa ë thµnh phè Hå ChÝ Minh” n¨m 1998 t¹i Long An vµ<br /> Qu¶ng Ng·i cho thÊy tû lÖ di c− v× kinh tÕ 13,4%. Cßn kÕt qu¶ cña ®iÒu tra møc sèng d©n c− ViÖt Nam 1997<br /> - 1998, møc ®é di c− v× lý do kinh tÕ lµ 17,8%.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Ngäc DiÔm & NguyÔn ThÞ Minh Ch©u 77<br /> <br /> nh÷ng gia ®×nh cã ng−êi lµm ¨n xa, vµ c¸c c¸ nh©n lµm ¨n xa còng cho biÕt r»ng<br /> ngay c¶ viÖc ®ång ¸ng, trõ lóc thu ho¹ch lµ ph¶i cÇn søc v¸c lóa, cßn phÇn lín c¸c<br /> c«ng viÖc nh− cÊy, gÆt, nhæ cá,... ®Òu phï hîp h¬n víi phô n÷. Nh−ng hä kh«ng c¶m<br /> thÊy khã kh¨n trong vÊn ®Ò nµy, v× liªn quan ®Õn c«ng viÖc nÆng nhäc nh− thÕ<br /> th−êng chiÕm thêi gian rÊt Ýt trong mïa vô, nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa cã thÓ thu xÕp vÒ<br /> gióp gia ®×nh, hoÆc hä s½n sµng chi tiÒn ®Ó thuª m−ín ng−êi kh¸c. Mét yÕu tè mµ<br /> phÇn lín ng−êi lµm ¨n xa thõa nhËn lµ phô n÷ ë nhµ thuËn lîi h¬n rÊt nhiÒu so víi<br /> ®µn «ng trong viÖc nu«i con c¸i. Cã lÏ ®Êy lµ lý do v× sao mµ kÕt qu¶ ®iÒu tra cña<br /> chóng t«i còng cho thÊy trong nhãm tuæi tõ 30 - 39, tû lÖ nam vµ n÷ lµm ¨n xa t−¬ng<br /> ®èi ngang nhau; nh−ng d−íi 29 tuæi th× n÷ cã xu thÕ lµm ¨n xa nhiÒu h¬n (62%), cßn<br /> nam lµm ¨n xa d−íi 29 tuæi lµ 51,8%; trong khi ®ã, tõ trªn 40 tuæi, tû lÖ n÷ lµm ¨n xa<br /> rÊt thÊp (17,4%), cßn nam lµm ¨n xa tuæi nµy lµ 25,5%. Gi¶ ®Þnh cña chóng t«i, lµ ë<br /> d−íi tuæi 29, phÇn lín phô n÷ ch−a kÕt h«n, hoÆc ch−a cã con nhá, nªn cã khuynh<br /> h−íng ®i lµm ¨n xa nhiÒu; nh−ng tõ 30 - 49 tuæi trë ®i, cã sù rµng buéc tõ phÝa gia<br /> ®×nh, con c¸i nªn phô n÷ ®i lµm ¨n xa cã khuynh h−íng gi¶m dÇn; vµ tõ sau 50 tuæi,<br /> do con c¸i ®· lín, nªn n÷ lµm ¨n xa l¹i cã khuynh h−íng t¨ng?<br /> B¶ng 1. T−¬ng quan gi÷a nhãm tuæi vµ giíi tÝnh cña ng−êi lµm ¨n xa<br /> <br /> <br /> 50<br /> 40<br /> 30 Nam<br /> 20 N÷<br /> 10<br /> 0<br /> 15t-19t 20t-29t 30t-39t 40t-49t /50t<br /> <br /> <br /> Nguån: Khãa §µo t¹o ph−¬ng ph¸p Khoa häc x· héi liªn ngµnh 2003.<br /> <br /> Cã thÓ do ®é tuæi nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa t−¬ng ®èi cao, nªn sè l−îng ng−êi<br /> kÕt h«n chiÕm tû lÖ mét nöa (49,1%). §a phÇn trong sè hä cã häc vÊn tõ líp 7 ®Õn líp<br /> 9 (74,2%), trung b×nh häc vÊn cña mäi c¸ nh©n lµ 8,7 líp.<br /> Nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa th−êng cã xu h−íng t×m ®Õn c¸ khu ®« thÞ, n¬i cã kinh<br /> tÕ ph¸t triÓn h¬n n«ng th«n, cã thÓ gióp hä t×m ®−îc vÞªc lµm vµ cã thu nhËp ®¸ng kÓ<br /> h¬n c¶3 Do ®iÒu kiÖn ®Þa lý kh«ng c¸ch xa Hµ Néi, nªn nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa tõ<br /> TrÞnh X¸ ®· xem Hµ Néi lµ chèn thuËn tiÖn cho môc ®Ých m−u sinh. KÕt qu¶ ®iÒu tra<br /> cho thÊy, ng−êi lµm ¨n xa ®Õn Hµ Néi cã tíi 67,6%; c¸c tØnh thµnh kh¸c thu hót thÊp<br /> h¬n, víi kho¶ng 26,2%; tû lÖ lµm ¨n xa trong ph¹m vi cña tØnh chiÕm mét tû lÖ rÊt Ýt<br /> (4,1%). §iÒu nµy cho thÊy ®« thÞ vÉn lµ n¬i cã søc thu hót hÊp dÉn nhÊt ®èi víi<br /> nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa.<br /> Nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa lµm nhiÒu c«ng viÖc kh¸c nhau, cã c«ng viÖc phï hîp<br /> víi nghÒ nghiÖp mµ hä cã (th−êng lµ nh÷ng nghÒ truyÒn thèng cña gia ®×nh, cña hä<br /> <br /> 3<br /> Nghiªn cøu cña UNDP (12/1998) vµ kÕt qu¶ ®iÒu tra cña Tæng côc thèng kª (2001) ®Òu cho thÊy l−îng di<br /> c− ®æ vÒ thµnh phè Hå ChÝ Minh lµ cao nhÊt, kÕ ®ã lµ Hµ Néi.