Động lực tăng trưởng chưa đủ lớn của Việt Nam

Chia sẻ: Chung Hữu Hiền | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:143

Thêm vào BST

Báo xấu

110
lượt xem 26
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Vấn đề phát triển khu vực tư nhân tại Việt Nam thường chủ yếu được bàn đến như là vấn đề tư nhân hóa, hay theo cách gọi ưa chuộng của người Việt Nam là cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Động lực tăng trưởng chưa đủ lớn của Việt Nam

Chuyªn ® Ò nghiªn cøu kinh tÕ tö nh© n 8 Sè ®éng lùc t¨ng trÖ ëng chÖ a ®ñ lín cña viÖ t nam: KÕt qu¶ ®iÒu tra 95 doanh nghiÖ s¶n xuÊt tö p nh©n cã qui m« lín t¹i ViÖ Nam t Leila Webster Vµ Markus Taussig Th¸ng 6 n¨m 1999 1
2
Lêi c¸m ¬n § Ó hoµn thµnh b¸o c¸o nµy, c¸c t¸c gi¶ ®· dùa nhiÒu vµo sù gióp ®ì cña rÊt nhiÒu ngö ê ®Æc biÖ t lµ c¸c gi¸m ®è c¸c doanh nghiÖ p ®ö î ®iÒu tra - nh÷ng ngö ê ®· ®å i, c c i ng ý tham gia pháng vÊn. Chóng t«i sÏ kh«ng thÓ hoµn thµnh ®ö î b¸o c¸o nµy nÕu kh«ng c cã sù cëi më cña c¸c gi¸m ®è doanh nghiÖ p tµi ba nµy, nh÷ng ngö ê ®· giµnh thê c i i gian quÝb¸u cña m× ®Ó chia sÎ ví chóng t«i c©u chuyÖ n kinh doanh cña hä nh i . C¸c t¸c gi¶ b¸o c¸o xin c¸m ¬n c« Nghiª m Kh¸nh HiÒn vµ c« § µo thÞLiª n, hai c¸n bé cña MPDF ®· giµnh nhiÒu thê gian nãi chuyÖ n qua ®iÖ n tho¹i ví c¸c gi¸m ®è doanh i i c nghiÖ p, lö u t©m tí mä chi tiÕt cÇn thiÕt cña qu¸ tr× ®iÒu tra, vµ lµm viÖ c tËn t× i i nh nh vö î qu¸ thê gian lµm viÖ c th«ng thö ê Mét c«ng viÖ c rÊt quan trä lµ x©y dùng C¬ t i ng. ng së D÷ liÖ u c¸c Doanh nghiÖ p cña MPDF, ®ö î thùc hiÖ n dö í sù gi¸m s¸t cña c¸n bé c i phô tr¸ch th«ng tin cña MPDF lµ c« Lª ThÞBÝ H¹nh. Th«ng tin bæ xung thª m cña ch c¸c c¸n bé ®Çu tö cña MPDF vµ cña Gi¸m ®è Chö ¬ng tr× MPDF, «ng Thomas c nh Davenport, còng rÊt quÝb¸u ®è ví c«ng tr× nµy cña chóng t«i. ii nh Chóng t«i còng xin c¸m ¬n anh Sam Korsmoe vµ c« Quúnh Trang Phö ¬ng NguyÔn, ®· cï gãp sø c ví anh Trö ¬ng Th¸i Dòng cña MPDF vµ ví c¸c t¸c gi¶ b¸o c¸o tham ng i i gia thùc hiÖ n pháng vÊn, còng nhö c¸c c¸n bé trîgióp pháng vÊn Phan Xu©n Khoa, Lª Minh Dòng, NguyÔn NhËt Lam, Hoµng Huy Th«ng. C¸c c¸n bé pháng vÊn ®· ®ãng gãp nh÷ng ý kiÕn, nhËn xÐt c¸ nh©n v« cï quÝ b¸u, gióp chóng t«i hoµn thiÖ n b¸o ng c¸o nµy. C¸c ý kiÕn ®ãng gãp ®è ví b¶n th¶o ®Çu tiª n cña c¸c «ng L©m Hoµng Léc cña Ng©n ii hµng Thö ¬ng m¹i Cæ phÇn ¸ ch©u, «ng Ari Kokko cña trö ê § ¹i hä Kinh tÕ ng c Stockholm, «ng Ray Mallon cña ViÖ n Qu¶n lý Kinh tÕ Trung ö ¬ng, «ng James Riddel cña ViÖ n Ph¸t triÓn Què tÕ Harvard, bµ Nilgun Tas cña UNIDO vµ «ng Patrick Belser, c chuyª n gia tö vÊn cña Ng©n hµng ThÕ gií còng nhö cña c¸c c¸n bé pháng vÊn chÝ i, nh, ®· ®ãng gãp rÊt nhiÒu cho b¶n b¸o c¸o nµy. Chóng t«i xin ®Æc biÖ t c¸m ¬n anh DiÖ p Hoµi Nam cña c«ng ty DÞ vô V¨n phßng vµ Tö vÊn § Çu tö vµ «ng John R. Davis cña ch c«ng ty White & Case ®· tö vÊn cho chóng t«i vÒ luËt ®Êt ®ai cña ViÖ t Nam. C¸c t¸c gi¶ b¸o c¸o xin hoµn toµn chÞ tr¸ch nhiÖm vÒ mä vÊn ®Ò chö a ®óng hoÆc chö a râ u i trong b¶n b¸o c¸o. Cuè cï c¸c t¸c gi¶ b¸o c¸o xin c¸m ¬n Chö ¬ng tr× Hä bæ ng Fulbright ®· tµi trî i ng, nh c cho anh Markus Taussig thùc hiÖ n nghiª n cø u vÒ khu vùc tö nh©n cña ViÖ t Nam. 3
Giíi thiÖu VÊn ®Ò ph¸t triÓn khu vùc tö nh©n t¹i ViÖ t Nam thö ê chñ yÕu ®ö î bµn ®Õn nhö lµ ng c vÊn ®Ò tö nh©n ho¸, hay theo c¸ch gä ö a chuéng cña ngö ê ViÖ t Nam lµ cæ phÇn ho¸ i i c¸c doanh nghiÖ p nhµ nö í Tuy nhiª n, do cæ phÇn ho¸ c¸c doanh nghiÖ p nhµ nö í lµ c. c mét qu¸ tr× phø c t¹p vµ mÊt nhiÒu thê gian, mét sè chuyª n gia quan s¸t ®· b¾t ®Çu nh i nhÊn m¹nh tí tÇm quan trä cña viÖ c nu«i dö ì c¸c c«ng ty ViÖ t Nam nhö lµ mét i ng ng gi¶i ph¸p song song, nÕu kh«ng nãi lµ thay thÕ cho gi¶i ph¸p cæ phÇn ho¸, ®Ó ph¸t triÓn khu vùc tö nh©n t¹i ViÖ t Nam. § iÒu nµy ®· dÉ n tí c¸c c©u hái: hiÖ n nay khu vùc tö i nh©n ®ang ho¹t ®éng ë ViÖ t Nam ví mø c ®é nµo, vµ khu vùc tö nh©n nµy cÇn lµm g× i ®Ó t¨ng trö ëng m¹nh. C¸c doanh nghiÖ p tö nh©n hiÖ n ®ang ho¹t ®éng t¹i ViÖ t Nam ®· ® ö î trang bÞg×®Ó cã thÓ ®ãng vai trß chÝ trong sù t¨ng trö ëng cña ViÖ t Nam? ViÖ c c nh ®æ i mí chÝ s¸ch cña ViÖ t Nam cÇn ®Æt ö u tiª n vµo nh÷ng chÝ s¸ch g×®Ó gióp Ý i nh nh ch ® ö î nhiÒu nhÊt cho c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n ViÖ t Nam? c C«ng tr× nghiª n cø u nµy cho thÊy nh÷ng kÕt qu¶ kh¸c nhau. Mét mÆt, sù t¨ng trö ëng nh vÒ sè lö î c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n ®· b¾t ®Çu gi¶m vµ tû trä cña khu vùc tö nh©n ng ng trong GDP ®· b¾t ®Çu tr×trÖ . Nhö ng mÆt kh¸c, cho tí nay khu vùc tö nh©n vÉ n lµ khu i vùc t¹o ra sø c t¨ng trö ëng cao nhÊt vÒ c«ng ¨n viÖ c lµm, vµ ®iÒu nµy ph¶n ¸nh xu hö í cña c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n ViÖ t Nam ngµy cµng dùa nhiÒu vµo ö u thÕ c¹nh ng tranh cña ViÖ t Nam lµ lao ®éng. § å thê kÕt qu¶ nghiª n cø u còng cho thÊy râ sù ng i, ph¸t triÓn kh«ng ®å ®Òu cña khu vùc tö nh©n t¹i ViÖ t Nam, hiÖ n chñ yÕu tËp trung t¹i ng khu vùc miÒn Nam vµ c¸c khu vùc thµnh thÞ vµ c¸c doanh nghiÖ p s¶n xuÊt chñ yÕu chØ , tËp trung vµo mét sèÝ ngµnh s¶n xuÊt nhÊt ®Þ t nh. C«ng tr× nghiª n cø u nµy cho thÊy mét thùc tÕ r»ng t¹i ViÖ t Nam cã mét nhãm c¸c nh doanh nghiÖ p tö nh©n thµnh c«ng. KÕt qu¶ nghiª n cø u còng x¸c nhËn r»ng m«i trö ê ng kinh doanh kh«ng thuËn lî cña ViÖ t Nam kh«ng nh÷ng chØ h¹n chÕ mµ cßn bãp mÐo i sù ph¸t triÓn cña c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n. C¸c ö u thÕ cña doanh nghiÖ p nhµ nö í vµ c t× tr¹ng bÞ c« lËp ra khái c¸c thÞ trö ê toµn cÇu ®· ®Èy c¸c nhµ ®Çu tö tö nh©n t¹i nh ng ViÖ t Nam vµo t× thÕ ph¶i chen ch©n nhau trong mét kho¶ng kh«ng chËt hÑ p - tø c lµ nh phÇn lí chØ ho¹t ®éng trong mét sè ngµnh c«ng nghiÖ p cã gi¸ trÞ gia t¨ng tö ¬ng ®è n i thÊp. Trong bè c¶nh nhö vËy, nh× chung c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n ViÖ t Nam sÏ dÔ bÞ i n t¸c ®éng khi mø c lî nhuËn cña hä suy gi¶m nhanh vµ thÞtrö ê toµn cÇu biÕn ®éng. i bÞ ng B¶n b¸o c¸o nµy miª u t¶ chi tiÕt c¸c thö th¸ch mµ c¸c doanh nghiÖ p s¶n xuÊt lí nhÊt n cña ViÖ t Nam - ®éng lùc t¨ng trö ëng hiÖ n chö a ®ñ lí cña ViÖ t Nam - ®ang ph¶i n ® ö ¬ng ®Çu. 4
