DINH DƯỠNG DỰ PHÒNG CÁC BỆNH MÃN TÍNH

Chia sẻ: Nguywn Uyen | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:10

Thêm vào BST

Báo xấu

149
lượt xem 20
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'dinh dưỡng dự phòng các bệnh mãn tính', y tế - sức khoẻ, y dược phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: DINH DƯỠNG DỰ PHÒNG CÁC BỆNH MÃN TÍNH

DINH DƯ NG D PHÒNG CÁC B NH M N TÍNH M C TIÊU:Sau khi h c xong bài này, sinh viên có th : 1. Trình bày ư c các b nh m n tính có liên quan t i dinh dư ng trên c ng ng, nh ng y u t nguy cơ v dinh dư ng i v i các b nh ó 2. Trình bày ư c nguyên t c chung trong vi c phòng các b nh m n tính có liên quan t i dinh dư ng 3. Trình bày ư c nh ng thách th c trong th i kỳ chuy n ti p tác ng n các b nh m n tính liên quan t i dinh dư ng Vi t Nam N I DUNG I. tv n Ngu n lương th c và cơ c u b a ăn t i các nư c ang phát tri n ang có s tăng lên c a lư ng ch t béo ăn vào do tăng tiêu th thay i nhanh chóng. ó là s th t, cá, tr ng, s a và d u ăn. ó là s gi m tiêu th rau qu , tăng tiêu th các ngu n ó là s tăng v calo và gi m ch t xơ trong tinh b t tinh th . Nhìn chung, m b a ăn hàng ngày. M t trong nh ng nguyên nhân c a hi n tư ng này là s phát tri n c a công nghi p hoá - hi n i hoá và ô th hoá nông thôn. Hi n i hoá và công nghi p hoá d n n gi m các ho t ng th l c c a c nam và n , công s và ngay t i gia ình. Chuy n d ch trong cơ c u ngh nghi p nông thôn và lao ng chân tay chuy n sang s d ng máy móc và d ch v khi n cho năng lư ng tiêu hao gi m m t cách t nhiên. S bùng n thông tin tác ng ch y u n ki n th c và hành vi l a ch n th c ăn c a ngư i dân. ô th hoá làm cho b a ăn c a ngư i dân ô th a d ng hơn, ch a nhi u th c ph m ngu n g c ng v t hơn, m calo cao hơn, m t khác ho t ng th l c gi m i, th i gian tĩnh t i tăng lên làm tăng nguy cơ v th a cân, béo phì và các b nh m n tính. Các b nh m n tính g n li n v i các y u t như dân s , d ch t và dinh dư ng. Vi c sinh ít con, i s ng khá lên, tu i th trung bình tăng lên làm gi m t l các b nh truy n nhi m ch y u trong giai o n u c a cu c i và làm tăng t l các b nh m n tính vào giai o n cu i c a cu c i. Các b nh m n tính có liên quan n dinh dư ng có nguyên nhân khá ph c t p không d gì ch rõ ra ư c. Nó có th là di truy n, là l i s ng và là ch ăn. L i ăn có th i u ch nh ư c. M t l i s ng lành m nh, v n ng, v i s ng và ch 218
ăn h p lý có th giúp làm gi m t l m c các b nh m n tính. Ví d m t m t ch nghiên c u t i 7 nư c ã ch ng minh ư c m i liên quan rõ r t gi a lư ng m bão hoà (S.F.A) ăn vào và t l b nh tim do m ch vành trong 10 năm và rõ r t hơn khi th i gian theo dõi kéo dài n 20 năm. N u qu n th có lư ng m bão hoà ăn vào chi m t 3-10% t ng s năng lư ng ăn vào thì cholesterol toàn ph n huy t thanh dư i 5,17 mmol/l và t l t vong do b nh m nh vành th p. Khi lư ng m bão hoà ăn vào chi m trên 10% t ng s năng lư ng ăn vào thì ngư i ta th y có s tăng d n và rõ r t t l t vong do b nh m ch vành tim ... II. Tình hình b nh m n tính trên th gi i hi n nay N u như năm 1990, gánh n ng b nh t t c a các b nh m n tính không lây trên