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 78 §i lµm ¨n xa - ph−¬ng thøc t¨ng thu nhËp gia ®×nh<br /> <br /> téc hoÆc cña lµng); nh−ng còng cã ng−êi lµm c¸c c«ng viÖc mµ hä ch−a tõng biÕt ®Õn,<br /> nh−ng hÇu hÕt lµ c¸c c«ng viÖc tù do, nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa còng rÊt dÔ thay ®æi<br /> c«ng viÖc cña hä. Tuy r»ng hä còng chän mét c«ng viÖc chñ yÕu, nh−ng trong nhiÒu<br /> tr−êng hîp, nÕu t×m thÊy c«ng viÖc g× ®ã cã thÓ lµm ®−îc, hä còng cã thÓ ®¶m nhËn<br /> t¹m thêi.<br /> T¹i sao nh÷ng ng−êi d©n ë TrÞnh X¸ ph¶i ®i lµm ¨n xa?<br /> Nh÷ng ng−êi ®i lµm ¨n xa chñ yÕu v× hoµn c¶nh gia ®×nh khã kh¨n, cuéc sèng<br /> n«ng th«n cßn nhiÒu h¹n chÕ; ho¹t ®éng s¶n xuÊt cßn thÊp, chñ yÕu lµ n«ng nghiÖp,<br /> nh−ng l¹i chÞu chi phèi bëi ®iÒu kiÖn khÝ hËu ngÆt nghÌo. Nh÷ng khã kh¨n ë n«ng<br /> th«n lµ ®éng th¸i khiÕn nh÷ng ng−êi d©n n¬i ®©y xem ®i lµm ¨n xa lµ mét c¸ch m−u<br /> sinh. Trong c¸c pháng vÊn s©u vµ th¶o luËn nhãm, hÇu nh− c¸c ý kiÕn ®Òu xoay<br /> quanh nh÷ng h¹n chÕ vÒ ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ thu nhËp ë n«ng th«n ®· dÉn ®Õn ®i<br /> lµm ¨n xa, nh− mét tr−ëng th«n cho biÕt:<br /> “... c¨n cø t×nh h×nh cô thÓ cña c¸c th«n xãm, cña ®ång b»ng S«ng Hång nãi<br /> chung, tØnh Hµ Nam nãi riªng, th× cß nghÌo l¾m (...); ®ång b»ng chiªm tròng (...)<br /> chóng t«i nghÌo l¾m nªn b¾t buéc ph¶i ra ®i. V× nhu cÇu cuéc sèng th«i. ThÕ trong<br /> cuéc sèng x· héi ngµy nay, nhÊt lµ kinh tÕ thÞ tr−êng, ng−êi n«ng d©n (...) hÕt thêi<br /> gian lµm ruéng, ë nhµ råi th× ngµy kiÕm lÊy ba ngh×n, n¨m ngh×n còng rÊt quý. (...)<br /> Trong cuéc sèng th× kh«ng thÓ hÝt khÝ trêi mµ sèng ®−îc, ph¶i cã tiÒn, mµ trong ®ã cã<br /> nhiÒu vÊn ®Ò chi tiªu, nhÊt lµ vÊn ®Ò con c¸i häc hµnh ngµy nay...”(Mét tr−ëng th«n<br /> ë TrÞnh X¸, th¶o luËn nhãm - TT).<br /> Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu, quan s¸t ®−îc chóng t«i nhËn thÊy, ë TrÞnh X¸<br /> ho¹t ®éng n«ng nghiÖp ch−a tiÕp cËn nhiÒu ®Õn m¸y mãc, nhiÒu hé cho thuª m¸y,<br /> cho cµy xíi, nh−ng víi mét sè hé vÉn sö dông søc tr©u, bß; tËn dông ph©n chuång<br /> lµm ph©n bãn. Ngoµi ra, c¸c c«ng viÖc gieo trång, gÆt h¸i kh¸c ®Òu ph¶i lµm thñ<br /> c«ng, tËn dông søc ng−êi... §ång thêi l¹i chÞu ®iÒu kiÖn khÝ hËu kh¾c nghiÖt, nhiÒu<br /> lo¹i s©u bÖnh ph¸t triÓn,... do ®ã hiÖu qu¶ tõ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp thÊp.<br /> Khã kh¨n vÒ kinh tÕ lµ lùc ®Èy chÝnh ®Ó ng−êi d©n n¬i ®©y t×m ph−¬ng ¸n cho<br /> nguån thu nhËp cña hä. MÆc dï, viÖc ®i xa g©y kh«ng Ýt nh÷ng khã kh¨n ®èi víi b¶n<br /> th©n ng−êi lµm ¨n xa, ngay c¶ phÝa gia ®×nh cña hä còng ph¶i ®èi mÆt víi mét sè khã<br /> kh¨n nhÊt ®Þnh, ch¼ng h¹n nh− khi cÇn cã ng−êi ®µn «ng cho c¸c c«ng viÖc nÆng<br /> nhäc trong gia ®×nh, hoÆc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò cña hä téc,... Trong c¸c pháng vÊn<br /> s©u vµ th¶o luËn nhãm, tr−êng hîp ng−êi phô n÷ ®i lµm ¨n xa th× phô n÷ ph¶i g¸nh<br /> v¸c rÊt nhiÒu viÖc, tõ viÖc ®ång ¸ng, nu«i d¹y con c¸i, c«ng viÖc nhµ, ®Õn c¸c viÖc ®èi<br /> ngo¹i cña gia ®×nh, v.v...<br /> Nh−ng dï ph¶i ®èi mÆt víi nh÷ng khã kh¨n, ng−êi d©n vÉn chän ®i lµm ¨n xa<br /> nh− mét ph−¬ng thøc c¶i thiÖn cuéc sèng. Bëi v× lµm ¨n xa ®· mang l¹i nguån thu<br /> nhËp nhÊt ®Þnh mµ c«ng viÖc s¶n xuÊt ë n«ng th«n, dï ph¶i lao ®éng cùc nhäc, kh«ng<br /> thÓ mang l¹i hiÖu qu¶ nh− thÕ. Nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa hÇu nh− thuéc c¸c hé gia<br /> ®×nh thuÇn n«ng nghiÖp, cïng víi tÝnh chÊt n«ng nghiÖp ®Æc thï cña vïng ®ång b»ng<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Ngäc DiÔm & NguyÔn ThÞ Minh Ch©u 79<br /> <br /> s«ng Hång nãi chung, ho¹t ®éng n«ng nghiÖp ë ®©y chØ cã thÓ tiÕn hµnh mét n¨m hai<br /> mïa4, nh÷ng ng−êi n«ng d©n cã thÓ tËn dông thêi gian n«ng nhµn ®Ó ®i t×m kiÕm<br /> viÖc lµm, ®Ó cã thªm thu nhËp.