I. Môc tiªu vµ phö ¬ng ph¸p ® iÒu tra A. Môc tiªu 1.01. C«ng tr× ®iÒu tra khu vùc kinh tÕ tö nh©n ViÖ t Nam cña MPDF cã hai môc nh tiª u chÝ (i) X¸c ®Þ hiÖ n tr¹ng vµ c¸c vÊn ®Ò cña c¸c doanh nghiÖ p s¶n xuÊt tö nh: nh nh©n ë ViÖ t Nam nh»m gióp hä ®ö î sù hç trîh÷u hiÖ u h¬n cña c¸c chÝ s¸ch cña cã c nh chÝ phñ, c¸c thÓ chÕ thÞtrö ê vµ c¸c chö ¬ng tr× trîgióp ë cÊp ®é doanh nghiÖ p; nh ng, nh vµ (ii) HiÓu s©u h¬n vÒ nh÷ng mÆt m¹nh vµ mÆt yÕu cña c¸c nhµ doanh nghiÖ p thµnh ®¹t thuéc lµn sãng ph¸t triÓn thø nhÊt t¹i ViÖ t Nam, ®Æc biÖ t xem xÐt tí viÖ c hä s· n i ®· sµng hay chö a trong vai trß ®i ®Çu trong qu¸ tr× t¨ng trö ëng vµ t¹o viÖ c lµm trong nh nh÷ng n¨m tí Ngoµi ra, c«ng tr× ®iÒu tra nghiª n cø u nµy cßn cã thª m môc tiª u x¸c i. nh ®Þ c¸c dù ¸n ®Çu tö kh¶ thi mí cho MPDF vµ gióp cung cÊp thª m th«ng tin vÒ sø nh i mÖ nh vµ c¸c dÞ vô cña chö ¬ng tr× MPDF. ch nh B. Phö ¬ng ph¸p luËn1 1.02. C¸ch tiÕp cËn. Cuéc ®iÒu tra nµy chØ tËp trung vµo nh÷ng doanh nghiÖ p s¶n xuÊt néi ®Þ cã ®¨ng kÝvµ ®a phÇn tö nh©n, sö dông tõ 100 lao ®éng trë lª n. H¬n n÷a, cuéc a, ®iÒu tra nµy chØ khoanh l¹i trong sè c¸c doanh nghiÖ p ®ãng t¹i 3 tØnh phÝ B¾c lµ Hµ a Néi, H¶i Phßng vµ Th¸i B× thµnh phè § µ N½ng ë miÒn Trung, vµ 3 tØnh phÝ Nam lµ nh, a Hå ChÝMinh, § å Nai vµ B× Dö ¬ng. Cuéc ®iÒu tra dù kiÕn pháng vÊn tæ ng céng ng nh 100 doanh nghiÖ p. 1.03. ViÖ c quyÕt ®Þ chØ ®iÒu tra c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n lí nghÜa lµ nh÷ng nh n, doanh nghiÖ p cã tõ 100 lao ®éng trë lª n, xuÊt ph¸t tõ mét sè c©n nh¾c chÝ Thø nhÊt, nh. khi xem xÐt l¹i nh÷ng cuéc ®iÒu tra khu vùc tö nh©n ®· thùc hiÖ n trö í ®©y ë ViÖ t c Nam, cã thÓ thÊy r»ng hiÖ n cã rÊt Ý th«ng tin vÒ c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n lí 2 Thø t n. 1 Nh× chung, c¸ch tiÕp cËn, ph- ¬ng ph¸p luËn vµ c©u hái ®iÒu tra ®Òu ® - î trùc tiÕp khai th¸c tõ nh÷ng cuéc n c kh¶o s¸t t- ¬ng tù do Leila Webster tiÕn hµnh hå ®Çu thËp kØ 1990 vÒ c¸c doanh nghiÖ p s¶n xuÊt cña khu vùc t- i nh©n mí næ i ë Ba Lan, Hung-ga-ry, TiÖ p Kh¾c vµ Nga còng nh- ë Gha-na vµ Li B¨ng. T¹i b¸o c¸o nµy, chóng i t«i cã so s¸nh ví c¸c c«ng ty t- ¬ng ø ng ë § «ng ¢ u khi thÊy cÇn thiÕt. i 2 Theo hiÓu biÕt cña c¸c t¸c gi¶, cho tí nay, cuéc kh¶o s¸t toµn diÖ n nhÊt vÒ c¸c c«ng ty t- nh©n ViÖ t Nam ®- î i c Tr- ê Kinh tÕ Xtè ng c-kh«m hî t¸c ví Bé Lao ®éng cña ViÖ t Nam tiÕn hµnh n¨m 1997. Cuéc kh¶o s¸t nµy xem p i xÐt cô thÓ nh÷ng c«ng ty cã d- í 100 lao ®éng t¹i c¸c tØnh Hµ Néi, H¶i Phßng vµ Hµ T©y ë phÝ B¾c, vµ c¸c tØnh i a Hå ChÝ Minh vµ Long An ë phÝ Nam (xem Maud Hemlin, Bhargavi Ramaurthy vµ Per Ronnas, Gi¶i phÉ u vµ a ®éng th¸i cña ngµnh s¶n xuÊt t- nh©n qui m« nhá ë ViÖ t Nam", lo¹t Tµi liÖ u lµm viÖc vÒ Kinh tÕ vµ Tµi chÝ sè nh, 236, th¸ng N¨m 1998). C¸c cuéc kh¶o s¸t t- ¬ng tù kh¸c gå cã: James Riedel vµ Ch- ¬ng TrÇn, "Khu vùc t- m nh©n ®ang næ i lª n vµ c«ng cuéc c«ng nghiÖ p hãa ë ViÖ t Nam", th¸ng T- 1997; Masahiko Ebashi vµ nh÷ng ng- ê i kh¸c, "ChÝ s¸ch ph¸t triÓn c¸c doanh nghiÖ p võa vµ nhá vµ c¸c ngµnh c«ng nghiÖ p hç trîë ViÖ t Nam", th¸ng nh T¸m 1997; Ph¹m Gia H¶i (biª n tËp), "184 doanh nghiÖ p võa vµ nhá ®- î kh¶o s¸t ë ViÖ t Nam: B¸o c¸o ®¸nh gi¸ c vµ ph©n tÝ ch", Hµ Néi: GTZ/VICOOPSME, th¸ng Ba 1996. Phßng Th- ¬ng m¹i vµ C«ng nghiÖ p ViÖ t Nam còng ®· tiÕn hµnh nhiÒu cuéc kh¶o s¸t vÒ kh¸ ®«ng c¸c c«ng ty t- nh©n, nh- ng mí chØ c«ng bè mét Ý kÕt qu¶ ph©n i t tÝ cô thÓ vÒ khu vùc t- nh©n. ch 5
hai, nÕu suy ngÉm kÜ chóng ta sÏ thÊy râ h¬n nh÷ng ö u thÕ cña viÖ c xem xÐt nh÷ng doanh nghiÖ p thµnh ®¹t nhÊt ë ViÖ t Nam so ví viÖ c xem xÐt ®¬n thuÇn mä doanh i i nghiÖ p tö nh©n ViÖ t Nam: cô thÓ, nhãm c¸c doanh nghiÖ p thµnh c«ng nµy sÏ gióp chóng ta hiÓu râ nh÷ng ®iÒu kiÖ n tiª n quyÕt ®Ó mét doanh nghiÖ p cã thÓ thµnh c«ng trong m«i trö ê kinh tÕ hiÖ n nay cña ViÖ t Nam. C¸c t¸c gi¶ cña c«ng tr× nghiª n cø u ng nh nµy còng muè biÕt râ h¬n vÞthÕ cña c¸c doanh nghiÖ p thµnh c«ng thuéc lµn sãng thø n nhÊt nµy vµ hiÖ n c¸c doanh nghiÖ p nµy ®· ® ö î chuÈn bÞ nhö thÕ nµo ®Ó cã thÓ trë c thµnh nÒn t¶ng cho mét khu vùc tö nh©n bÒn v÷ng t¹i ViÖ t Nam. Thø ba, x©y dùng mét c¬ së d÷ liÖ u gÇn nhö hoµn chØnh vÒ céng ®å doanh nghiÖ p tö nh©n qui m« lí sÏ ng n gióp chóng ta cã thÓ chä ra mét mÉ u bÊt k× trong khi ®ã, nÕu kh¶o s¸t toµn bé khu n , vùc doanh nghiÖ p tö nh©n th×l¹i kh«ng thÓ thùc hiÖ n ®ö î viÖ c nµy. Vµ thø tö , MPDF c chñ yÕu quan t©m tí nh÷ng doanh nghiÖ p tö nh©n võa vµ lí vµ viÖ c tËp trung vµo c¸c i n, ®è tö î tö ¬ng tù nhö vËy sÏ lµm cho c«ng tr× nghiª n cø u nµy cã gi¸ trÞh÷u Ý trùc i ng nh ch tiÕp cho MPDF. 1.04. Lý gi¶i cña viÖ c gií h¹n cuéc ®iÒu tra nµy vµo nh÷ng doanh nghiÖ p ®· ®¨ng kÝ i lµ: râ rµng sù t¨ng trö ëng kinh tÕ nhanh chãng vµ bÒn v÷ng ë ViÖ t Nam ph¶i dùa chñ yÕu vµo sù t¨ng trö ëng cña c¸c doanh nghiÖ p, ®Æc biÖ t lµ c¸c c¬ së c«ng nghiÖ p nhÑ cã sö dông nhiÒu lao ®éng. Nhö ® · thÊy râ t¹i nhiÒu nö í ®ang ph¸t triÓn, c¸c khu vùc c kinh tÕ kh«ng chÝ thø c (kh«ng ®¨ng ký) chÝ lµ nguå t¹o thu nhËp v« gi¸, nhÊt lµ nh nh n ®è ví bé phËn d©n chóng cã thu nhËp thÊp vµ khã kh¨n. Vµ trª n thùc tÕ cã mét tû lÖ ii nhÊt ®Þ c¸c doanh nghiÖ p ®· b¾t ®Çu sù nghiÖ p cña m× ví tö c¸ch nh÷ng doanh nh nh i nghiÖ p kh«ng chÝ thø c. § å thê chóng ta còng cÇn nhËn thø c râ nh÷ng h¹n chÕ nh ng i, cña khu vùc kinh tÕ kh«ng chÝ thø c trong viÖ c ®ãng gãp vµo t¨ng trö ëng, cô thÓ lµ: nh nh× chung c¸c doanh nghiÖ p nµy chö a ®¹t hiÖ u qu¶ cao trong s¶n xuÊt hµng hãa do n qui m« nhá, vµ Ý khi trë thµnh nguå cung cÊp c«ng ¨n viÖ c lµm chñ yÕu do rÊt Ý t n t doanh nghiÖ p cã kh¶ n¨ng t¨ng trö ëng lí tí mø c cã thÓ thuª vµ tr¶ lö ¬ng cho thËm ni chÝ chØ mét lao ®éng. C¸c doanh nghiÖ p nhµ nö í ViÖ t Nam vÉ n tiÕp tôc chiÕm lÜnh c khu vùc s¶n xuÊt, nhö ng nh× chung kh«ng thÓ coi c¸c doanh nghiÖ p nµy lµ ®è tö î n i ng tiª n phong ®i ®Çu cña qóa tr× t¨ng trö ëng kinh tÕ trong tö ¬ng lai v× nhiÒu nguyª n nh nh©n liª n quan tí tÝ hiÖ u qu¶ mµ chóng ta ®· biÕt râ . i nh 1.05. Cuéc ®iÒu tra nµy chØ tËp trung vµo c¸c doanh nghiÖ p s¶n xuÊt v×mét lÝdo ®¬n gi¶n lµ: nh× chung, c¸c doanh nghiÖ p s¶n xuÊt lµ c¸c doanh nghiÖ p ®· ®Çu tö nhiÒu n vè nhÊt, vµ do vËy sÏ chÞ nhiÒu rñi ro nhÊt trong qu¸ tr× t¨ng trö ëng.3 H¬n n÷a, n u nh hÇu hÕt c¸c doanh nghiÖ p s¶n xuÊt ë ViÖ t Nam ®Òu tham gia vµo c¸c ngµnh sö dông nhiÒu lao ®éng, phï hî ví thÕ m¹nh so s¸nh cña ViÖ t Nam vÒ lao ®éng, vµ nh÷ng pi doanh nghiÖ p nµy cã lî thÕ nhiÒu nhÊt trong viÖ c tiÕp tôc thu hót thª m lao ®éng trong i thê gian tí Vµ, Ý ai nghi ngê vÒ viÖ c con ®ö ê t¨ng trö ëng cña ViÖ t Nam ph¶i dùa i i. t ng 3 Chóng ta sÏ cÇn ph¶i xem xÐt sí ®Õn sù t¨ng tr- ëng cña c¸c ngµnh dÞ vô ë ViÖ t Nam. m ch 6