th gi i là 41% thì năm 2001 là kho ng 46% và ư c tính s tăng lên 57% vào năm 2020, trong ó g n m t n a t ng s ca t vong do các b nh m n tính là các b nh thu c nhóm b nh tim m ch, béo phì và i tháo ư ng. Có kho ng 79% t ng s ca t vong do các b nh m n tính x y ra các nư c ang phát tri n. T i các nư c này, năm 1995 có 84 tri u ngư i b ái tháo ư ng thì ư c tính n năm 2025 s tăng lên 2,5 l n, vào kho ng 228 tri u ngư i. ây là m t gánh n ng kép i v i các nư c ang phát tri n vì ng th i v i vi c ph i ch ng l i các b nh nhi m trùng liên quan t i ói ăn, suy dinh dư ng như s t rét, lao, h i ch ng suy gi m mi n d ch ... các nư c này l i ang ph i i m t v i s gia tăng nhanh chóng c a các b nh m n tính không lây. Báo cáo ngày 04/10/2005 c a t ch c y t th gi i nêu rõ: "Nh ng năm g n ây loài ngư i quá chú tr ng n các b nh truy n nhi m như HIV/AIDS mà quên r ng b nh m n tính m i là th ph m gây ch t ngư i nhi u nh t. n năm 2015, b nh m n tính có th cư p i sinh m ng c a 400 tri u ngư i trên th gi i. Theo Leejongwoo - T ng giám c WHO - cu c s ng c a r t nhi u ngư i trên th gi i ang b b nh t t làm ng n l i, trung bình c 5 ngư i ch t thì có 3 ngư i m c các b nh m n tính, trong ó t l các nư c ang phát tri n r t cao. WHO cho r ng b nh m n tính cũng là m t trong nh ng nguyên nhân làm kìm phát tri n kinh t c a các nư c. T i Trung Qu c, chính ph có th ph i hãm t c ngăn ch n b nh m n tính trong vòng 10 năm t i. chi t i 558 t USD n là 236 t và con s này Nga là 303 t ô la. III. M t s b nh m n tính có liên quan n dinh dư ng 3.1. B nh tim m ch N a sau c a th k 20 ã cho th y rõ s chuy n i chính trong mô hình b nh t t, ngoài s tăng lên rõ r t c a tu i th , thay i sâu s c trong ch ăn cùng v i vi c s d ng thu c lá ã làm tăng t l các b nh tim m ch lên nhanh chóng v i s t vong chi m 1/3 s t vong toàn th gi i. 219
Nh ng b nh tim m ch quan tr ng và ph bi n nh t ph i k n u tiên là b nh tim do m ch vành và b nh tăng huy t áp. - B nh tim do m ch vành g m: + au th t ng c + Co th t ng m ch vành + Thi u máu c c b cơ tim + Nh i máu cơ tim - Tăng huy t áp 3.1.1. B nh tim do m ch vành Các y u t nguy cơ 1-Tu i (tu i càng cao nguy cơ càng l n), 2-Gi i (nam m c nhi u hơn n ), 3- Ti n s gia ình có b nh tim m ch s m(
Khi huy t áp dư i 90/60mmHg-huy t áp th p. T 130-139/ 85-89 mmHg-huy t áp bình thư ng cao. T 140-159/90-94 mmHg-tăng huy t áp gi i h n. T 160-179/95- 104 mmHg-tăng huy t áp I. T 180-199/105-114 mmHg –tăng huy t áp II. T 200/115 tr lên tăng huy t áp III. m nh c a b ng ch ng v các y u t nguy cơ liên quan 3.1.3. n b nh tim m ch B ng ch ng Gi m nguy cơ Tăng nguy cơ Thuy t l c thư ng Acid myristic và palmitic Ho t ng th ph c xuyên ưc Acid linoleic Các acid béo th trans (ch t béo hydorogen hóa) Cá và các lo i d u cá (EHA Kh u ph n natri cao và DHA) Các lo i rau và trái cây (c Th a cân h t) Kh u ph n rư u cao ( Kali iv i t qu ) Kh u ph n rư u th p ho c v a ( i v i b nh m ch vành tim) Gn như Acid alpha linoleic Cholesterol kh u ph n ch c ch n Acid oleic Cà phê lu c không l c NSP Ngũ c c toàn ph n Qu h nh không mu i Các sterol, stanol th c v t, folate Có th Các plavonoid Các ch t béo gi u acid lauric Gi m ch c năng th n Các s n ph m u nành B sung beta caroten Không Canxi, Magie Carbonhydrat Vitamin C St 221