<br /> T¸c ®éng cña ®i lµm ¨n xa ®Õn kinh tÕ hé gia ®×nh<br /> Do tÝnh chÊt thêi vô cña ®i lµm ¨n xa t¹i TrÞnh X¸, nªn cã thÓ nãi r»ng dï<br /> ph¶i v¾ng mÆt th−êng xuyªn do dµnh thêi gian cho viÖc ®i lµm xa, ho¹t ®éng s¶n<br /> xuÊt n¬i ®©y hÇu nh− vÉn ®−îc ®¶m b¶o. Th−êng nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa tíi mïa vô<br /> l¹i vÒ, xong viÖc ®ång ¸ng tranh thñ thêi gian r¶nh rçi ®Ó ®i lµm. C«ng viÖc cña hä lµ<br /> nh÷ng c«ng viÖc tù do, nªn hä cã thÓ ng−ng l¹i vµo bÊt cø kho¶ng thêi gian nµo cÇn<br /> thiÕt cho viÖc lµm cña hä. Sau khi xong viÖc ®ång ¸ng, viÖc gia ®×nh th× hä cã thÓ t×m<br /> l¹i viÖc kh¸ dÔ dµng. Mét yÕu tè hç trî rÊt lín cho sù thuËn lîi nµy chÝnh lµ ë ®©y cã<br /> m¹ng l−íi x· héi gi÷a nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa kh¸ chÆt chÏ. Hä kh«ng chØ gióp ®ì,<br /> giíi thiÖu, ®−a nhau ®i lµm ¨n xa; mµ cßn hç trî nhau trong qu¸ tr×nh lµm ¨n xa, tõ<br /> viÖc ¨n, sinh ho¹t hµng ngµy, ®Õn viÖc giíi thiÖu cho nhau c¸c c«ng viÖc cÇn thiÕt.<br /> TÝnh chÊt cÊu kÕt céng ®ång, hä téc ë vïng B¾c Bé nãi chung, ë TrÞnh X¸ nãi riªng<br /> còng gãp phÇn hç trî nhau trong viÖc ®ång ¸ng, gióp ®ì nhau c¸c c«ng viÖc cña gia<br /> ®×nh. §iÒu nµy gióp cho nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa c¶m thÊy yªn t©m h¬n trong thêi<br /> gian v¾ng nhµ.<br /> Trong khi ®ã, ®i lµm ¨n xa ®· mang ®Õn cho c¸c gia ®×nh hiÖu qu¶ kinh tÕ<br /> ®¸ng kÓ. Theo kÕt qu¶ ®iÒu tra, cã 82% sè hé cã nhËn tiÒn ®ãng gãp tõ ng−êi lµm ¨n<br /> xa; chØ cã 18% sè hé cßn l¹i kh«ng nhËn ®−îc ®ãng gãp. ViÖc kh«ng nhËn ®ãng gãp<br /> nµy cã nhiÒu lý do. Qua kh¶o s¸t ®iÒu tra cho thÊy, mét sè c¸ nh©n chØ míi b¾t ®Çu<br /> ®i lµm ¨n xa trong thêi gian ng¾n, ch−a thÓ ®ãng gãp. Mét sè ®i xa h¬n, nh−ng<br /> kho¶ng c¸ch ®i ®Õn xa nh− miÒn Trung, miÒn Nam th× ch−a cã ®iÒu kiÖn ®ãng gãp,<br /> trong ®ã cã mét phÇn v× xa x«i, ch−a cã ®iÒu kiÖn vÒ th¨m nhµ.<br /> C¸c c¸ nh©n lµm ¨n xa cã nguån thu nhËp b×nh qu©n tõ 400 ngµn ®ång ®Õn<br /> 600 ngµn ®ång mét th¸ng. Sau khi trõ chi phÝ ¨n ë, ®i l¹i, vµ thËm chÝ tÝch tr÷ phÇn<br /> nµo, nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa vÉn cã thÓ ®ãng gãp cho gia ®×nh. Trung b×nh nh÷ng hé<br /> cã ng−êi lµm ¨n xa nhËn tiÒn ®ãng gãp vµo thu nhËp gia ®×nh kho¶ng 265.117 ®ång<br /> mét th¸ng. Do b¶ng hái ®−îc thiÕt kÕ lÊy tæng thu nhËp lµm ¨n xa c¶ n¨m, nªn<br /> chóng t«i chia b×nh qu©n hµng th¸ng. Thùc tÕ, nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa th−êng chØ ®i<br /> lµm chÝnh thøc trong kho¶ng tõ 4 - 6 th¸ng, v× thêi gian cßn l¹i hä ph¶i lo viÖc gia<br /> ®×nh vµ ®ång ¸ng. Dï sao ®i n÷a, so víi møc thu nhËp b×nh qu©n cña c¸ nh©n trong<br /> n«ng th«n, n¬i nguån tu nhËp chñ yÕu chØ tr«ng cËy vµo n«ng nghiÖp, th× møc thu tõ<br /> lµm ¨n xa nµy vÉn chiÕm mét tû träng ®¸ng kÓ; ®ãng gãp cña ng−êi lµm ¨n xa chiÕm<br /> 36,9% cho tæng thu nhËp cña c¶ hé gia ®×nh. NÕu nh− chó ý ®Õn yÕu tè “n«ng nhµn”,<br /> 4<br /> Cã lÏ do ®Æc thï n«ng nghÞªp, di c− theo vô mïa tõ n«ng th«n ra thµnh thÞ ë vïng ®ång b»ng B¾c Bé kh¸ cao so víi vïng<br /> ®ång b»ng Nam Bé, n¬i