nhiÒu vµo ho¹t ®éng s¶n xuÊt hµng xuÊt khÈu, nhÊt lµ s¶n xuÊt c«ng nghiÖ p nhÑ sö dông nhiÒu lao ®éng. 1.06. Cã hai yÕu tè dÉ n tí quyÕt ®Þ gií h¹n tiÕn hµnh cuéc ®iÒu tra nµy t¹i 7 ®Þ i nh i a phö ¬ng nª u trª n. Thø nhÊt, c¸c sè liÖ u thè kª cÊp tØnh do Tæ ng côc Thè kª cña ng ng ViÖ t Nam cung cÊp cho thÊy hÇu nhö 3/4 c¸c doanh nghiÖ p lí ®Òu ho¹t ®éng t¹i 7 ®Þ n a phö ¬ng nµy, vµ nhö vËy sù thiª n lÖ ch do sù lùa chä tiª u ®iÓm vÒ ®Þ lÝnµy sÏ kh«ng n a 4 lí Thø hai, sÏ khã kh¶ thi nÕu chóng ta muè tiÕn hµnh mét cuéc ®iÒu tra trª n qui n. n m« toµn què t¹i mét nö í cã diÖ n tÝ nhö ViÖ t Nam. c c ch 1.07. Tæng mÉ u c¸c doanh nghiÖ dù kiÕn ®iÒ tra. Bö í ®Çu tiª n ®Ó thùc hiÖ n cuéc p u c ®iÒu tra nµy lµ x©y dùng mét C¬ së D÷ liÖ u c¸c Doanh nghiÖ p ®a phÇn tö nh©n cña ViÖ t Nam cã sö dông tõ 100 lao ®éng trë lª n, bëi lÏ cho tí nay t¹i ViÖ t Nam chö a cã mét i danh s¸ch ®ö î coi lµ ®Çy ®ñ vÒ c¸c doanh nghiÖ p nµy. C¬ së D÷ liÖ u nµy ®ö î x©y c c dùng b»ng c¸ch kÕt hî c¸c danh s¸ch doanh nghiÖ p lÊy tõ nhiÒu nguå trong ®ã cã: p n, • C¸c c¬ quan thè kª , së lao ®éng, côc thuÕ, vµ së kÕ ho¹ch-®Çu tö cña c¸c ng ®Þ phö ¬ng; a • C¸c c¬ quan bö u ®iÖ n ®Þ phö ¬ng; a • C¸c c¬ së d÷ liÖ u trª n CD-ROM cña Bé V¨n hãa-Th«ng tin vµ Phßng Thö ¬ng m¹i vµ C«ng nghiÖ p ViÖ t Nam; • Tæ ng Liª n ®oµn Lao ®éng ViÖ t Nam; • C¸c danh b¹ doanh nghiÖ p ®· ® ö î xuÊt b¶n. c MPDF thuª hai c«ng ty tö vÊn ®Õn c¸c tØnh cã ®«ng doanh nghiÖ p tö nh©n nhÊt 1.08. vµ lËp danh b¹ tÊt c¶ nh÷ng doanh nghiÖ p ®ñ tiª u chuÈn ®iÒu tra mµ hä thÓ cã H×nh1.1: C¬ së D÷ liÖ cña MPDF vÒ c¸c Doanh nghiÖ S¶n xuÊt cã u p Qui m« lín, ph© n theo ® Þ danh ( 457 doanh nghiÖ a p) 249 Hå ChÝMinh 46 B× D- ¬ng nh 41 Hµ Néi 28 §ång Nai 12 H¶i Phßng 9 § N½ng µ 7 Th¸ B× i nh 6 B× §nh nh Þ 6 Nam §nh Þ 53 C¸ ®Þ ca ph- ¬ng kh¸c 0 50 100 150 200 250 ( Sèdoanh nghiÖp) 7
* C¸c doanh nghiÖ cã qui m« lín ®Þ nghÜ ë ®©y lµ nh÷ng doanh nghiÖ ®a phÇ n tö nh©n vµ ®a phÇ n ViÖ p nh a p t Nam, cã sö dông tõ 100 lao ®éng trë lªn. t× ®ö î Nh÷ng danh s¸ch mí nµy sau ®ã ®ö î kÕt hî ví c¸c danh b¹ doanh nghiÖ p m c. i c pi ®· cã, vµ lo¹i bá nh÷ng phÇn trï nhau. Nh©n viª n cña MPDF gä ®iÖ n tho¹i cho tõng ng i doanh nghiÖ p cã tª n trong C¬ së D÷ liÖ u mí lËp ®Ó ®¶m b¶o sù chÝ x¸c cña c¸c i nh th«ng tin c¬ b¶n.5 1.09. C¬ së D÷ liÖ u hoµn chØnh cña MPDF vÒ c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n cã ®¨ng kÝvµ cã sö dông tõ 100 lao ®éng trë lª n bao gå 682 doanh nghiÖ p, trong ®ã 457 doanh m nghiÖ p (67%) lµ c¸c c¬ së s¶n xuÊt.6 Con sè c¸c doanh nghiÖ p cã sö dông tõ 300 lao ®éng trë lª n lµ 198, trong ®ã 152 lµ c¬ së s¶n xuÊt.7 Nhö vËy, c¸c con sè nµy cho thÊy 100 doanh nghiÖ p mµ MPDF dù kiÕn chä mÉ u ®· ®¹i diÖ n cho 20% tæ ng sè c¸c n doanh nghiÖ p s¶n xuÊt tö nh©n cì lí cña ViÖ t Nam. n H× 1.2: C¬ së D÷ liÖ cña MPDF vÒ c¸c Doanh nghiÖ S¶n xuÊt cã nh u p Qui m« lín, ph© n theo Ngµnh (457 doanh nghiÖp) 159 DÖt vµ May 71 Thùc p hÈm & G i¶ i kh¸t 65 Gç 39 C¸c s¶n p hÈm phi kim lo¹i kh¸c 34 Da 22 Cao su vµ chÊt dÎo 9 Kim lo¹i c¬ b¶n 9 Ho¸ chÊt 49 C¸c s¶n p hÈm kh¸c 0 20 40 60 80 100 120 140 160 * C¸c doanh nghiÖ cã qui m« lín ®Þ nghÜ ë ®©y lµ nh÷ng doanh nghiÖ ®a phÇ n tö nh©n vµ ®a phÇ n ViÖ p nh a p t Nam, cã sö dông tõ 100 lao ®éng trë lªn. 1.10. Chän mÉ u. C¸c doanh nghiÖ p ®iÒu tra ®ö î chä tõ tæ ng mÉ u c¸c doanh nghiÖ p c n s¶n xuÊt (nhö nª u trª n) t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh, § å Nai vµ B× Dö ¬ng ë phÝ ng nh a 4 ViÖc ph©n tÝ c¸c sè liÖ u cña Tæ ng côc Thè kª cho thÊy r»ng ®Õn cuè n¨m 1998, 7 tØnh nµy chiÕm 73% ch ng i tæ ng sèc¸c doanh nghiÖ p s¶n xuÊt t- nh©n cã sö dông tõ 100 lao ®éng trë lª n. 5 Chóng t«i ph¸t hiÖ n ra r»ng tØ lÖ lç th«ng tin trong c¸c c¬ së d÷ liÖ u hiÖ n cã rÊt cao, hÇu hÕt lµ th«ng tin l¹c i hËu. 6 So s¸nh ví c¸c sèliÖ u chÝ thø c cña chÝ phñ th×thÊy c¬ së d÷ liÖ u cña MPDF nh× chung lµ hoµn chØnh. Sè i nh nh n liÖ u cña Tæ ng côc Thè kª cho thÊy trª n toµn què cã tæ ng sè 622 c«ng ty t- nh©n cã sö dông tõ 100 lao ®éng ng c trë lª n, trong ®ã 465 lµ c¸c c¬ së s¶n xuÊt. 7 Sè liÖ u cña Tæ ng côc Thè kª lµ: cã tæ ng sè190 c«ng ty t- nh©n cã sö dông tõ 300 lao ®éng trë lª n. ng 8
Nam; § µ N½ng ë miÒn Trung; vµ Hµ Néi, H¶i Phßng vµ Th¸i B× ë phÝ B¾c. Sè lö î nh a ng c¸c doanh nghiÖ p ®ö î c lùa chä tõ khu vùc n H× 1.3: Ph© n bè mÉu ® iÒu tra theo khu vùc nh phÝ B¾c vµ miÒn a §i ® Þ lý a Trung nhiÒu h¬n so ví i tû trä cña c¸c doanh ng H¶i Phßng Th¸ B× i nh nghiÖ p thuéc hai khu T.p Hå ChÝMinh 6% 5% vùc nµy trong tæ ng 35% mÉ u c¸c doanh nghiÖ p, Hµ Néi 23% v× nÕu chä qu¸ nhiÒu n doanh nghiÖ p ®ãng trª n ®Þ bµn thµnh phè a Hå ChÝMinh sÏ dÔ t¹o §µ N½ng B× D- ¬ng nh §ång Nai 3% Ên tö î r»ng hÇu hÕt ng 14% 14% c¸c doanh nghiÖ p ®Òu tËp trung ë ®ã, vµ nhö vËy sÏ Ý cã ®iÒu kiÖ n ®Ó so s¸nh c¸c doanh nghiÖ p theo tõng khu vùc. MÉ u ®iÒu tra cßn t ® ö î chia nh¸nh theo qui m« doanh nghiÖ p, nh»m cã thÓ so s¸nh mét sè lö î tö ¬ng c ng ® ö ¬ng c¸c doanh nghiÖ p cã sö dông tõ 100 ®Õn 299 lao ®éng ví c¸c doanh nghiÖ p cã i sö dông tõ 300 lao ®éng trë lª n. 1.11. Ban ®Çu, 144 doanh nghiÖ p ®ö î lùa chä mét c¸ch ngÉ u nhiª n: miÒn Nam cã c n 45 doanh nghiÖ p cã 100-299 lao ®éng, 45 doanh nghiÖ p cã tõ 300 lao ®éng trë lª n; miÒn Trung, cã 7 doanh nghiÖ p cã 100-299 lao ®éng, 1 doanh nghiÖ p cã tõ 300 lao ®éng trë lª n;8 vµ miÒn B¾c cã 25 doanh nghiÖ p cã 100-299 lao ®éng, vµ 19 doanh nghiÖ p cã tõ 300 lao ®éng trë lª n.9 MPDF ®· göi cho gi¸m ®è c¸c doanh nghiÖ p ®ö î c c lùa