• EPA - acid eicosapentaenoi • DHA - acid docosahehexaenoic • NSP - các polysaccharid không tinh b t 3.1.4. Các khuy n ngh c th Gi m ch t béo: Lipid 20 - 25% năng lư ng kh u ph n (VN: 17,5%). - Acid béo no dư i 10% năng lư ng kh u ph n, PUFA 6 - 10% năng lư ng - kh u ph n trong ó PUFAn - 6 5 - 8%, PUFAn-3 1 - 2%. Tăng cư ng trái cây và rau: Vì nó ch a nhi u lo i ch t dinh dư ng th c v t - kali và ch t xơ. N u t 400 – 500 g/ngày s làm gi m nguy cơ ng m ch tăng huy t áp. vành tim, t qu và gi m m c Gi m mu i natri nhưng không dư i 70 mmol (1,7 g Na (4,25 g - NaCl)/ngày), t c là ch nên dùng 5-6 g NaCl/ngày. - kali s làm gi m huy t áp, ch ng l i t qu và ch ng lo n nh p tim. Gi lư ng kali m c - t s natri/kali g n 1,0 - t c là kho ng 70 - 80 t ư c m c này nh rau và trái cây hàng mmol/ngày (1,7 - 1,94 g), có th ngày. Ch t xơ kh u ph n (NSP - non starch polysaccharides) - poly saccharid - không tinh b t). Y u t này c n ư c chú ý vì nó có c tính b o v , ch ng t ư c nh rau và trái l i b nh m ch vành tim và làm h huy t áp - có th cây, ngũ c c toàn ph n). Chú ý ăn cá ( u n 1 - 2 l n/tu n) s có tác d ng ch ng l i b nh m ch - vành tim và t qu do thi u máu c c b . - C n t 200 – 500 mg acid eicosapentaenoic (EPA) và acid hexaenoic (DHA). V i nh ng ngư i ăn chay c g ng acid alpha linoleic th c v t. Rư u - u ng rư u ít ho c v a ph i u n có tác d ng b o v , ch ng l i - b nh m ch vành tim. Các nguy cơ tim m ch và s c kho khác thì không nh t quán cho m t khuy n ngh chung v rư u. Ho t ng th l c: Ho t ng th l c có liên quan n nguy cơ các b nh tim - m ch, c bi t là ng m ch vành tim. Hi n nay, khuy n ngh nên có ít nh t 30 phút ho t ng th l c t i thi u m i ngày là có th t o ra tác d ng b o v . Các cá th không quen v i t p th d c thư ng xuyên ho c có nguy cơ cao v i b nh tim m ch c n tránh nh ng t ho t ng th l c t xu t v i cư ng cao. 222
3.2. B nh ung thư Ung thư ư c gây ra b i nhi u y u t xác nh và chưa xác nh. Nguyên nhân rõ r t nh t là thu c lá, các y u t khác như ch ăn, rư u, nhi m trùng, hóc môn, tia x là nh ng nguy cơ c a ung thư. Nguyên nhân t vong do ung thư ang gia tăng; m t ph n do tăng t l ngư i già, m t ph n do gi m t l t vong các nguyên nhân khác như t vong do các b nh nhi m trùng. T l m i m c c a ung thư ph i, i tràng và tr c tràng, vú và ti n li t tuy n tăng song song v i phát tri n kinh t nhưng ung thư d dày thì ngư c l i. T vong do ung thư ch ng sau t vong do các b nh tim m ch. Ư c tính trong năm 2000 có kho ng 10 tri u ngư i m i m c và 6 tri u ngư i ã ch t do ung thư. ăn ư c ư c tính chi m kho ng 30% nguyên nhân ung thư các Y u t ch nư c công nghi p hóa, ch sau y u t thu c lá. Cân n ng cơ th và gi m ho t ng th l c ư c tính chi m kho ng 20 - 30% nguyên nhân trong m t s lo i ung thư như ung thư vú, i tràng và n i m c t cung. Có 8 lo i ung thư hay g p như sau: - Khoang mi ng, h u, h ng, thanh qu n, th c qu n. - D dày - i tràng - Gan - Ph i - Vú ph n - N i m c t cung - Ti n li t tuy n 223