cã thÓ canh t¸c mét n¨m 3 vô lóa, bªn c¹nh ®ã nghÒ lµm v−ên vµ trång hoa mµu còng kh¸ ph¸t<br /> triÓn. Tæng ®iÒu tra d©n sè vµ Nhµ ë ViÖt Nam 1999 cho thÊy, t×nh tr¹ng mÊt d©n do di c− t−¬ng ®èi cao ë c¸c khu vùc ®ång<br /> b»ng s«ng Hång vµ B¾c trung Bé. Sè liÖu cña UNDP (12/1998) cho thÊy di c− t¹m thêi (temporary migrants) ®Õn Hµ Néi tõ<br /> c¸c tØnh thuéc ®ång b»ng s«ng Hång chiÕm 71%. Trong khi ë thµnh phè Hå ChÝ Minh, n¬i thu hót l−îng nhËp c− cao nhÊt<br /> n−íc, th× vïng n«ng nghiÖp l©n cËn lµ ®ång b»ng s«ng Cöu Long cã l−îng nhËp c− theo mïa vô mïa vµo kh¸ Ýt. Cßn nhËp<br /> c− tõ vïng xa, hÇu nh− kh«ng cã kh¶ n¨ng mang tÝnh mïa vô, nh− tõ miÒn B¾c ®i vµo th× cã ®Õn 20%.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 80 §i lµm ¨n xa - ph−¬ng thøc t¨ng thu nhËp gia ®×nh<br /> <br /> th× thêi gian lµm ¨n xa gÇn nh− lµ thêi gian nhµn rçi ë n«ng th«n, hÇu nh− kh«ng cã<br /> hoÆc rÊt Ýt thu nhËp, th× møc ®ãng gãp tõ lµm ¨n xa cã mét ý nghÜa rÊt lín, nh− mét<br /> n«ng d©n cã vî lµm ¨n xa ë th«n Bïi cho biÕt:<br /> “(...) b©y giê nÕu mµ n«ng th«n cø khã kh¨n nh− thÕ nµy cã khi nguån thu<br /> nhËp tõ bªn ngoµi lµ chÝnh. T¹i v× sao thÕ? Nhµ ng−êi ta cã thÓ lµm hµng th¸ng, (...)<br /> chi phÝ sinh ho¹t sµ phßng, m¾m muèi, cßn ®é kho¶ng n¨m, s¸u tr¨m. Nh− n«ng<br /> th«n nµy mét th¸ng m×nh cÊy ruéng cã d− thõa n¨m s¸u tr¨m kh«ng?... ch¾c ®iÒu ®ã<br /> kh«ng cã ®©u... Nªn cã khi ng−êi ta ph¶i ®i ra ngoµi kiÕm sèng lµ chÝnh”. (Mét n«ng<br /> d©n cã vî ®i lµm ¨n xa ë th«n Bïi, th¶o luËn nhãm B).<br /> Khi kh¶o s¸t vÒ c¸c ý kiÕn ®èi víi viÖc liÖu ®i lµm ¨n xa cã thÓ kiÕm nhiÒu<br /> tiÒn h¬n ë nhµ kh«ng, th× phÇn lín nh÷ng ng−êi tr¶ lêi bµy tá sù ®ång ý (79,7%); mét<br /> phÇn nhá th× cho r»ng tuú, mét phÇn kh«ng ®ång ý. Tuy nhiªn, còng cã ý kiÕn cho<br /> r»ng ng−êi lµm ¨n xa còng gÆp ph¶i nh÷ng rñi ro nhÊt ®Þnh so víi ë nhµ (40,6% bµy<br /> tá sù ®ång ý; 42,4% kh«ng ®ång ý; 14% cho r»ng tuú5).<br /> C¸c th«ng tin cã ®−îc tõ nh÷ng ghi chÐp thùc ®Þa, c¸c th¶o luËn nhãm vµ<br /> pháng vÊn s©u cho r»ng, së dÜ nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa Ýt gÆp rñi ro v× ®a sè hä ®i vµo<br /> mïa vô, kho¶ng c¸ch ®i gÇn. Mét yÕu tè hç trî cho hä Ýt gÆp rñi ro trong qu¸ tr×nh<br /> lµm ¨n xa lµ “m¹ng l−íi x· héi”. Sù g¾n kÕt mèi quan hÖ céng ®ång lµng x·, th©n téc<br /> ®· gióp hä kh«ng chØ th«ng tin viÖc lµm, n¬i ®Õn mµ cßn trong suèt qu¸ tr×nh lµm ¨n<br /> xa. ChÝnh c¸c yÕu tè nµy, xÐt ë khÝa c¹nh thu nhËp cña hé gia ®×nh, ch¼ng nh÷ng ®i<br /> lµm ¨n xa ®−îc gi¶m thiÓu rñi ro, mµ thu nhËp hé còng ®−îc “®a d¹ng hãa” (Kh¸i<br /> niÖm cña Massey et al: 1990) b»ng nh÷ng nguån thu ngoµi n«ng nghiÖp. §©y còng lµ<br /> mét trong nh÷ng yÕu tè thóc ®Èy lµm ¨n xa ë TrÞnh X¸ ngµy mét t¨ng.<br /> Tuy r»ng kÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy nh÷ng ng−êi ®i lµm ¨n xa ®a sè ®Òu cã<br /> ®ãng gãp cho thu nhËp gia ®×nh, nh−ng theo tõng ®Æc tr−ng c¸ nh©n nh÷ng ng−êi<br /> lµm ¨n xa cã ®−îc, møc ®ãng gãp vµ tÝnh chÊt th−êng xuyªn cã sù kh¸c biÖt (xem<br /> thªm UNDP 12/1998). Cuéc ®iÒu tra chØ cã th«ng tin chung vÒ tæng tiÒn ®ãng gãp chø<br /> kh«ng cã th«ng tin sè tiÒn ®ãng gãp cña tõng c¸ nh©n. Tuy nhiªn, kÕt qu¶ nghiªn<br /> cøu cho thÊy nh÷ng ®Æc tr−ng c¸ nh©n lµm ¨n xa cã t¸c ®éng ®Õn viÖc hä cã ®ãng gãp<br /> cho thu nhËp gia ®×nh hay kh«ng, vµ møc ®é th−êng xuyªn ®ãng gãp nh− thÕ nµo.