chä thö do Gi¸m ®è chö ¬ng tr× MPDF ký, ®Ò nghÞhätham gia cuéc ®iÒu tra, n c nh gi¶i thÝ sø mÖ nh vµ nh÷ng dÞ vô cña MPDF, vµ hø a sÏ göi cho hä b¸o c¸o cuè ch ch b¶n i cï Bø c thö nµy ®ö î göi kÌm theo mét phong b× cã d¸n tem, ghi s½n ®Þ chØ vµ ng. c a phiÕu tr¶ lê trong ®ã cã yª u cÇu hä nhËn nh÷ng d÷ liÖ u c¬ b¶n vÒ doanh nghiÖ p i, x¸c cña m× vµ cho biÕt hä thÓ tham gia vµo cuéc ®iÒu tra hay kh«ng. Mét tuÇn sau ®ã, nh cã nh©n viª n cña MPDF gä ®iÖ n tho¹i tí tÊt c¶ c¸c doanh nghiÖ p ®· ® ö î lùa chä nµy. i i c n 1.12. Khi biÕt râ r»ng nhãm 144 doanh nghiÖ p ®ö î lùa chä tõ ®Çu nµy sÏ kh«ng ®¸p c n ø ng ®ö î môc tiª u lùa chä 100 doanh nghiÖ p mÉ u cña MPDF, kho¶ng 100 doanh c n nghiÖ p n÷a ®· ® ö î chä thª m mét c¸ch ngÉ u nhiª n tõ C¬ së D÷ liÖ u vµ ®ö î c¸c c¸n c n c bé cña MPDF liª n hÖ b»ng c¸ch kÕt hî c¶ göi thö , fax vµ gä ®iÖ n tho¹i. Cuè cï p i i ng, MPDF ®· liª n hÖ ví gÇn 250 doanh nghiÖ p, tö ¬ng ®ö ¬ng ví kho¶ng 2/3 tæ ng sè i i doanh nghiÖ p cï lo¹i ë c¸c tØnh ®ö î chä ng c n. 8 8 c«ng ty nµy lµ toµn bé c¸c doanh nghiÖ p s¶n xuÊt t- nh©n cìlí cña § µ N½ng. n 9 19 c«ng ty cã tõ 300 lao ®éng trë lª n nµy chÝ lµ toµn bé c¸c c«ng ty thuéc lo¹i nµy ë Hµ Néi, H¶i Phßng vµ nh Th¸i B× nh. 9
1.13. § iÒu quan trä trong qu¸ tr× ®iÒu tra lµ ph¶i lu«n lö u ý tí nh÷ng doanh ng nh i nghiÖ p kh«ng n»m trong mÉ u ®iÒu tra còng nhö nh÷ng t¸c ®éng cã thÓ cã ®è ví ii nh÷ng kÕt qu¶ vµ kÕt luËn cña viÖ c ®iÒu tra do viÖ c lo¹i c¸c doanh nghiÖ p ®ã ra khái mÉ u ®iÒu tra. Thø nhÊt, viÖ c lo¹i trõ tÊt c¶ c¸c doanh nghiÖ p cã dö í 100 lao ®éng cã i nghÜa lµ mét sè doanh nghiÖ p sö dông nhiÒu vè vµ cã nhiÒu kh¶ n¨ng cã doanh thu n kh¸ lí ®· bÞ lo¹i trõ khái mÉ u ®iÒu tra. TÊt c¶ c¸c doanh nghiÖ p lí t¹i nh÷ng tØnh n n ngoµi nh÷ng tØnh tiÕn hµnh ®iÒu tra còng kh«ng ®ö î tÝ ®Õn. Nh÷ng doanh nghiÖ p c nh lí kh¸c cã thÓ còng ®· bÞlo¹i ra khái mÉ u ®iÒu tra cßn bao gå nh÷ng doanh nghiÖ p n m cã dö í 100 lao ®éng chÝ thø c nhö ng cã nhiÒu lao ®éng kh«ng chuyª n (part-time) i nh vµ/hoÆc lao ®éng theo mï vô. Thø hai, nh÷ng doanh nghiÖ p tõ chè tham gia ®iÒu tra a i cã thÓ lµ nh÷ng doanh nghiÖ p sî h· i, nghi ngê hoÆc tù tin h¬n nh÷ng doanh nghiÖ p kh¸c. Thø ba, viÖ c chØ chä mÉ u ®è ví c¸c doanh nghiÖ p ®· cã ®¨ng kÝcòng lo¹i trõ n ii nh÷ng doanh nghiÖ p chö a ®¨ng kÝ vµ mét sè ngö ê cã thÓ lËp luËn r»ng c¸c doanh , i nghiÖ p chØ ®i ®¨ng kÝkhi hä muè xin vay vè xin xuÊt khÈu, vµ xin giÊy tê liª n quan n n, tí quyÒn sö dông ®Êt. Trong chõng mùc lËp luËn nµy lµ ®óng th×mét sè doanh nghiÖ p i lí nhö ng chö a ®¨ng kÝcã thÓ ®· bÞlo¹i trõ. Vµ, tÊt nhiª n, rÊt nhiÒu doanh nghiÖ p nhµ n nö í nhá h¬n, trong thùc tÕ vËn hµnh rÊt giè nhö c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n xÐt tõ c ng gãc ®é ®Þ nghÜa mµ nãi, ®· kh«ng cã mÆt trong mÉ u ®iÒu tra nµy. nh 1.14. MÉ u ®iÒu tra cuè cï gå cã 95 doanh nghiÖ p, trong ®ã cã 5 doanh nghiÖ p i ng m chö a ®ñ sè lao ®éng tè i thiÓu lµ 100 ngö ê 10 i. H× 1.4: Ph© n bæ mÉu ® iÒu tra theo Qui m« nh MÉ u nµy gå 59 doanh m doanh nghiÖ p nghiÖ p ë phÝ Nam vµ a 33 doanh nghiÖ p ë phÝ a 500 lao ®éng trë lª n B¾c. ViÖ c chØ cã 3 29% doanh nghiÖ p ë miÒn Trung kh«ng cho phÐp Ý h¬n 300 lao ®éng t chóng t«i rót ra ®ö î c 50% nhiÒu kÕt luËn vÒ khu 300 – 499 lao ®éng vùc tö nh©n ë miÒn 21% Trung. ViÖ c ph©n mÉ u ®iÒu tra theo qui m« doanh nghiÖ p ®¹t kÕt qu¶ tè h¬n, vµ mÉ u ®iÒu tra cuè cï gå cã 5 doanh nghiÖ p cã sè lao ®éng thÊp h¬n t i ng m 100 mét chót, 39 doanh nghiÖ p cã 100-299 lao ®éng, vµ 51 doanh nghiÖ p cã 300 lao ®éng trë lª n.11 Nhãm mÉ u ®iÒu tra cuè cï bao gå 32 doanh nghiÖ p dÖ t may, ph¶n i ng m 10 Trª n thùc tÕ, c¸c c¸n bé pháng vÊn ®· tí gÆp 105 doanh nghiÖ p, trong ®ã cã 10 doanh nghiÖ p kh«ng ®¸p ø ng i ®- î c¸c tiª u chÝcña cuéc ®iÒu tra. c 11 C¸c nh©n viª n tham gia ®iÒu tra cho biÕt nh× chung nh÷ng doanh nghiÖ p lí h¬n tá ra Ý lo ng¹i h¬n c¸c doanh n n t nghiÖ p nhá trong viÖ c tham gia vµo cuéc kh¶o s¸t. 10
H × h 1 . 5 : P h © n b è M Éu ® iÒu t ra t h e o N g µ n h n 34% 35% 30% 25% 20% 12% 12% 10% 15% 8% 7% 10% 5% 0% May T P & G.kh¸t Phi k i m k h Ý Gç § å gç Da c h ñ y Õu lµ gèm ¸nh mét c¸ch chÝ x¸c sè lö î ®«ng ®¶o c¸c doanh nghiÖ p trong ngµnh nµy trong nh ng tæ ng sè c¸c doanh nghiÖ p s¶n xuÊt lín. 1.15. Thùc hiÖ . Tõ 1 th¸ng Giª ng ®Õn 6 th¸ng Hai 1999, c¸c nhãm c¸n bé ®iÒu tra ®· n pháng vÊn 95 doanh nghiÖ p mÉ u. Mç nhãm c¸n bé pháng vÊn gå 2 ngö ê mét i m i, ngö ê ViÖ t Nam vµ mét nö í ngoµi, tÊt c¶ 8 ngö ê ®Òu cã tr× ®é tiÕng ViÖ t tè C¸c i c i nh t. cuéc pháng vÊn kÐo dµi trung b× tõ 2 ®Õn 3 giê sau ®ã lµ ®i th¨m nhµ m¸y nÕu cã nh , thÓ.12 1.16. Sö lý d÷ liÖ . C¸c c¸n bé sö lý d÷ liÖ u ®· sö dông phÇn mÒm thè kª ®Ó tÝ u ng nh to¸n c¸c gi¸ trÞtrung b× trung b× céng, vµ gi¶i biÕn thiª n cña c¸c biÕn sè vµ tÇn sè nh, nh cña c¸c biÕn sè riª ng lÎ. C¸c c©u hái ngá, mang tÝ chÊt ®Þ lö î còng ®ö î sö lÝvµ nh nh ng c ph©n lo¹i b»ng phÇn mÒm sö lÝv¨n b¶n. 1.17. Sau ®ã, c¸c t¸c gi¶ cña b¸o c¸o nµy ®· tiÕn hµnh mét lo¹t phÐp "ph©n tÝ nhá"ch ®Ó x¸c ®Þ c¸c xu hö í d÷ liÖ u. Cô thÓ, viÖ c ph©n tÝ nµy nh»m t× lê gi¶i cho 2 nh ng ch mi c©u hái cã liª n quan: thø nhÊt, nhãm gi¸m ®è vµ doanh nghiÖ p nµo ®ö î tiÕp cËn c c nhiÒu h¬n ví c¸c nguå lùc, nhÊt lµ nh÷ng nguå lùc do chÝ phñ ph©n phè vµ thø i n n nh i, hai, kÕt qu¶ ho¹t ®éng cña c¸c nhãm nµy kh¸c nhau ra sao. ChÝ biÕn sè ®· ® ö î lùa n c chä nh»m x¸c ®Þ kh¶ n¨ng tiÕp cËn nguå lùc vµ kÕt qu¶ ho¹t ®éng cña doanh n nh n nghiÖ p. B¶y biÕn sè trong sè nµy lµ: ®Þ ®iÓm, ngµnh ho¹t ®éng, qui m« doanh nghiÖ p, a tuæ i cña doanh nghiÖ p, kª nh xuÊt khÈu chñ yÕu, n¬i sinh cña gi¸m ®è vµ n¬i lµm viÖ c c, cña gi¸m ®è trö í khi chuyÓn vÒ doanh nghiÖ p. Hai biÕn sè ®éc lËp bæ sung ®ö î x¸c c c c lËp trª n c¬ së sö dông c¸c chï c©u tr¶ lê BiÕn sè ®éc lËp thø nhÊt lµ: "quan hÖ " cña m i. gi¸m ®è theo ®ã, nh÷ng gi¸m ®è nµo ®¸p ø ng ®ö î tõ 4 trë lª n trong tæ ng sè 6 ®Æc c, c c ®iÓm liª n quan tí viÖ c ®ö î ö u tiª n tiÕp cËn ví nh÷ng ö u ®· i cña nhµ nö í th×® ö î i c i c c 12 § a sè c¸c cuéc pháng vÊn ®- î tiÕn hµnh ví ng- ê chñ së h÷u chÝ c i i nh/gi¸m ®è cña tõng c«ng ty. Trong mét c vµi tr- ê hî ®è t- î pháng vÊn lµ c¸n bé qu¶n lÝcña doanh nghiÖ p hiÓu biÕt rÊt râ vÒ doanh nghiÖ p còng ng p, i ng nh- vÒ ng- ê chñ së h÷u - ®©y lµ nh÷ng ng- ê th- ê cã quan hÖ hä i i ng hµng ví gi¸m ®è i c/chñ doanh nghiÖ p. 11
gä lµ "cã quan hÖ ", cßn nh÷ng ngö ê kh¸c th× ® ö î gä lµ "sè cßn l¹i".13 BiÕn sè ®éc i i ci lËp thø hai ph©n lo¹i c¸c doanh nghiÖ p thµnh c¸c doanh nghiÖ p "thµnh c«ng", doanh nghiÖ p "kh«ng thµnh c«ng" vµ "sè cßn l¹i" trª n c¬ së ph©n tÝ xu hö í biÕn ®éng ch ng 14 cña doanh sè b¸n hµng vµ lî nhuËn cña doanh nghiÖ p. C¸c kÕt qu¶ ph©n tÝ quan i ch trä nhÊt ®ö î tr× bµy trong c¸c môc "Ph©n TÝ Nhá" t¹i c¸c chö ¬ng III vµ IV, ng c nh ch ®å thê nh÷ng chi tiÕt ph©n tÝ nhá h¬n ®ö î ®Ò cËp r¶i r¸c t¹i c¸c chö ¬ng môc ng i ch c thÝ hî trong b¸o c¸o nµy. ch p 13 § Ó ®- î ph©n lo¹i lµ "cã quan hÖ ", mét gi¸m ®è ph¶i ®¸p ø ng tõ 4 trë lª n trong sè 6 ®iÒu kiÖ n sau: lµ ®¶ng c c viª n § ¶ng Céng s¶n ViÖ t Nam, lµm viÖc trong c¬ quan nhµ n- í (trõ tr- ê hî lµm viÖ c cho chÝ quyÒn miÒn c ng p nh Nam thê tr- í 1975), phôc vô trong qu©n ®éi tõ 2 n¨m trë lª n, c«ng t¸c hoÆc hä tËp ë n- í ngoµi tr- í n¨m i c c c c 1991, lµm viÖ c cho chÝ phñ ë n- í ngoµi, vµ cã vî chå cha hoÆc mÑ tõng lµm viÖ c cho § ¶ng, Nhµ n- í nh c , ng, c hoÆc qu©n ®éi. 14 C¸c doanh nghiÖ p "thµnh c«ng" lµ nh÷ng doanh nghiÖ p lµm ¨n cã l· i, c¶ lî nhuËn, doanh sè b¸n hµng vµ khè i i l- î hµng b¸n ®Òu t¨ng trong n¨m 1998. V× chØ cã 12 doanh nghiÖ p cho biÕt lµ häkh«ng cã l· i, nª n nhãm ng doanh nghiÖ p "kh«ng thµnh c«ng" ®· ®- î ®Þ nghÜa mét c¸ch kÐm chÆt chÏ h¬n mét chót. Trª n thùc tÕ, c¸c c nh doanh nghiÖ p "kh«ng thµnh c«ng" lµ nh÷ng doanh nghiÖ p cã c¶ doanh sèb¸n hµng lÉ n khè l- î hµng b¸n gi¶m i ng sót trong n¨m 1998. 12
II. bøc tranh lín A. Bøc tranh vÜm« - § æi míi ch÷ng l¹i 2.01. Nh× mét c¸ch tæ ng thÓ, chö ¬ng tr× c¶i c¸ch kinh tÕ cña ViÖ t Nam - thö ê n nh ng ® ö î gä lµ "®æi míi" trong tiÕng ViÖ t hoÆc "renovation program" trong tiÕng Anh - ®· ci thµnh c«ng ®¸ng kÓ. Mí chØ c¸ch ®©y mét thËp kØ, nÒn kinh tÕ ViÖ t Nam cßn ®ang ë i trong mét t× tr¹ng hç mang, bÞtû lÖ siª u l¹m ph¸t cï ví n¹n ®ãi lan trµn tµn ph¸. nh n ng i Ngµy nay, ví tè ®é t¨ng trö ëng GDP hµng n¨m tõ 8 ®Õn 9 phÇn tr¨m trong nh÷ng ic n¨m gÇn ®©y, ViÖ t Nam cã thÓ ® ö î coi lµ què gia cã mø c ph¸t triÓn kinh tÕ mau c c chãng bËc nhÊt trong sè c¸c què gia nghÌo nhÊt thÕ gií trong thËp kØ qua. Næ i bËt c i trong sè c¸c thµnh tùu nµy lµ viÖ c gi¶m ®¸ng kÓ t× tr¹ng nghÌo khæ tõ mø c chiÕm 3/4 nh d©n sè khi b¾t ®Çu c¶i c¸ch15 xuè cßn kho¶ng 1/3 d©n sè t¹i thê ®iÓm hiÖ n nay.16 ng i 2.02. Tuy nhiª n, xÐt tõ t× h× hiÖ n nay, nÒn kinh tÕ ViÖ t Nam dö ê nhö giè nh nh ng ng mét cç xe ®ang hÕt x¨ng vµ rÊt cã thÓ ®ang ®i nhanh tí t× tr¹ng chÕt m¸y. Nh÷ng chØ i nh sè dö í ®©y cho chóng ta thÊy t× tr¹ng nµy: i nh • T¨ng trö ëng GDP suy gi¶m h¬n mét nöa trong n¨m 1998, xuè cßn 3,8%, vµ c¸c ng dÊu hiÖ u cho thÊy mø c t¨ng trö ëng GDP sÏ cßn tiÕp tôc suy gi¶m trong n¨m 1999;17 • XuÊt khÈu, vè ®· t¨ng trö ëng kho¶ng 25%/ n¨m trong gÇn suè thËp kØ qua, ®· suy n t gi¶m kho¶ng 12% trong quÝ I n¨m 1999 mÆc dï ChÝ phñ ®· lo¹i bá nhiÒu qui nh ®Þ h¹n chÕ xuÊt khÈu vµ ®· ph¸ gi¸ ®å tiÒn néi tÖ 17% trong n¨m 1998;18 nh ng • Trong quÝI n¨m 1999, nhËp khÈu suy gi¶m ví tè ®é cßn cao h¬n - gi¶m 18% so ic ví quÝI n¨m 1998 - ®iÒu nµy tuy cho phÐp ViÖ t Nam tr¸nh ®ù¬c mét cuéc khñng i ho¶ng vÒ ngo¹i tÖ, nhö ng kh«ng ph¶i lµ ®iÒm b¸o tè lµnh cho tö ¬ng lai cña c¸c t ho¹t ®éng xuÊt khÈu vè ph¶i phô thuéc nhiÒu vµo vËt tö nhËp khÈu; n 15 David Dollar vµ Jennie Litvak, "C¶i c¸ch kinh tÕ vÜ m« vµ gi¶m nghÌo ë ViÖ t Nam" trong cuè Phóc lîi gia n ®× vµ sù qu¸ ®é cña ViÖ Nam, cña David Dollar vµ nh÷ng ng- ê kh¸c (biª n tËp), Washington, DC: Ng©n hµng nh t i ThÕ gií 1998, tr.15. i, 16 Sè liÖ u s¬ bé trÝ dÉ n tõ cuéc kh¶o s¸t vÒ th- í ®o mø c sè lÇn thø hai cña ViÖ t Nam (LSMS) do Thôy § iÓn, ch c ng Ng©n hµng ThÕ gií vµ UNDP hçtrî ®- î dÉ n trong "Toµn cÇu hãa, qu¶n lÝvµ æ n ®Þ Nh÷ng bµi hä then chè i , c nh: c t tõ § «ng ¸" (dù th¶o v¨n b¶n lµm viÖ c), V¨n b¶n cña UNDP, th¸ng Ba, 1999. 17 Tè ®é t¨ng tr- ëng GDP chÝ thø c cña n¨m 1998 do chÝ phñ ®- a ra lµ 5,8%, nh- ng Ng©n hµng ThÕ gií c nh nh i ®¸nh tôt xuè 2% chñ yÕu do mø c t¨ng tr- ëng - í tÝ cho ngµnh dÞ vô thÊp h¬n. Tuy nhiª n, còng nª n l- u ý ng c nh ch r»ng hÇu hÕt c¸c sèliÖ u ®- î sö dông trong b¸o c¸o nµy lµ trÝ tõ nguå cña Tæ ng côc Thè kª , vµ do ®ã, ®- î c ch n ng c dùa trª n con sè5,8%. 18 Sè liÖ u chÝ thø c cña Tæ ng côc Thè kª cho thÊy tæ ng gi¸ trÞxuÊt khÈu trong quÝI n¨m 1999 ®· gi¶m gÇn nh ng 12% so ví quÝI n¨m 1998. Xem "Tiª u § iÓm - ViÖ t Nam dù tÝ hiÖ u qu¶ xuÊt khÈu quÝI sa sót", Reuters, 23 i nh th¸ng Ba, 1999. 13
• § Çu tö trùc tiÕp cña nö í ngoµi vÉ n tiÕp tôc ®µ r¬i tù do trong n¨m 1999, ®¹t mø c c thÊp h¬n c¶ n¨m 1998, khi mø c gi¶i ng©n ®Çu tö nö í ngoµi ®· gi¶m kho¶ng mét c 19 nöa so ví mø c cña n¨m 1997. Trong mét chõng mùc nhÊt ®Þ ViÖ t Nam hiÖ n i nh, nay ®ang ph¶i thay thÕ ®Çu tö nö í ngoµi b»ng nguå viÖ n trî nö í ngoµi - gi¶i c n c ng©n viÖ n trînö í ngoµi t¨ng kho¶ng 40% trong n¨m 1998. 20 c • ChÝ phñ ®· ®iÒu chØnh theo hö í gi¶m ®¸ng kÓ chö ¬ng tr× ®Çu tö c«ng cho nh ng nh giai ®o¹n 1996-2000 ®Ó ph¶n ¸nh t× tr¹ng ®Çu tö nö í ngoµi suy gi¶m. nh c 2.03. T¸c ®éng cña t× tr¹ng suy gi¶m kinh tÕ ®è ví tØ lÖ c«ng ¨n viÖ c lµm hiÖ n cßn nh ii chö a râ v×qu¸ thiÕu c¸c sè liÖ u thè kª cã chÊt lö î vÒ lao ®éng ë ViÖ t Nam. C¸c ng ng kÕt qu¶ ph©n tÝ trö í ®©y dù b¸o r»ng tè ®é t¨ng trö ëng 8-9% cña ViÖ t Nam chØ cÇn ch c c suy gi¶m chót Ý sÏ lµm cho t× tr¹ng thÊt nghiÖ p t¨ng nhanh, chñ yÕu do viÖ c hµng t nh n¨m cã thª m mét triÖ u ngö ê mí tham gia vµo lùc lö î lao ®éng.21 Trª n thùc tÕ, tû i i ng lÖ thÊt nghiÖ p ®· t¨ng kho¶ng 1% trong n¨m 1997 mÆc dï t¨ng trö ëng GDP cña n¨m ®ã vÉ n ®¹t mø c trª n 8%.22 Mét sè sè liÖ u dù to¸n cho thÊy tû lÖ thÊt nghiÖ p ®« thÞ®· t¨ng kho¶ng 6 ®Õn 8% trong n¨m 1998.23 TØ lÖ kh«ng ®ñ viÖ c lµm còng ë mø c rÊt cao trong c¶ nö í nhÊt lµ ®è ví thanh niª n.24 c, ii 2.04. HÇu hÕt c¸c chuyª n gia quan s¸t, ë nh÷ng mø c ®é kh¸c nhau, ®· cho r»ng c¸c vÊn ®Ò hiÖ n t¹i cña ViÖ t Nam b¾t nguå tõ viÖ c tè ®é c¶i c¸ch suy gi¶m vµ tõ nh÷ng n c ¶nh hö ëng cã tÝ chÊt thø ph¸t cña cuéc khñng ho¶ng tµi chÝ ch©u ¸. Trª n gi¸c ®é nh nh thø nhÊt, chÝ phñ ViÖ t Nam ®· chËm chÔ trong viÖ c ph¸t ®éng hiÖ p c¶i c¸ch thø hai nh tiÕp sau c¸c bö í c¶i c¸ch c¬ cÊu m¹nh mÏ hå cuè thËp kØ 1980 vµ ®Çu thËp kØ 1990. c i i T¨ng trö ëng do kÕt qu¶ cña c¸c bö í c¶i c¸ch thuéc hiÖ p mét nµy ®· ®¹t mø c ®¸ng kÓ, c chñ yÕu do mø c néi cung t¨ng cao do kÕt qu¶ cña c¸c biÖ n ph¸p c¶i c¸ch ph¸p lý, cho phÐp c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n ho¹t ®éng, dì bá c¸c kiÓm so¸t vÒ gi¸ c¶, vµ ph¸ gi¸ ®å néi tÖ . C¸c nhµ ®Çu tö nö í ngoµi còng hè h¶ lao vµo ViÖ t Nam do nghÜ r»ng ®©y ng c i lµ mét thÞtrö ê réng lí vµ ®Ó tËn dông lùc lö î lao ®éng cã tay nghÒ tö ¬ng ®è cao ng n ng i vµ rÎ t¹i ViÖ t Nam. Chóng ta hoµn toµn cã thÓ lËp luËn r»ng nÒn kinh tÕ ViÖ t Nam ®· thu nhËn ®ö î tè ®a nh÷ng lî Ý mµ ViÖ t Nam cã thÓ tËn dông ®ö î tõ hiÖ p c¶i c¸ch ci i ch c ®Çu tiª n, vµ giê ®©y chØ cã thÓ tiÕp tôc t¨ng trö ëng thª m n÷a nÕu cã mét hiÖ p c¶i c¸ch mí s©u s¾c vÒ thÓ chÕ, tø c lµ, tö nh©n hãa khu vùc doanh nghiÖ p nhµ nö í (hiÖ n vÉ n i, c 19 Cam kÕt ®Çu t- trùc tiÕp n- í ngoµi trong n¨m 1998 gi¶m xuè chØ cßn 1,8 triÖ u USD, trong ®ã mø c gi¶i c ng ng©n chØ ®¹t 1 triÖ u USD, Vietnam Update, Ng©n hµng ThÕ gií th¸ng Ba 1999. i, 20 The Economist Intelligence Unit, ViÖ t Nam - QuÝI n¨m 1999. 21 Dollar vµ Litvak, tr. 12. 22 Thùc tr¹ng lao ®éng-viÖ lµm ë ViÖ Nam, 1997, Hµ Néi: Nhµ XuÊt b¶n Thè kª , 1998, tr. 47. c t ng "Toµn cÇu hãa, qu¶n lÝvµ æ n ®Þ Nh÷ng bµi hä then chè tõ § «ng ¸", tr. 39. 23 nh: c t 24 Thùc tr¹ng lao ®éng-viÖ lµm, 1997, tr. 42. c 14
cßn rÊt lí c¬ cÊu l¹i khu vùc ng©n hµng, c¶i thiÖ n chÊt lö î c¸c dÞ vô c«ng céng n), ng ch vµ t¨ng lö î th«ng tin c¸c lo¹i. ng 2.05. Sù cÇn thiÕt ph¶i c¶i c¸ch nÒn kinh tÕ ViÖ t Nam cßn trë nª n cÊp b¸ch h¬n do cuéc khñng ho¶ng tµi chÝ khu vùc. Mø c ®é héi nhËp cßn h¹n chÕ, ®Æc biÖ t trª n lÜnh nh vùc thÞtrö ê vè ®· lµ bø c ®Öm gióp ViÖ t Nam tr¸nh ®ö î nh÷ng có ®¸nh trùc tiÕp ng n, c cña cuéc khñng ho¶ng mµ c¸c nÒn kinh tÕ kh¸c trong khu vùc ®· ph¶i chÞ Nhö ngu. chóng ta hiÖ n cã ®ñ b»ng chø ng vÒ c¸c t¸c ®éng gi¸n tiÕp mµ nÒn kinh tÕ ViÖ t Nam ph¶i g¸nh chÞ trong 18 th¸ng võa qua do khñng ho¶ng kinh tÕ ch©u ¸. C¸c nö í § «ng u c ¸ bÞt¸c ®éng cña khñng ho¶ng chiÕm kho¶ng 70% c¶ vÒ lö î ®Çu tö nö í ngoµi lÉ n ng c thÞtrö ê xuÊt khÈu cña ViÖ t Nam, vµ nh÷ng nö í nµy ®· tiÕp nhiª n liÖ u cho phÇn lí ng c n mø c t¨ng trö ëng cao cña ViÖ t Nam trong suè thËp kØ qua. C¸c ho¹t ®éng thö ¬ng m¹i 25 t vµ ®Çu tö trong néi bé c¸c nö í khu vùc ®· suy gi¶m m¹nh, trong khi ®ã, hµng xuÊt c khÈu cña ViÖ t Nam l¹i bÞgi¶m kh¶ n¨ng c¹nh tranh so ví c¸c nö í l¸ng giÒng § «ng ¸ i c do ®å tiÒn cña hä ph¸ gi¸ m¹nh. ng bÞ 2.06. Trong 18 th¸ng qua, ChÝ phñ ®· ®è phã ví t× tr¹ng kinh tÕ suy gi¶m b»ng nh i i nh mét lo¹t s¸ng kiÕn mí ChÝ phñ ®· ban hµnh nhiÒu nghÞ®Þ vµ luËt mí ö u ¸i h¬n i. nh nh i cho doanh nghiÖ p, t¨ng tè ®é tö nh©n hãa, xãa bá viÖ c cÊp phÐp xuÊt khÈu, vµ tõng c bö í ph¸ gi¸ ®å tiÒn. Quan trä nhÊt lµ viÖ c th«ng qua luËt Doanh nghiÖ p mí vµo c ng ng i th¸ng S¸u n¨m 1999, trong ®ã cã qui ®Þ quyÒn cña c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n râ rµng nh h¬n rÊt nhiÒu so ví trö í ®©y. LuËt nµy sÏ cã hiÖ u lùc tõ ngµy 1 th¸ng Giª ng n¨m i c 2000, vµ nhiÒu ngö ê trong ChÝ phñ hi vä luËt Doanh nghiÖ p mí sÏ cã t¸c ®éng i nh ng i tÝ cùc m¹nh mÏ ®è ví m«i trö ê kinh doanh cña ViÖ t Nam. § å thê hiÖ n vÉ n ch ii ng ng i, tå t¹i nhiÒu trë ng¹i ®¸ng kÓ do ChÝ phñ tiÕp tôc nh¾c l¹i cam kÕt thùc hiÖ n chiÕn n nh lö î t¨ng trö ëng trong ®ã nhµ nö í ®ãng vai trß chñ ®¹o, do rµo c¶n nhËp khÈu cßn c c cao, c¸c doanh nghiÖ p bÞh¹n chÕ sö dông ngo¹i tÖ, ®å tiÒn vÉ n bÞ®Þ gi¸ qu¸ cao, ng nh vµ khu vùc ng©n hµng nh× chung vÉ n chö a ®ö î c¶i c¸ch ví mét sè lö î lí vµ ngµy n c i ng n cµng gia t¨ng c¸c kho¶n nîkhã ®ßi. § ¸ng lö u ý lµ ChÝ phñ vÉ n chö a phª chuÈn mét nh c¸ch ®Çy ®ñ vai trß chñ chè cña khu vùc tö nh©n trong viÖ c lËp l¹i tè ®é t¨ng trö ëng t c cao t¹i ViÖ t Nam. B. Tãm t¾t lÞ sö khu vùc kinh tÕ tö nh© n cña ViÖ Nam26 ch t 2.07. § · hµng ngµn n¨m, nÒn kinh tÕ vµ v¨n hãa ViÖ t Nam dùa chñ yÕu vµo n«ng nghiÖ p. Cuéc chinh phôc cña ngö ê Ph¸p hå thÕ kØ 19 kh«ng lµm thay ®æ i ®iÒu nµy i i ® ö î bao nhiª u. Ngö ê Ph¸p ®ö a vµo ViÖ t Nam quan niÖm hiÖn ®¹i vÒ së h÷u tö nh©n c i hî ph¸p, nhö ng chØ thùc thi nã nhö mét bé phËn cÊu thµnh cña mét hÖ thè kinh tÕ p ng 25 ViÖ t Nam: Trç dËy ®Ó ®è phã ví th¸ch thø c, Ng©n hµng ThÕ gií 1998, tr. 3. i i i i, 26 Xem Phô lôc II ®Ó cã tr× bµy chi tyÕt h¬n vÒ lÞ sö khu vùc t- nh©n cña ViÖ t Nam. nh ch 15
bÞbãp mÐo nh»m phôc vô cho mét sè nhá gií thö î lö u ViÖ t Nam, chñ yÕu ë miÒn i ng Nam. Nh÷ng ho¹t ®éng s¶n xuÊt c¹nh tranh ví hµng khÈu cña Ph¸p, kÓ c¶ hµng thñ i c«ng truyÒn thè ®Òu bÞbãp chÕt.27 N¨m 1939, c«ng nghiÖ p chØ chiÕm 10% tæ ng s¶n ng, lö î què gia. 90.000 ngö ê lµm viÖ c trong ngµnh c«ng nghiÖ p, 60% c¸c hÇm má do ng c i ngö ê Ph¸p kiÓm so¸t.28 i 2.08. Nö íc ViÖ Nam D©n chñ Céng hßa, 1954-1975. Sau khi HiÖ p ®Þ Gi¬-ne-v¬ t nh chia c¾t ViÖ t Nam vµo n¨m 1954, § ¶ng Lao ®éng ViÖ t Nam thùc hiÖ n chiÕn lö î c«ng c nghiÖ p hãa nhanh chãng, cam kÕt triÖ t tiª u c¸c h× thø c kinh tÕ tö b¶n chñ nghÜa vµ nh thiÕt lËp mét hÖ thè dùa hoµn toµn vµo c¸c doanh nghiÖ p què doanh vµ c¸c hî t¸c ng c p x· . § Õn n¨m 1960, sau khi thùc hiÖ n nh÷ng chö ¬ng tr× lí vÒ c¶i c¸ch ruéng ®Êt, 29 nh n tËp thÓ hãa, vµ què h÷u hãa c¸c c¬ së c«ng nghiÖ p võa vµ lí h¬n mét nöa s¶n lö î c n, ng c«ng nghiÖ p lµ do c¸c doanh nghiÖ p què doanh s¶n xuÊt ra, vµ gÇn 1/4 s¶n lö î c«ng c ng nghiÖ p lµ do khu vùc h¬p t¸c x· t¹o ra. Khu vùc doanh nghiÖ p tö nh©n chÝ thø c ®ãng nh gãp chö a ®Õn 1%. MÆc dï khu vùc nhµ nö í gi÷ vai trß chñ ®¹o vÒ s¶n lö î khu vùc c ng, tö nh©n kh«ng chÝ thø c l¹i lµ nguå cung cÊp c«ng ¨n viÖ c lµm hµng ®Çu - thËm chÝ nh n ngay c¶ trong thê kú ®Ønh cao cña khu vùc doanh nghiÖ p nhµ nö í hå gi÷a thËp kØ i ci 1960, lùc lö î lao ®éng trong c¸c doanh nghiÖ p nhµ nö í còng chØ chiÕm dö í 1/5 ng c i tæ ng sè lùc lö î lao ®éng. ng 2.09. Sau ®î bï næ t¨ng trö ëng nhanh trong 10 n¨m sau khi kÝHiÖ p ®Þ Gi¬-ne- t ng nh v¬, nÒn kinh tÕ do khu vùc nhµ nö í ®ãng vai trß chñ ®¹o t¹i miÒn B¾c ®· t¨ng trö ëng c chËm l¹i trong 10 n¨m tiÕp theo ®ã, ®¹t mø c t¨ng trö ëng thÊp h¬n so ví tè ®é gia ic t¨ng d©n sè30 ViÖ c MÜ leo thang tiÕn hµnh nÐm bom miÒn B¾c lµ mét yÕu tè dÉ n tí sù . i suy gi¶m nµy. Trong giai ®o¹n khã kh¨n ®ã, ®Ó cã ®ö î mét tö ¬ng lai tö ¬i s¸ng h¬n, c c¸c c¸n bé ®Þ phö ¬ng b¾t ®Çu thö nghiÖm nh÷ng c¬ chÕ khuyÕn khÝ nh»m ®Èy m¹nh a ch s¶n xuÊt. Tuy nhiª n, nh× tæ ng thÓ, hÖ thè kÕ ho¹ch hãa tËp trung ë miÒn B¾c chñ n ng yÕu tå t¹i ®ö î mét phÇn lµ nhê cã viÖ n trîå¹t cña khè Liª n X« vµ Trung Què 31 n c i c. B¶ng 2.1: T¨ ng trö ëng kinh tÕ cña nö íc ViÖ Nam D© n chñ Céng hßa t Mø c t¨ng GDP hµng n¨m Mø c t¨ng d©n sè hµng n¨m 1955-1960 13,5% 3,5% 27 David Marr, TruyÒn thè ViÖ t Nam tr- í thö th¸ch, 1920-1945, Berkeley: NXB § ¹i hä California, 1981, tr. ng c c 5. 28 TrÇn Hoµng Kim, Kinh tÕ ViÖ t Nam thê k×1945-1995 vµ triÓn vä ®Õn n¨m 2020, Hµ Néi: NXB Thè kª , i ng ng 1996, tr. 31. 29 Xem 45 n¨m kinh tÕ ViÖ t Nam (1945-1990), Hµ Néi: NXB Khoa hä X· héi, 1990. c 30 45 n¨m kinh tÕ ViÖ t Nam, tr. 16. 31 TØ lÖ viÖ n trîn- í ngoµi trong tæ ng thu ng©n s¸ch cña ChÝ phñ nh¶y vä tõ mø c 21% thê k× 1960-65 lª n c nh t i 68% thê k×1966-70 (xem TrÇn Hoµng Kim, Kinh tÕ ViÖ t Nam thê k×1945-1995 vµ triÓn vä ®Õn n¨m 2020, i i ng Hµ Néi: NXB Thè kª , 1996, tr. 181). ng 16
1961-1965 9,6% 2,9% 1966-1970 0,7% 3% 1971-1975 2,3% 2,6% Nguå 45 n¨m kinh tÕ ViÖ Nam n: t 2.10. ViÖ Nam Céng hßa, 1954-1975. LÖ thuéc vµo vè nö í ngoµi cã lÏ lµ mét ®Æc t n c ®iÓm kinh tÕ giè nhau gi÷a miÒn B¾c vµ miÒn Nam trong giai ®o¹n nµy.32 Sù kh¸c ng biÖ t vÒ tÝ chÊt gi÷a kinh tÕ miÒn B¾c ví kinh tÕ miÒn Nam ®ö î minh hä râ nÐt nh i c a nhÊt qua viÖ c: dÞ vô lµ khu vùc t¨ng trö ëng nhanh nhÊt cña miÒn Nam, chiÕm tí ch i 60% nÒn kinh tÕ ngay trö í khi ViÖ t Nam thè nhÊt. Trong chõng mùc chÝ phñ cã 33 c ng nh can thiÖ p vµo ®ê sè kinh tÕ, th×trä t©m cña sù can thiÖ p ®ã l¹i lµ khu vùc n«ng i ng ng nghiÖ p chø kh«ng ph¶i lµ khu vùc c«ng nghiÖ p. 2.11. T¹i thê ®iÓm ®Ønh cao n¨m 1964, c«ng nghiÖ p chØ chiÕm 13% GDP cña ViÖ t i Nam céng hßa. Kh«ng cã g×®¸ng ng¹c nhiª n khi bè c¶nh hç lo¹n vµ ®Çy rñi ro cña i n mét cuéc chiÕn tranh ®ang leo thang ®· c¶n trë ®¸ng kÓ qu¸ tr× c«ng nghiÖ p hãa khu nh vùc tö nh©n t¹i ViÖ t Nam céng hoµ: t¹i thê ®iÓm ngay trö í khi ®Êt nö í thè nhÊt, tØ i c c ng trä cña c«ng nghiÖ p trong tæ ng GDP cña ViÖ t Nam céng hoµ ®· gi¶m xuè mø c chØ ng ng b»ng mét nöa mø c cña n¨m 1964.34 S¶n xuÊt c«ng nghiÖ p tËp trung chñ yÕu ë khu vùc xung quanh Sµi Gßn, vµ tËp trung ®a sè vµo c¸c ngµnh thùc phÈm vµ ®å uè thuè l¸ ng, c vµ dÖ t.35 TuyÖ t ®¹i ®a sè c¸c doanh nghiÖ p s¶n xuÊt ®Òu nhá, trong ®ã chØ cã 320 trong tæ ng sè 175.000 c¬ së s¶n xuÊt (0,2%) sö dông tõ 50 lao ®éng trë lª n.36 2.12. Sù thèng nhÊt vÒ chÝ trÞvµ kinh tÕ cña nö íc Céng hßa X· héi chñ nghÜ ViÖ nh a t Nam, 1976-1980. Ví viÖ c ®Êt nö í ®ö î chÝ thø c thè nhÊt vµo n¨m 1976, hÖ i c c nh ng thè kinh tÕ ë miÒn B¾c ®ö î ¸p dông cho miÒn Nam. ChÝ phñ thùc hiÖ n chÝ ng c nh nh s¸ch què h÷u hãa hoÆc tËp thÓ hãa tÊt c¶ c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n cã qui m« ®¸ng kÓ c ë miÒn Nam nh»m ®¶m b¶o r»ng sù nghiÖ p thè nhÊt ®Êt nö í sÏ chØ lµm gi¶m chót Ý ng c t tØ trä cña khu vùc què doanh trong tæ ng s¶n lö î c«ng nghiÖ p. ChØ mét sèÝ doanh ng c ng t nghiÖ p nhá lµ kh«ng bÞ®Æt dö í sù kiÓm so¸t hoµn toµn cña nhµ nö í nhö ng l¹i bÞxÕp i c, lo¹i thµnh c¸c doanh nghiÖ p c«ng tö hî doanh trong ®ã nhµ nö í n¾m phÇn khè p c ng chÕ. Chñ trö ¬ng nµy nh× chung chØ dµnh cho nh÷ng doanh nghiÖ p nµo cã chñ së h÷u n ® ö î ®¸nh gi¸ lµ ®óng ®¾n vÒ chÝ trÞ c nh . 32 Hoa Kú viÖ n trîkh«ng hoµn l¹i 26 tØ USD cho ViÖ t Nam Céng hßa giai ®o¹n 1954-1974. 18 tØ trong sè ®ã lµ giµnh riª ng cho môc ®Ý qu©n sù (TrÇn Hoµng Kim, tr. 196). ch 33 Vµ tÊt nhiª n, mét phÇn nhÊt ®Þ cña ngµnh dÞ vô nµy ®· ® - î ph¸t triÓn ®Ó ®¸p ø ng nhu cÇu cña lùc l- î nh ch c ng qu©n sù MÜ ®«ng ®¶o t¹i miÒn Nam ViÖ t Nam. Patrick Boarman, Kinh tÕ Nam ViÖ t Nam: Mét sù khëi ®Çu mí i, Los Angeles: Trung t©m Kinh doanh Què tÕ, 1973, tr. 10. c 34 TrÇn Hoµng Kim, tr. 191, 194. 35 90% tæ ng s¶n l- î c«ng nghiÖ p ®- î t¹o ra tõ khu vùc Sµi Gßn - ChîLí - Biª n Hßa - Gia § Þ NÕu tÝ ng c n nh. nh theo ngµnh, 80% s¶n l- î c«ng nghiÖ p thuéc c¸c ngµnh thùc phÈm vµ ®åuè thuè lµ vµ dÖ t. ng ng, c 36 TrÇn Hoµng Kim, tr. 191. 17
2.13. Tr¸i ngö î ví nh÷ng dù b¸o cña c¸c nhµ kÕ ho¹ch hãa tËp trung ë miÒn B¾c, nÒn ci kinh tÕ cña nö í ViÖ t Nam thè nhÊt chØ thu ®ö î kÕt qu¶ tr× trÖ tö ¬ng tù nhö nÒn c ng c kinh tÕ miÒn B¾c trong thËp kØ trö í ®ã. ViÖ c miÒn Nam ph¶n ®è m¹nh mÏ chñ trö ¬ng c i tËp thÓ hãa vµ què h÷u hãa, mè quan hÖ xÊu ®i nhanh chãng gi÷a ViÖ t Nam ví C¨m- c i i pu-chia vµ Trung Què vµ viÖ c phö ¬ng T©y kh«ng tham gia vµo q¸u tr× t¸i kiÕn thiÕt c, nh thê kú sau chiÕn tranh ®· lµm cho bø c tranh kinh tÕ ViÖ t Nam vè ®· xÊu l¹i cµng trë i n nª n xÊu h¬n. Trong giai ®o¹n tõ 1976 ®Õn 1980: • S¶n lö î n«ng nghiÖ p t¨ng dö í mø c 2%/n¨m, thÊp h¬n nhiÒu so ví chØ tiª u ng i i chÝ thø c lµ 8-10%; nh • C«ng nghiÖ p ph¸t triÓn ví tè ®é 0,6%/n¨m, so ví môc tiª u 16-18%; ic i • D©n sè tiÕp tôc t¨ng m¹nh ví tè ®é h¬n 2%/n¨m, mÆc dï dßng "thuyÒn nh©n" ra ic ®i å ¹t; • C¸c ho¹t ®éng "xÐ rµo" cña c¸c doanh nghiÖ p - ho¹t ®éng kinh doanh trª n c¸c thÞ trö ê chî®en nh»m kiÕm ®ñ mø c thu ®Ó trang tr¶i chi phÝs¶n xuÊt vµ thö ëng cho ng ngö ê lao ®éng hßng tiÕn l¹i gÇn h¬n tí nh÷ng chØ tiª u s¶n xuÊt kh«ng thùc tÕ do i i chÝ quyÒn trung ö ¬ng ®Ò ra - ®· trë thµnh viÖ c lµm phæ biÕn;37 nh 2.14. § æi míi, tõ 1986 ®Õn nay. Sau mét nöa thËp kØ ¸p dông nh÷ng biÖ n ph¸p t× nh thÕ, t× h× kinh tÕ ViÖ t Nam vµo n¨m 1986 ®· tõ chç xÊu chuyÓn sang xÊu h¬n. nh nh Ngoµi t× tr¹ng siª u l¹m ph¸t vµ n¹n ®ãi lan réng, ban l· nh ®¹o cña ViÖ t Nam cßn nh ph¶i ®ö ¬ng ®Çu ví mét vÞ©n nh©n vÒ tö tö ëng hÖ ngµy cµng trë nª n khã chÞ lµ Liª n i u X«. NguyÔn V¨n Linh ®ö î chØ ®Þ lµm Tæ ng bÝ thö § ¶ng Céng s¶n ViÖ t Nam, vµ c nh § æi míi ® ö î chÝ thø c ph¸t ®éng. c nh 2.15. Lóc ®Çu, § æi míi cã néi dung rÊt giè ví Perestroika (c¶i tæ ) cña Liª n X« - ng i phi tËp trung hãa qu¸ tr× ra quyÕt ®Þ vÒ c¸c ®Çu vµo ®è ví c¸c doanh nghiÖ p trong nh nh ii khi tiÕp tôc kiÓm so¸t gi¸ c¶ vµ bao cÊp cña nhµ nö í KÕt qu¶ lµ, còng nhö ë Liª n X«, c. t× tr¹ng siª u l¹m ph¸t quay trë l¹i, vµ n¨m 1989 chø ng kiÕn dßng "thuyÒn nh©n" ra ®i nh ®«ng nhÊt kÓ tõ mét thËp kØ trö í ®ã.38 Mét lÇn n÷a, t× tr¹ng khñng ho¶ng ®· lµm c nh suy yÕu lËp trö ê cña nh÷ng ngö ê b¶o thñ vµ cho phÐp chñ trö ¬ng c¶i c¸ch ®ö î thùc ng i c hiÖ n trë l¹i - vÉ n dö í ngä cê ®æi míi - cô thÓ lµ: thiÕt lËp nh÷ng nguyª n t¾c kinh tÕ i n c¨n b¶n gióp mang l¹i sù t¨ng trö ëng nhanh chãng: tù do hãa gi¸ c¶, t¨ng mø c l· i suÊt lª n l· i suÊt thùc dö ¬ng, ph¸ gi¸ vµ thè nhÊt tØ gi¸ hè ®o¸i. ng i 37 Xem Adam Fforde vµ Stefan de Vylder, ViÖ t Nam: Mét nÒn kinh tÕ thê qu¸ ®é, SIDA, 1988. i 38 Cima, Ronald J. (biª n tËp), ViÖ t Nam: Nghiª n cø u què gia, ChÝ phñ Hoa K× 1989, tr. 179. c nh , 18
2.16. N¨m 1988, nhµ nö í ban hµnh c¸c nghÞ®Þ "c«ng nhËn tÇm quan trä l©u dµi c nh ng cña tö nh©n, ®¶m b¶o cho khu vùc nµy tå t¹i nhö mét bé phËn cña mét nÒn 'kinh tÕ n nhiÒu thµnh phÇn' vµ dì bá mä h¹n chÕ ®è ví viÖ c thuª mö í lao ®éng cña khu vùc i ii n 39 nµy". Hai n¨m sau, vµo n¨m 1990, luËt Doanh nghiÖ p ®· thiÕt lËp nª n c¬ së h¹ tÇng ph¸p lÝ cho mét khu vùc tö nh©n chÝ thø c. Cuè cï trong n¨m 1992, HiÕn ph¸p nh i ng, mí cña nö í ViÖ t Nam ®· kh¼ng ®Þ l¹i tÝ chÊt ph¸p lÝcña doanh nghiÖ p tö nh©n i c nh nh vµ chç ®ø ng cña khu vùc tö nh©n trong mét nÒn kinh tÕ "nhiÒu thµnh phÇn". C. Khu vùc s¶n xuÊt tö nh© n cña ViÖ Nam40 t 2.17. Ngö ê ta thö ê hay nhÇm lÉ n vÒ qui m« thùc cña khu vùc tö nh©n cña ViÖ t i ng Nam, vµ phÇn lí nguyª n nh©n lµ do viÖ c gÇn nhö toµn bé ngµnh n«ng nghiÖ p ë ViÖ t n Nam ®Òu n»m trong tay tö nh©n, ®å thê l¹i tå t¹i mét khu vùc kinh tÕ kh«ng chÝ ng i n nh thø c ®ang ngµy cµng lí trong néi bé nÒn kinh tÕ ViÖ t Nam. B¶n b¸o c¸o nµy chØ tËp n trung vµo bé phËn nhá nhÊt cña khu vùc kinh tÕ tö nh©n, ®ã lµ nh÷ng doanh nghiÖ p tö nh©n s¶n xuÊt cã ®¨ng kÝ chÝ thø c. Sù lùa chä trä t©m nµy xuÊt ph¸t tõ sù tin nh n ng tö ëng cña chóng t«i r»ng tö ¬ng lai kinh tÕ cña ViÖ t Nam tï thuéc rÊt nhiÒu vµo vËn y mÖ nh cña bé phËn nµy trong khu vùc tö nh©n. N¨ng suÊt lao ®éng trong n«ng nghiÖ p sÏ chØ t¨ng rÊt Ý vµ mø c t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng thùc sÏ chØ cã thÓ do s¶n xuÊt c«ng t, nghiÖ p ®em l¹i. Trong c«ng nghiÖ p, s¶n xuÊt c«ng nghiÖ p nhÑ sÏ lµ ngµnh cã hiÖ u qu¶ s¶n xuÊt cao nhÊt v×®ã chÝ lµ n¬i mµ nguå lùc phong phó cña ViÖ t Nam lµ lao ®éng nh n sÏ ® ö î khai th¸c ®Çy ®ñ nhÊt. Trong phÇn néi dung nµy cña b¸o c¸o, chóng t«i xin b¾t c ®Çu b»ng c¸ch tiÕp cËn mét c¸ch tæ ng qu¸t nhÊt vÒ tØ trä cña tõng ngµnh kinh tÕ ng H× 2.2. nh Tû träng GDP ph© n theo Ngµnh H× 2.1 nh Tû träng c«ng ¨ n viÖ lµm c 1998 (dù kiÕn) ph© n theo Ngµnh, 1997 N.nghiÖp DÞ vô ch H¶i s¶n vµ 24% l©m nghiÖp DÞ vô ch 26% 41% C.nghiÖp vµ N.nghiÖp X©y dùng thuû s¶n vµ 10% l©m nghiÖp C«ng nghiÖp & x©y dùng 66% 33% 39 Borje Ljunggren, "V- î lª n trª n c¶i c¸ch: VÒ nh÷ng ®éng th¸i gi÷a thay ®æ i kinh tÕ vµ thay ®æ i chÝ trÞë ViÖ t t nh Nam", Ch- ¬ng trong b¶n th¶o cuè s¸ch ch- a xuÊt b¶n vÒ x· héi d©n sù cña ViÖ t Nam, 1997, tr. 10. n 40 Trõ tr- ê hî cã chó thÝ kh¸c, c¸c sèliÖ u ®- î sö dông trong b¸o c¸o nµy ®Òu dùa trª n c¸c sè liÖ u thè kª ng p ch c ng cña Tæ ng côc Thè kª - nguå d÷ liÖ u thè kª chÝ thø c ë ViÖ t Nam (xem Phô lôc I). MPDF kh«ng thÓ ®¶m ng n ng nh b¶o tÝ chÝ x¸c cña mä sè liÖ u, nh- ng c¸c t¸c gi¶ b¸o c¸o tin r»ng nh÷ng xu h- í do c¸c con sè nµy ph¶n nh nh i ng ¸nh thÓ hiÖ n ®- î thùc tiÔn. Ng- ê ®ä sÏ thÊy r»ng sè liÖ u lÊy tõ mç nguå mét kh¸c. VÝ dô, Phßng Th- ¬ng c ic i n m¹i vµ C«ng nghiÖ p ViÖ t Nam sö dông sè liÖ u cña Bé KÕ ho¹ch vµ § Çu t- cho r»ng cã kho¶ng 35.000 doanh nghiÖ p t- nh©n ë ViÖ t Nam. Theo Tæ ng côc Thè kª , con sècña Bé KÕ ho¹ch vµ § Çu t- dùa trª n con sè ®¨ng kÝ ng mµ kh«ng tÝ tí nhiÒu c«ng ty t- nh©n ®· kh«ng cßn ho¹t ®éng n÷a, trong khi ®ã sè liÖ u cña Tæ ng côc Thè nh i ng kª ®- î dùa trª n sèl- î cña c¸c c«ng ty hiÖ n ®ang ho¹t ®éng. c ng 19
trong GDP vµ trong tæ ng sè viÖ c lµm, sau ®ã chuyÓn sang ph¸c th¶o c¬ cÊu doanh nghiÖ p vµ nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña khu vùc s¶n xuÊt tö nh©n hiÖ n cßn nhá bÐ cña ViÖ t Nam. Nguå Thùc tr¹ng lao ®éng- n: Nguå T× h× kinh tÕ-x· héi 1998 n: nh nh viÖ lµm ë ViÖ Nam, 1997, c t Tæng côc Thèng kª, 12-1998 Nhµ XuÊt b¶n Thèng kª,1998 2.18. N«ng nghiÖ p vµ c¸c ho¹t ®éng cã liª n quan tiÕp tôc thu hót 2/3 lùc lö î lao ng ®éng cña ViÖ t Nam. C«ng nghiÖ p vµ x©y dùng chØ chiÕm 10% tæ ng sè c«ng ¨n viÖ c lµm. Thø tù nµy bÞ®¶o ngö î l¹i khi xem xÐt tí tØ trä ®ãng gãp cña c¸c ngµnh trong c i ng GDP. C«ng nghiÖ p vµ x©y dùng ®ãng gãp 1/3 cho GDP, trong khi n«ng nghiÖ p chØ ®ãng gãp 1/4 tæ ng mø c GDP. 2.19. Khu vùc nhµ nö í hiÖ n chiÕm 40% GDP, vµ 60% cßn l¹i lµ cña khu vùc tö nh©n c - thö ê ®ö î gä lµ khu vùc ngoµi què doanh ë ViÖ t Nam. Khu vùc nhµ nö í chiÕm ng ci c c 10% tæ ng sè c«ng ¨n viÖ c lµm, trong khi ®ã khu vùc tö nh©n chiÕm tí 90%. N«ng i nghiÖ p vµ doanh nghiÖ p hé gia ®× (kÓ c¶ khu vùc kh«ng chÝ thø c) chiÕm ®a sè nh nh trong khu vùc tö nh©n, cung cÊp tí 89% tæ ng sè c«ng ¨n viÖ c lµm (kho¶ng 66% trong i s¶n xuÊt n«ng nghiÖ p vµ 34% trong doanh nghiÖ p hé gia ®× vµ 34% GDP. Khu vùc nh) tö nh©n "doanh nghiÖ p", nghÜa lµ c¸c doanh nghiÖ p cã ®¨ng kÝ chØ chiÕm 1% tæ ng sè , c«ng ¨n viÖ c lµm vµ 7% GDP. H× 2.4. Tû träng c«ng ¨ n viÖ lµm theo nh c H× 2.3. Tû träng cña GDP theo h× thøc nh nh h× thøc doanh nghiÖ - 1997 nh p doanh nghiÖ - 1998 p C.ty t- nh©n cã ®.ký Cty t- nh©n ®.ký 7% Hî t¸ x· pc 9% 1% Bé m¸ hµnh chÝ y nh 10% § t- n.ngoµi Çu 4% D.nghiÖ N.n- í p c 11% Bé m¸ hµnh chÝ y nh 5% Hé gia ®× vµ nh 29% DN nhµ n- íc n.d©n Hé gia ®× nh 89% & n«ng d©n 34% 20