3.2.1. m nh c a b ng ch ng B ng ch ng Gi m nguy cơ Tăng nguy cơ Thuy t ph c Ho t ng th l c ( i tràng) Th a cân béo phì (th c qu n, i tr c tràng, vú i v i ph n sau mãn kinh, n i m c t cung, th n). Rư u (khoang mi ng, h u, h ng, thanh qu n, th c qu n, gan, vú). Aflatoxin (gan) Cá mu i ki u Trung Qu c (mũi, h u) G n như ch c Trái cây và rau (khoang h ng, Th t b o qu n ( i tr c tràng) ch n th c qu n, d dày, i tr c Th c ph m mu i (d dày) tràng) ăn, u ng quá nóng (khoang mi ng, h u, h ng) Có th , không -Ch t xơ, u nành, cá, acid Ch t béo ng v t y béo Omega-3 Carotenoid, vitamin B2, Các amin khác vòng vitamin B6, folate, vitamin B12, vitamin C, vitamin D, vitamin E, calci, k m, selen Các thành ph n th c v t Các hydorocarbon thơm nhi u vòng không ph i ch t dinh dư ng các nitrosamin (ph c h p t i, flavonoid, Isoflavon, lignam) 3.2.2. Các khuy n ngh c th - Duy trì cân n ng m c h p lý (BMI trong kho ng 18,5 - 24,9) - Ho t ng th l c thư ng xuyên, t t c các ngày trong tu n, 30'/ngày - N u u ng rư u không nên quá 2 ơn v m i ngày - Các th c ph m b o qu n b ng mu i, và mu i nên dùng m c v a ph i nh t là món cá mu i lên men ki u Trung Qu c - T i thi u hóa s phơi nhi m i v i aflatoxin trong th c ph m - ăn ch ăn có ít nh t 400 g rau và trái cây m i ngày - Tiêu th th t b o qu n m c v a ph i (l p xư ng, xúc xích, th t l n mu i xông khói, giăm bông) 224
- Không ăn u ng quá nóng 3.3. B nh ái tháo ư ng ( T ) typ 2 T typ 2 ( T không ph thu c insulin (NIDDM)) chi m h u h t các trư ng h p béo phì trên th gi i. Khi b nh ti n tri n, m c insulin có th gi m xu ng như là k t qu c a s suy gi m m t ph n các t bào bêta s n xu t ra insulin c a t y. Bi n ch ng c a T typ 2 g m mù loà, suy th n, loét chân d n t i ho i t và c t c t, tăng nguy cơ nhi m trùng, b nh m ch vành tim và t qu . Vi c s a i l i s ng là n n t ng cho c i u tr và các n l c d phòng T typ 2. T typ 2 c bi t tăng m nh các xã h i ang công nghi p hóa và các nư c ang phát tri n. T l t vong theo tu i ngư i T tăng hơn 1,5 n 2,5 l n so v i qu n th dân cư nói chung. b nh vi n H u Ngh (Vi t Nam) năm 1994 - 1995 t vong do T là 6,21% trong khi t vong chung toàn vi n là 5,41% s b nh nhân n i trú. 3.3.1. Ch n oán ch n oán xác nh ch y u d a vào xét nghi m ư ng máu: - S không ph i là T khi glucoza huy t thanh (G.120) < 100 mg/dl (5,5 mmol/l). - Ch c ch n là T khi G.120 ≥ 200mg/dl (11mmol/l) - N u kho ng gi a 2 m c ó - làm nghi m pháp tăng ư ng huy t (u ng 75 g glucoza + 250 ml nư c) sau 120 phút xét nghi m l i: N u G.120 > 200 mg/dl ch n oán là T . N u G.120 < 200 mg/dl (11,1 mmol/l) nhưng > 140 mg/dl (7,8 mmol/l) ch n oán là gi m dung n p i v i glucoza. 3.3.2. m nh c a b ng ch ng B ng ch ng Gi m nguy cơ Tăng nguy cơ Thuy t ph c ngư i th a cân Th a cân, béo phì, béo b ng Gi m cân t nguy n béo phì Ho t ng th l c Không ho t ng th l c ái tháo ư ng bà m G n như ch c NSP Các ch t béo no ch n Acid béo omega – 3 Ch m phát tri n trong t cung ư ng huy t T ng ch t béo c ph n Th c ph m có ch s th p Nuôi con hoàn toàn b ng s a m Acid béo th trans Không Vitamin E, Crôm, Magiê, rư u v a Quá nhi u rư u ph i 225