<br /> KÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy, tû lÖ cã göi tiÒn gi÷a nam vµ n÷ lµ t−¬ng ®èi nh− nhau<br /> (69,1% ®ãng gãp d−íi hµng th¸ng thÊp h¬n, chØ 38,5% lµm ¨n xa trªn 50 tuæi, 20,3%<br /> lµm ¨n xa tï 20 - 29 tuæi vµ 25% lµm ¨n xa d−íi 20 tuæi ®ãng gãp hµng th¸ng, trong<br /> khi phÇn nhiÒu trong sè nµy ®ãng gãp hµng n¨m).<br /> Trong khi kÕt qu¶ ®iÒu tra cho thÊy ng−êi lµm ¨n xa trong ®é tuæi tõ 30 ®Õn<br /> 45 cã tû lÖ c¸ nh©n ®ãng gãp cao nhÊt vµ còng th−êng xuyªn nhÊt, nh−ng n÷ lµm ¨n<br /> xa trong nhãm tuæi tõ 30 - 49 chØ cã 28,6%, cßn nam lµm ¨n xa trong ®é tuæi nµy<br /> chiÕm tíi 50,9%.<br /> Còng cã thÓ, v× nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa cã ®é tuæi t−¬ng ®èi lín, vµ ë ®é<br /> <br /> 5<br /> “Tuú” ë ®©y ®−îc hiÓu lµ tuú c¸ nh©n lµm ¨n xa, tuú hoµn c¶nh vµ tuú n¬i ®Õn.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Ngäc DiÔm & NguyÔn ThÞ Minh Ch©u 81<br /> <br /> th−êng xuyªn ®ãng gãp còng tËp trung ë ®é tuæi tõ 30 - 49, nªn kÕt qu¶ ®iÒu tra<br /> cho thÊy, nh÷ng ng−êi cã ®ãng gãp vµ ®ãng gãp th−êng xuyªn chñ yÕu cã møc häc<br /> vÊn cÊp hai (48,5%). Ng−êi lµm ¨n xa cµng cã häc vÊn cao cho thÊy cã khuynh<br /> h−íng ®ãng gãp vµ ®ãng gãp th−êng xuyªn cµng thÊp. Së dÜ ®Æt ra vÊn ®Ò cÇn xem<br /> nµy cã liªn quan ®Õn ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi vïng B¾c Bé nh÷ng n¨m tr−íc. Do<br /> t×nh tr¹ng kinh tÕ khã kh¨n, nªn tr×nh ®é häc vÊn cña ng−êi d©n n«ng th«n n¬i ®©y<br /> cßn thÊp. KÕt qu¶ ®iÒu tra cho thÊy, nh÷ng ng−êi cã tr×nh ®é häc vÊn t−¬ng ®èi tõ<br /> cÊp ba ®Õn trªn cÊp ba chñ yÕu tËp trung vµo giíi trÎ (d−íi 25 tuæi, chiÕm kho¶ng<br /> 82,1%); häc vÊn thÊp tËp trung vµo nhãm giµ; cßn nhãm häc vÊn ë cÊp hai chñ yÕu<br /> ë nhãm tuæi tõ trªn 25 d−íi 50 tuæi. §©y lµ nhãm tuæi cã nhiÒu ng−êi ®i lµm ¨n xa,<br /> cã tû lÖ ng−êi kh«ng ®ãng gãp cao (64,1%), vµ còng lµ nhãm cho thÊy th−êng xuyªn<br /> ®ãng gãp.<br /> NÕu ®óng nh− gi¶ thuyÕt nµy th× häc vÊn kh«ng biÓu thÞ t¸c ®éng ®Õn sù ®ãng<br /> gãp cña ng−êi lµm ¨n xa t¹i TrÞnh X¸, mµ yÕu tè t¸c ®éng lín nhÊt cã thÓ lµ t×nh<br /> tr¹ng h«n nh©n vµ giíi tÝnh cña hä. V× tõ trªn 30 tuæi, phÇn lín nh÷ng ng−êi lµm ¨n<br /> xa ®· cã gia ®×nh. Sù ®ãng gãp chÞu chi phèi bëi tr¸ch nhiÖm hä ®ang g¸nh v¸c. Cßn<br /> ®èi víi nam lµm ¨n xa, ®a sè hä cã vai trß kh¸c n÷a, lµ ng−êi chñ kinh tÕ gia ®×nh.<br /> KÕt qu¶ ®iÒu tra cho thÊy hÇu nh− nh÷ng ng−êi ®· kÕt h«n cã ®ãng gãp cho<br /> thu nhËp cña gia ®×nh, trong khi chØ cã 1/2 sè ng−êi lµm ¨n xa cßn ®éc th©n cã ®ãng<br /> gãp cho gia ®×nh cña hä. Møc ®é ®ãng gãp th−êng xuyªn cña ng−êi ®· kÕt h«n còng<br /> cao h¬n, cã 65,5% ng−êi lµm ¨n xa ®· kÕt h«n th−êng xuyªn göi tiÒn vÒ tõ d−íi hµng<br /> th¸ng ®Õn hµng th¸ng, vµ 3,1% ng−êi lµm ¨n xa ®· kÕt h«n göi tiÒn hµng n¨m; trong<br /> khi ®ã, tû lÖ ng−êi lµm ¨n xa ch−a kÕt h«n göi vÒ tõ d−íi hµng th¸ng chØ cã 19,8%,<br /> cßn phÇn lín göi tiÒn vÒ hµng n¨m.<br /> B¶ng 2. Ng−êi lµm ¨n xa cã ®ãng gãp tiÒn theo t×nh tr¹ng h«n nh©n<br /> <br /> <br /> 70<br /> 60<br /> 50<br /> §éc th©n<br /> 40<br /> §· kÕt h«n<br /> 30<br /> Go¸. ly h«n<br /> 20<br /> 10<br /> 0<br /> Kh«ng Hµng Hµng Hµng<br /> ®ãng gãp tuÇn th¸ng n¨m<br /> <br /> <br /> Nguån: Khãa §µo t¹o ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu Khoa häc x· héi liªn ngµnh 2003<br /> <br /> Chóng t«i ®· tiÕn hµnh ch¹y håi quy ®a biÕn nh»m xem xÐt nh÷ng t¸c ®éng<br /> tõ nh÷ng ®Æc tr−ng c¸ nh©n cña ng−êi lµm ¨n xa ®Õn viÖc hä cã ®ãng gãp hay kh«ng,<br /> vµ møc ®é ®ãng gãp th−êng xuyªn nh− thÕ nµo. KÕt qu¶ cho thÊy nh÷ng yÕu tè t¸c<br /> ®éng ®Õn viÖc cã ®ãng gãp thu nhËp hay kh«ng nh− sau:<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 82 §i lµm ¨n xa - ph−¬ng thøc t¨ng thu nhËp gia ®×nh<br /> <br /> B¶ng 3. Binary Logistics BiÕn phô thuéc: "Cã th−êng xuyªn göi tiÒn vÒ kh«ng"<br /> <br /> BiÕn ®éc lËp (Independent variables) Significance (Sig.) Nagelkerke R2<br /> <br /> Ng−êi lµm ¨n xa cã vî/chång .0000 .222<br /> <br /> Sè thÕ hÖ trong hé .0020 .270<br /> <br /> Sè nh©n khÈu trong hé .0053 .327<br /> <br /> Ng−êi lµm ¨n xa kh«ng th−êng xuyªn vÒ th¨m nhµ .0165 .359<br /> <br /> Ng−êi lµm ¨n xa vÒ th¨m nhµ hµng tuÇn .0461 .387<br /> <br /> Constant .3604<br /> <br /> Nguån: Khãa §µo t¹o ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu Khoa häc x· héi liªn ngµnh 2003<br /> <br /> KÕt qu¶ håi quy cho thÊy, viÖc ®ãng gãp cña ng−êi lµm ¨n xa cho thu nhËp gia<br /> ®×nh quª gèc kh«ng ph¶i chÞu ¶nh h−ëng bëi tÊt c¶ c¸c yÕu tè cña ®Æc tr−ng c¸ nh©n<br /> ng−êi lµm ¨n xa, mµ ñng hé cho gi¶ thuyÕt ban ®Çu chØ cã t×nh tr¹ng h«n nh©n vµ<br /> kho¶ng c¸ch di chuyÓn, do ®ã ¶nh h−ëng ®Õn møc ®é vÒ th¨m nhµ cña ng−êi lµm ¨n<br /> xa. §iÒu g©y bÊt ngê lµ sù ¶nh h−ëng bëi hai yÕu tè nµy kh¸ lín. Bªn c¹nh ®ã, kÕt<br /> qu¶ cho thÊy, sè thÕ hÖ vµ sè nh©n khÈu trong hé gia ®×nh cña ng−êi lµm ¨n xa cã sù<br /> chi phèi, t¸c ®éng kh¸ cao ®èi víi møc ®é th−êng xuyªn göi tiÒn vÒ gia ®×nh.<br /> HiÖu qu¶ tõ ®ãng gãp do lµm ¨n xa ®Õn kinh tÕ hé gia ®×nh quª gèc ®· gãp<br /> phÇn ®Õn gi¶m nghÌo vµ gi¶m thiÓu nh÷ng rñi ro cña ®iÒu kiÖn kinh tÕ tiÓu n«ng ë<br /> c¸c hé gia ®×nh ë TrÞnh X¸. So s¸nh c¸c hé cã ng−êi ®i lµm ¨n xa vµ nhãm hé kh«ng<br /> cã ng−êi ®i lµm ¨n xa, kÕt qu¶ cho thÊy c¸c hé kh«ng cã ng−êi ®i lµm ¨n xa r¬i vµo<br /> c¸c nhãm hé cã thu nhËp d−íi trung b×nh vµ thÊp t−¬ng ®èi cao (44,9%); nhãm cã thu<br /> nhËp trung b×nh ®Õn cao cña nhãm kh«ng lµm ¨n xa chØ cã 55,1%. Trong khi ®ã, c¸c<br /> hé cã ng−êi ®i lµm ¨n xa phÇn nhiÒu thuéc nhãm thu nhËp tõ trung b×nh trë lªn<br /> (72,6%), chØ cã 27,4% r¬i vµo nhãm cã thu nhËp d−íi trung b×nh vµ thÊp.<br /> <br /> B¶ng 4. So s¸nh 5 nhãm thu nhËp gi÷a hé cã lµm ¨n xa vµ kh«ng cã lµm ¨n xa<br /> <br /> 5 nhãm thu nhËp - so s¸nh gi÷a lµm ¨n xa vµ Tæng<br /> kh«ng lµm ¨n xa céng<br /> <br /> ThÊp D−íi Trung Trªn Cao<br /> trung b×nh trung<br /> b×nh b×nh<br /> <br /> Nhãm Sè l−îng 42 29 23 31 33 158<br /> kh«ng lµm<br /> % theo nhãm thu nhËp 26.6 18.3 14.6 19.6 20.9 100.0<br /> ¨n xa<br /> <br /> Nhãm cã Sè l−îng 12 23 29 30 34 128<br /> lµm ¨n xa<br /> % theo nhãm thu nhËp 9.4 18.0 22.6 23.4 26.6 100.0<br /> <br /> Tæng sè Sè l−îng 54 52 52 61 67 286<br /> <br /> % theo nhãm thu nhËp 18.4 18.2 18.2 21.3 23.4 100.0<br /> <br /> Nguån: Khãa ®µo t¹o ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu Khoa häc x· héi liªn ngµnh 2003<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Ngäc DiÔm & NguyÔn ThÞ Minh Ch©u 83<br /> <br /> KÕt qu¶ ®iÒu tra còng cho thÊy r»ng, ë c¸c hé gia ®×nh cã ng−êi lµm ¨n xa,<br /> nhãm hé cã thu nhËp cµng cao th× cµng cã khuynh h−íng nhËn ®−îc ®ãng gãp tõ lµm<br /> ¨n xa. MÆt kh¸c, kÕt qu¶ B¶ng 6 còng cho thÊy ë c¸c nhãm hé cã thu nhËp cµng cao<br /> th× sè tiÒn b×nh qu©n ®ãng gãp hµng th¸ng cña c¸c c¸ nh©n lµm ¨n xa còng cµng<br /> nhiÒu. Kho¶ng c¸ch ®ãng gãp gi÷a nhãm thu nhËp cao so víi nhãm thu nhËp thÊp<br /> c¸ch nhau 3,36 lÇn. KÕt qu¶ nµy kh¸c hoµn toµn víi kÕt qu¶ nghiªn cøu cña UNDP<br /> (12/1998), cho r»ng ë nh÷ng hé trung b×nh míi nhËn nh÷ng t¸c ®éng ®¸ng kÓ; cßn<br /> nh÷ng hé nghÌo, hé kh¸ vµ giµu th× hÇu nh− kh«ng t¨ng thu nhËp, thËm chÝ cßn<br /> gi¶m ®i.