3.3.3. Các khuy n ngh c th nhóm có nguy cơ cao - D phòng, i u tr th a cân béo phì c bi t Duy trì BMI t t nh t - gi i h n th p c a ph m vi bình thư ng tránh tăng cân - trong quãng i trư ng thành (> 5kg) Th c hành ho t ng th l c ch u ng m c v a ph i ( i b ) ho c v i cư ng - l n hơn trong 1h ho c nhi u hơn/ngày và vào t t c các ngày trong tu n m b o kh u ph n ch t béo không no không vư t quá 10% năng lư ng, nên - dư i 7% i v i các nhóm nguy cơ cao NSP trong kh u ph n thông qua vi c thư ng xuyên s d ng ngũ c c toàn - t ph n, u, trái cây và rau (t i thi u 20g NSP/ngày) IV. Nguyên t c chung d phòng các b nh mãn tính b ng ăn u ng Vi t Nam 4.1. Mư i l i khuyên dinh dư ng h p lý giai o n 2001 - 2005 Ăn ph i h p nhi u lo i th c ph m và thư ng xuyên thay - i món - Cho tr bú m ngay sau khi sinh, bú s a m hoàn toàn trong 6 tháng u; cho tr ăn b sung h p lý và ti p t c cho bú t i 18 - 24 tháng ăn th c ăn giàu m v i t l cân ng v t; tăng - i gi a ngu n th c v t và cư ng ăn u ph và cá - S d ng ch t béo m c h p lý, chú ý ph i h p gi a m , d u th c v t tl cân i. ăn thêm v ng, l c S d ng mu i i t; không ăn m n - ăn th c ph m s ch và an toàn, ăn nhi u rau c và qu chín hàng ngày - U ng s a u nành, tăng cư ng các th c ph m giàu calci như s a, các s n ph m - c a s a, cá con ... Dùng ngu n nư c s ch ch bi n th c ăn, u ng nư c chín hàng ngày - - Duy trì cân n ng "m c tiêu chu n" Th c hi n n p s ng lành m nh, năng ng, ho t - ng th l c u n, không hút thu c lá, h n ch u ng bia rư u, ăn ng t 4. 2. S d ng tháp dinh dư ng cân i giai o n 2001 – 2010 226
TÀI LI U THAM KH O 1. Hà Huy Khôi (2004), Nh ng ư ng biên m i c a dinh dư ng h c, NXB Y h c, Hà N i, tr 63-73, tr 209-219. 2. H i Dinh dư ng Vi t nam (2002), Mư i l i khuyên dinh dư ng h p lý, NXB Hà N i, Hà n i. 3. Ph m Khuê (ch biên) (2000), C m nang i u tr n i khoa, NXB Y h c, Hà N i, tr103-145, tr 524-529, tr 735-752. 4. Tr n ình Toán (1995), Ch s kh i cơ th (BMI) cán b viên ch c trên 45 tu i và m i liên quan gi a BMI v i m t s ch tiêu s c kh e, b nh t t, Lu n án PTS khoa h c Y Dư c, Hà n i,103 tr. 5. Tr n ình Toán, Nguy n Trung Chính (1996), Kh o sát v b nh ái tháo ư ng i u tr t i b nh vi n Hưu Ngh trong 2 năm 1994-1995, T p chí Y h c th c hành s 6, tr 1-4. 6. Tr n ình Toán (2003), Tình tr ng th a cân, béo phì, m t s ch tiêu hóa sinh c a cán b viên ch c n khám b nh t i b nh vi n H u Ngh năm 2002, T p chí Y h c Vi t Nam s 9+10, tr 92-99. 7. Vi n Dinh dư ng (1997), Th c ơn ch ăn trong m t s b nh n i khoa, NXB Y h c, Hà N i, tr30-38, tr 43-59. 8. Vi n Dinh dư ng (2000), B ng thành ph n dinh dư ng th c ph m Vi t Nam, NXB Y h c, Hà N i , tr 23-92. ăn, dinh dư ng và d phòng các b nh m n tính, Báo 9. WHO (1993), Ch cáo k thu t s 797 c a WHO-Geneva 1990, B n d ch c a NXB Y h c và vi n Tim m ch, Hà N i, tr 7-21, tr 41-60 và tr 77-128. ăn, dinh dư ng và d phòng các b nh m n tính, 10. WHO/FAO (2004), Ch Báo cáo k thu t s 916 c a WHO/FAO-Geneva 2003, B n d ch và xu t b n c a viên Dinh dư ng Hà N i, tr 5-12, tr 34-53, tr 62-153. 227