<br /> B¶ng 5. Ng−êi lµm ¨n xa cã ®ãng gãp thu nhËp gia ®×nh - Ph©n theo nhãm thu nhËp thªm<br /> <br /> Nhãm thu nhËp<br /> <br /> ThÊp D−íi trung Trung b×nh Trªn trung Cao Tæng<br /> b×nh b×nh<br /> <br /> Kh«ng cã ®ãng gãp 3 5 5 5 6 24<br /> <br /> % theo cét 27.3 22.7 16.7 14.7 17.6 18.3<br /> <br /> Cã ®ãng gãp 8 17 25 29 28 107<br /> <br /> % theo cét 72.7 77.3 83.3 85.3 82.8 81.7<br /> <br /> Tæng 11 22 30 34 34 131<br /> <br /> % theo cét 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0<br /> <br /> Nguån: Khãa ®µo t¹o ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu Khoa häc x· héi liªn ngµnh 2003<br /> B¶ng 6. Møc ®ãng gãp ph©n theo 5 nhãm thu nhËp<br /> <br /> <br /> <br /> 113.021 ThÊp<br /> 10%<br /> 379.821 160.049 D−íiTB<br /> 34% 14%<br /> TB<br /> <br /> Trªn TB<br /> 202.667<br /> 18% Cao<br /> 270.577<br /> 24%<br /> <br /> <br /> Nguån: Khãa ®µo t¹o ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu Khoa häc x· héi liªn ngµnh 2003<br /> <br /> Nh÷ng ®ãng gãp cña ng−êi lµm ¨n xa kh«ng chØ ®¬n thuÇn gióp lµm t¨ng thu<br /> nhËp gia ®×nh b»ng sè tiÒn ®−îc göi vÒ, mµ tõ nguån ®ãng gãp ®ã, nã ®ång thêi t¹o<br /> nh÷ng ®iÒu kiÖn lµm t¨ng thu nhËp ë ®Þa ph−¬ng (chñ yÕu tõ n«ng nghiÖp); lµm<br /> gi¶m nh÷ng rñi ro cña s¶n xuÊt vµ tiªu thô s¶n phÈm n«ng nghiÖp. Tõ c¸c pháng<br /> vÊn s©u vµ th¶o luËn nhãm cho thÊy r»ng, do cã nguån thu nhËp tõ lµm ¨n xa, c¸c hé<br /> gia ®×nh cã thÓ chän thêi ®iÓm ®Ó b¸n lóa víi gi¸ hîp lý, hoÆc cã c¬ héi ®Ó tÝch tr÷<br /> dµnh cho kho¶n chi tiªu lín. Nh− mét n«ng d©n ®· nãi:<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 84 §i lµm ¨n xa - ph−¬ng thøc t¨ng thu nhËp gia ®×nh<br /> <br /> Nguån tu nhËp tõ ®i lµm ¨n xa gióp: “(...) trang tr¶i nh÷ng thø, thÝ dô nh− lµ<br /> trang tr¶i kh«ng ph¶i b¸n lóa, hay lµ ®Ó lóc nµo nã ®¾t h¬n mét tý th× b¸n cã gi¸<br /> h¬n. Chø kh«ng lóc nã rÎ 17, 18 (ngµn ®ång mét t¹ thãc - ND) ®· b¸n, ch¶ ®−îc bao<br /> nhiªu. §Õn khi nã 21, 22 (ngµn ®ång mét t¹ thãc - ND) th× lóc ®Êy vµi ba chôc ngh×n<br /> mét t¹ (thãc - ND), th× ®−îc c¸i tiÒn Êy m×nh chi. ThÕ cßn lóc Êy m×nh b¸n cã c¸i ®ång<br /> vèn tÝch tr÷ vµo th× mçi n¨m cã thÓ nã còng phôc vô con c¸i ¨n häc, may ra nã cßn<br /> thõa ra mét tý chót” (Mét n«ng d©n cã con lµm ¨n xa ë th«n Bïi, th¶o luËn nhãm B).<br /> Hay nh− mét Tr−ëng th«n còng cho biÕt:<br /> “(...) Ng−êi ta ®i lµm ¨n xa ®Ó cã kho¶n tiÒn chi tiªu, mua m¸y mãc ph¸t triÓn<br /> ngµnh nghÒ, th× ng−êi ta t¹m thêi ng−êi ta vay ng−êi ta mua, sau ®ã ng−êi ta ®Ó cho<br /> ng−êi phô n÷, mét ng−êi ë nhµ lµm, ng−êi kia ph¶i ®i lµm ®Ó kiÕm thªm ®Ó tr¶ cho<br /> c¸i vèn ®ã” (Mét tr−ëng th«n ë TrÞnh X¸, th¶o luËn nhãm tËp trung).<br /> Tãm l¹i, ®ãng gãp tõ lµm ¨n xa ®· gãp phÇn lµm t¨ng thu nhËp hé gia ®×nh<br /> quª gèc cña ng−êi lµm ¨n xa. Tuy nhiªn, sù ®ãng gãp nµy kh«ng x¶y ra ®Òu ë c¸c c¸<br /> nh©n lµm ¨n xa, mµ tuú nh÷ng ®Æc tr−ng, nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸c nhau cña tõng c¸<br /> nh©n ®· t¸c ®éng kh¸c nhau ®Õn viÖc hä cã ®ãng gãp hay kh«ng, ®é th−êng xuyªn<br /> ®ãng gãp nh− thÕ nµo. PhÇn lín nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa cã ®ãng gãp cho thu nhËp gia<br /> ®×nh cña hä. Nh−ng th−êng nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa ®· kÕt h«n cã ®ãng gãp cho thu<br /> nhËp gia ®×nh vµ ®ãng gãp th−êng xuyªn h¬n so víi nh÷ng ng−êi lµm ¨n xa ch−a lËp<br /> gia ®×nh. Sè thÕ hÖ, sè nh©n khÈu trong gia ®×nh vµ kho¶ng c¸ch di chuyÓn cña ng−êi<br /> lµm ¨n xa còng lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn t¸c ®éng ®Õn viÖc hä cã ®ãng gãp hay kh«ng vµ<br /> møc ®é ®ãng gãp th−êng xuyªn nh− thÕ nµo.<br /> TÝnh chÊt mïa vô ®· gióp gi¶m thiÓu nh÷ng rñi ro cho nh÷ng ng−êi ®i lµm ¨n<br /> xa. V× khi hä ®i tranh thñ ®−îc lóc n«ng nhµn, vµ khi viÖc n«ng cÇn ng−êi th× hä l¹i<br /> vÒ. Bªn c¹nh, nÕu kh«ng thÓ t×m ®−îc viÖc lµm ë n¬i ®Õn th× hä còng dÔ dµng quay vÒ<br /> víi viÖc nhµ n«ng. Do ®ã, viÖc lµm ¨n xa kh«ng g©y ¶nh h−ëng mÊy ®Õn s¶n xuÊt<br /> n«ng nghÞªp. Do t×nh tr¹ng kinh tÕ cßn thÊp, ®i lµm ¨n xa lµ mét biÖn ph¸p t¨ng thu<br /> nhËp, gi¶i quyÕt lao ®éng trong thêi gian n«ng nhµn ë TrÞnh X¸. Ph−¬ng ¸n t¹o thu<br /> nhËp tõ lµm ¨n xa ®· vµ ®ang gãp phÇn t¹o sù c©n b»ng thu nhËp gi÷a c¸c hé gia<br /> ®×nh, sù ph¸t triÓn kinh tÕ chung cña ®Þa ph−¬ng, vµ thóc ®Èy xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo<br /> b»ng con ®−êng tù lùc.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> <br /> 1. NguyÔn V¨n ChÝnh: BiÕn ®æi kinh tÕ - x· héi vµ vÊn ®Ò di chuyÓn lao ®éng n«ng th«n - ®«<br /> thÞ ë miÒn B¾c ViÖt Nam. T¹p chÝ X· héi häc, sè 2 (58), 1997.<br /> 2. NguyÔn V¨n ChÝnh: Di d©n néi ®Þa ë ViÖt Nam - c¸c chiÕn l−îc sinh tån vµ c¸c khu«n<br /> mÉu ®ang thay ®æi. TS. Quúnh Tr©n vµ TS. NguyÔn ThÕ NghÜa (chñ biªn): “Ph¸t triÓn ®«<br /> thÞ bÒn v÷ng”. Nxb Khoa häc x· héi - 2002. Tr. 115 - 151.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Ngäc DiÔm & NguyÔn ThÞ Minh Ch©u 85<br /> <br /> 3. Do·n MËu DiÖp, TrÞnh Kh¾c ThÈm: Di d©n n«ng th«n, ®« thÞ ë ViÖt Nam: B¶n chÊt, mèi<br /> quan hÖ vµ chÝnh s¸ch qu¶n lý. §ç V¨n Hoµ vµ céng sù (chñ biªn): “ChÝnh s¸ch di d©n ë<br /> ch©u ¸”. Nxb N«ng nghiÖp, Hµ Néi – 1998. Pp. 103 - 115.<br /> 4. Douglas Massey, Refael Alarcãn, Jorge Durand & Humberto Gonz¸lez: Ructurn to Aztlan<br /> - The Social Process of International Migration from Western Mexico. University of<br /> Canifornia Press, Berkeley - LosAngeles - London, 1990.<br /> 5. Douglas Massey: C¸c nguån gèc x· héi kinh tÕ cña nhËp c−. Trong John Knodel, Ph¹m<br /> BÝch San, Perter Donadson vµ Charles Hirschman (chñ biªn): TuyÓn tËp c¸c c«ng tr×nh<br /> chän läc trong d©n sè häc x· h«i”. Nxb. Khoa häc X· héi, Hµ Néi - 1994, tr. 436 - 456.<br /> 6. Ernesto M. Pernia (edited): Urban Poverty in Asia - A Survey of Critical Issues. Hong<br /> Kong, Oxford University Press, Oxford New York, 1994.<br /> 7. Lª Minh T©m, NguyÔn §øc Vinh: TiÒn göi cho gia ®×nh vµ ph©n phèi thu nhËp. Haughton<br /> D., Jonathan Haughton, Tr−¬ng ThÞ Kim Chuyªn, NguyÖt Nga: Hé gia ®×nh ViÖt Nam,<br /> nh×n qua ph©n tÝch ®Þnh l−îng”. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi - 1995, tr. 161 - 193.<br /> 8. Tæng côc Thèng kª: Tæng ®iÒu tra d©n sè vµ nhµ ë ViÖt Nam 1999 - chuyªn kh¶o vÒ di c−<br /> néi ®Þa vµ ®« thÞ hãa ë ViÖt Nam. Nxb Thèng kª, Hµ Héi - 2001.<br /> 9. Thèng kª cña Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n, 1998.<br /> 10. UNDP: The Dynamics of Internal Migration in Viet Nam. Ha Noi - Viet Nam, December, 1998.<br /> 11. TrÇn Hång V©n: T¸c ®éng x· héi cña di c− tù do vµo thµnh phè Hå ChÝ Minh trong thêi<br /> kú ®æi míi. Nxb Khoa häc x· héi, 2002.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />