Động thái của một số giá trị truyền thống trong bối cảnh toàn cầu hóa - Hồ Sĩ Qúy

X· héi häc sè 2 (90), 2005 45<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> §éng th¸i cña mét sè gi¸ trÞ truyÒn thèng<br /> trong bèi c¶nh toµn cÇu hãa<br /> Hå SÜ Qóy<br /> <br /> I. Mét c¸i nh×n chung vÒ ViÖt Nam vµ vÊn ®Ò toµn cÇu hãa<br /> 1. Nh÷ng n¨m cuèi thËp niªn 90 (thÕ kû XX), toµn cÇu hãa ®−îc ®ãn nhËn ë<br /> ViÖt Nam t−¬ng ®èi nång nhiÖt. Nh−ng ngay sau ®ã, kÓ tõ khi UNDP c«ng bè B¸o<br /> c¸o ph¸t triÓn con ng−êi n¨m 1999 (mµ nÐt chñ ®¹o trong B¸o c¸o nµy lµ ®Æt l¹i vÊn<br /> ®Ò vÒ toµn cÇu hãa víi g−¬ng mÆt con ng−êi, phª ph¸n kh¸ quyÕt liÖt nh÷ng mÆt tr¸i<br /> cña toµn cÇu hãa), th× toµn cÇu hãa bÞ nh×n nhËn mét c¸ch hoµi nghi h¬n1. §Æc biÖt,<br /> tõ sau nh÷ng cuéc biÓu t×nh kh«ng kÐm phÇn s«i sôc ë Nam Phi, Italia, Ph¸p, Mü…<br /> chèng l¹i th¸i ®é cña mét vµi n−íc lín ®èi víi toµn cÇu hãa (cã nh÷ng n¬i c¶nh s¸t ®·<br /> can thiÖp ®Õn nçi g©y ra ®æ m¸u), th× toµn cÇu hãa ®· bÞ nhiÒu quèc gia ®èi xö mét<br /> c¸ch ®Çy c¶nh gi¸c. Kh¸i niÖm toµn cÇu hãa t− b¶n chñ nghÜa còng ®−îc sö dông phæ<br /> biÕn h¬n trong c¸c diÔn ®µn häc thuËt vµ chÝnh trÞ thÕ giíi.<br /> Râ rµng, toµn cÇu hãa ®· v−ît ra khái ph−¬ng diÖn kinh tÕ cña nã. Vµ, nh÷ng<br /> vÊn ®Ò nan gi¶i thuéc khÝa c¹nh v¨n hãa cña toµn cÇu hãa xuÊt hiÖn ngµy cµng nhiÒu.<br /> 2. MÆc dÇu vËy, ®Õn nay, sè ®«ng c¸c nhµ lý luËn vµ chÝnh trÞ - x· héi ë ViÖt<br /> Nam vÉn thõa nhËn gi¸ trÞ cña toµn cÇu hãa, coi toµn cÇu hãa lµ mét hiÖn t−îng<br /> chøa ®ùng nhiÒu c¬ may ®èi víi sù ph¸t triÓn: toµn cÇu hãa t¹o ra c¬ héi cho nhiÒu<br /> n−íc, cho nhiÒu céng ®ång vµ cho nhiÒu c¸ nh©n... §iÒu nµy khã cã thÓ phñ nhËn.<br /> Nh−ng viÖc n¾m b¾t ®−îc c¬ héi ®ã ë møc nµo l¹i tïy thuéc ®¸ng kÓ vµo néi lùc cña<br /> tõng chñ thÓ (quèc gia, d©n téc, céng ®ång, c¸ nh©n...). N−íc nghÌo, ng−êi nghÌo v×<br /> thiÕu vèn, h¹n chÕ vÒ c«ng nghÖ vµ kü n¨ng qu¶n lý... nªn tuy vÉn cã nhiÒu c¬ héi<br /> h¬n trong toµn cÇu hãa, song n¾m b¾t vµ tËn dông ®−îc c¬ héi thËt ra kh«ng dÔ.<br /> Trong toµn cÇu hãa, kho¶ng c¸ch vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña nh÷ng n−íc nghÌo l¹i cã<br /> nguy c¬ ngµy cµng c¸ch xa c¸c n−íc giµu, dÔ gÆp bÊt lîi khi ph¶i gia nhËp c¸c chÕ tµi<br /> toµn cÇu, dÔ bÞ tæn th−¬ng vµ gÆp rñi ro... trong c¹nh tranh, hîp t¸c quèc tÕ...<br /> H¬n thÕ n÷a, vµ ®©y míi lµ ®iÒu quan träng, trong toµn cÇu hãa, c¸c thang<br /> bËc gi¸ trÞ míi vÒ b¹n vµ thï, vÒ thµnh ®¹t vµ thÊt b¹i, vÒ c¬ may vµ rñi ro, vÒ néi<br /> sinh vµ ngo¹i nhËp, v.v... ®· Ýt nhiÒu kh¸c tr−íc 2. H«m nay cßn lµ b¹n, ngµy mai ®·<br /> <br /> 1<br /> Xem: UNDP (1999), tr.1-13.<br /> 2<br /> Xem: NguyÔn Duy Qóy (chñ biªn, 2002), tr. 53-73.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 46 §éng th¸i cña mét sè gi¸ trÞ truyÒn thèng trong bèi c¶nh toµn cÇu hãa<br /> <br /> rÊt gièng kÎ thï; c¸i néi sinh nh−ng l¹i ®−îc xuÊt hiÖn tõ nh©n tè ngo¹i nhËp; 10<br /> n¨m lµ c¬ may, nh−ng mét ngµy rñi ro cã thÓ xãa s¹ch tÊt c¶… nh÷ng hiÖn t−îng<br /> nh− vËy ®Çy rÉy trong toµn cÇu hãa. Mét vµi quan niÖm truyÒn thèng ®· kh«ng cßn<br /> ®óng n÷a vµ cã thÓ trë thµnh ®Þnh kiÕn b¶o thñ trªn con ®−êng ph¸t triÓn.<br /> Nh−ng ch¾c ch¾n sÏ lµ sai lÇm nÕu quay l−ng l¹i víi toµn cÇu hãa. Kh«ng thÓ<br /> ®ãng cöa hoÆc tõ chèi héi nhËp. NghÜa lµ kh«ng thÓ ®i ng−îc l¹i c¸c xu h−íng kh¸ch<br /> quan cña c¸c gi¸ trÞ hiÖn ®¹i: b−íc vµo thÕ kû XXI, giao tiÕp quèc tÕ, trao ®æi th«ng tin,<br /> kÕt nèi c¸c ho¹t ®éng, t¨ng c−êng vèn con ng−êi, vèn x· héi... ®· trë thµnh mét thø v¨n<br /> hãa chung chi phèi mäi ho¹t ®éng s¶n xuÊt, dÞch vô, ho¹t ®éng khoa häc vµ c«ng nghÖ,<br /> vµ c¶ nh÷ng ho¹t ®éng sèng th−êng nhËt cña tõng con ng−êi. §ã lµ khuynh h−íng<br /> buéc ng−êi ta ph¶i chÊp nhËn. Víi toµn cÇu hãa, cã nh÷ng thø ®· trë thµnh hµng hãa<br /> mét c¸ch miÔn c−ìng trong sù nuèi tiÕc, thËm chÝ c¶ nh÷ng hiÖn t−îng thuéc gi¸o dôc<br /> vµ v¨n hãa truyÒn thèng. TÊt c¶ ®Òu ph¶i bµy tá th¸i ®é tr−íc quan hÖ thÞ tr−êng toµn<br /> cÇu hãa vµ x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña m×nh trong hÖ thèng gi¸ trÞ quèc tÕ.<br /> §Õn nay ®· cã ®ñ c¬ së ®Ó nhËn ®Þnh, ®iÒu ®ã kh«ng ph¶i chØ lµ tiªu cùc. §óng<br /> lµ lµn sãng toµn cÇu hãa cã nguy c¬ nhÊn ch×m tÊt c¶ nh÷ng nÐt b¶n s¾c tèt ®Ñp cña<br /> mét "type v¨n hãa" nµo ®ã, nh−ng víi sù ®iÒu hµnh vÜ m« cã b¶n lÜnh, th× toµn cÇu<br /> hãa l¹i lµ c¬ héi ®Ó mçi céng ®ång ph¸t triÓn víi nh÷ng nÐt ®éc ®¸o riªng biÖt cña<br /> m×nh. Tr−êng hîp ViÖt Nam lµ mét thÝ dô: sau mét sè n¨m chñ ®éng héi nhËp, viÖc<br /> tham gia xu thÕ toµn cÇu hãa thùc sù ®· mang l¹i nh÷ng kÕt qu¶ tÝch cùc cho sù<br /> ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi.<br /> 3. §iÒu ®¸ng l−u ý lµ, quan ®iÓm t−¬ng tù nh− ViÖt Nam còng phæ biÕn ë tÊt<br /> c¶ c¸c n−íc trong khu vùc §«ng ¸ vµ §«ng Nam ¸. ë khu vùc nµy, c¸c chÝnh phñ (kÓ<br /> c¶ Malaysia, n¬i lªn ¸n trùc diÖn nhÊt vµ gay g¾t nhÊt mÆt tr¸i cña toµn cÇu hãa),<br /> còng ®Òu chñ tr−¬ng chÊp nhËn vµ tham gia toµn cÇu hãa. Cho ®Õn nay (2004), ch−a<br /> cã mét cuéc biÓu t×nh nµo, mét héi nghÞ nµo, hay mét diÔn ®µn nµo... (phi chÝnh phñ<br /> hoÆc chÝnh phñ) trùc tiÕp tÈy chay toµn cÇu hãa (nh÷ng cuéc biÓu t×nh vµ héi th¶o ë<br /> NhËt B¶n, Hµn Quèc hay Malaysia cã phª ph¸n toµn cÇu hãa, nh−ng kh«ng ph¶i lµ<br /> tÈy chay toµn cÇu hãa theo kiÓu ë Italia 2001, Nam Phi 2002, hay Ph¸p 2003...).<br /> Ch©u ¸ kh«ng ph¶n øng tiªu cùc víi toµn cÇu hãa, Ýt ra th× còng cho tíi h«m nay.<br /> Trong khi ®ã ë ph−¬ng T©y, toµn cÇu hãa ngµy cµng bÞ chØ trÝch nÆng nÒ. §iÓn<br /> h×nh cho nh÷ng t− t−ëng ph¶n ®èi toµn cÇu hãa ë T©y ¢u cã lÏ lµ nhµ v¨n, nhµ ho¹t<br /> ®éng x· héi Dennis Tillinac. Trong cuèn s¸ch rÊt næi tiÕng cña m×nh "ChiÕc mÆt n¹<br /> cña sù phï du" (Les masques de l'ephemere), Dennis Tillinac h×nh dung, toµn cÇu hãa<br /> lµ "sù diÖt vong ®ang tíi vµ ®ang ®−îc ®ãn tiÕp t−ng bõng". Nã lµ "con quû<br /> Frankenstein hèng h¸ch ®iÒu hµnh mét thø thó tÝnh kü thuËt cao, c¸i cßn tÖ h¹i h¬n<br /> c¶ nh÷ng lêi tiªn tri cña Orwell vµ cña Huxley, hoÆc lµ mét cuéc ®Êu tranh giai cÊp<br /> trªn quy m« toµn thÕ giíi" 3.<br /> T¹i sao ch©u ¸ kh«ng ph¶n øng tiªu cùc víi toµn cÇu hãa? ë ®©y cã vÊn ®Ò cÇn<br /> <br /> 3<br /> TrÝch theo: NguyÔn V¨n T−êng (2001).<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Hå SÜ Quý 47<br /> <br /> ph¶i suy ngÉm. Nguyªn nh©n kinh tÕ kh«ng ®ñ ®Ó gi¶i thÝch. ChÝnh nh÷ng nguyªn<br /> nh©n v¨n hãa míi lµ ch×a khãa ®Ó kh¸m ph¸ nh÷ng bÝ Èn cña ph−¬ng §«ng hiÖn ®¹i.<br /> D−êng nh− ch©u ¸ cã lèi ®i riªng trong viÖc tiÕp nhËn nh÷ng thµnh tùu v¨n<br /> minh hiÖn ®¹i4. Trong thÕ kû XX, nh− nhiÒu nhµ nghiªn cøu ph−¬ng T©y ®· tõng<br /> gi¶i thÝch, chÝnh v¨n hãa truyÒn thèng §«ng ¸ víi c¸c gi¸ trÞ tÝch cùc cña nã nh− cÇn<br /> cï, hiÕu häc, t«n träng céng ®ång, gia ®×nh, ®Ò cao sù hßa hîp, v.v... ®· gãp phÇn lµm<br /> cho NhËt B¶n vµ c¸c n−íc NIC ch©u ¸ cã chiÕn l−îc khÐo lÐo sö dông nh©n tè con<br /> ng−êi, ph¸t huy ®−îc néi lùc trong khi chó träng tiÕp thu ngo¹i lùc, kÕt hîp ®−îc v¨n<br /> minh ph−¬ng T©y víi v¨n hãa ph−¬ng §«ng… lµm cho sù ph¸t triÓn ®¹t tíi "nhÞp<br /> ®iÖu rång", nhanh chãng phån vinh chØ trong vµi thËp niªn 5.<br /> VËy trong toµn cÇu hãa, lèi ®i riªng nµy cña c¸c quèc gia §«ng ¸ cã cßn hay<br /> kh«ng? C¸c gi¸ trÞ ch©u ¸ sÏ biÕn ®éng nh− thÕ nµo? LiÖu cã mét lÇn n÷a b¾t ®−îc c¬<br /> may ®Ó ®ång hµnh cïng víi c¸c gi¸ trÞ ngo¹i sinh, ph¸t huy b¶n s¾c −u tréi cña m×nh<br /> hay kh«ng?<br /> II. Xu thÕ biÕn ®éng cña c¸c gi¸ trÞ trong qu¸ tr×nh toµn cÇu hãa<br /> 1. DÔ dµng nhËn ra r»ng, trong toµn cÇu hãa, quèc gia d©n téc kh«ng ph¶i bao<br /> giê còng lµ ®¬n vÞ duy nhÊt cã vai trß chÕ ®Þnh c¸c gi¸ trÞ (thÓ hiÖn trong c¸c chÝnh<br /> s¸ch, luËt lÖ, chÕ tµi… ®−¬ng nhiªn, tr−íc hÕt lµ trong lÜnh vùc kinh tÕ), mµ sù tån<br /> t¹i ®ång thêi, Ýt nhÊt lµ cña 4 thÓ chÕ (quèc gia d©n téc cã chñ quyÒn; c¸c céng ®ång<br /> quèc tÕ, khu vùc; c¸c thÓ chÕ quèc tÕ; c¸c tæ chøc kinh tÕ - chÝnh trÞ - x· héi xuyªn<br /> quèc gia) sÏ ®¶m nhËn vai trß nµy. NghÜa lµ, trong toµn cÇu hãa, kh«ng Ýt gi¸ trÞ khu<br /> vùc, d©n téc, quèc gia sÏ gi¶m ®i; hoÆc tuy kh«ng gi¶m ®i song vÉn trë nªn nhá bÐ khi<br /> ®øng c¹nh c¸c gi¸ trÞ chung toµn cÇu. §iÒu nµy, x¶y ra trong kinh tÕ, nh−ng kh«ng<br /> chØ bã hÑp trong lÜnh vùc kinh tÕ. Víi toµn cÇu hãa, mäi gi¸ trÞ ®Òu "v« t×nh" bÞ s¾p<br /> ®Æt l¹i trong t−¬ng quan víi b¶ng gi¸ trÞ cña c¸c céng ®ång kh¸c, cña c¸c quèc gia<br /> kh¸c, cña khu vùc vµ quèc tÕ.<br /> 2. VÒ ph−¬ng diÖn v¨n hãa, nÐt ®Æc s¾c d©n téc, quèc gia trong qu¸ tr×nh toµn<br /> cÇu hãa, còng cã thÓ vÉn lµ nÐt ®Æc s¾c cña d©n téc, quèc gia. NghÜa lµ, nã vÉn ®−îc<br /> b¶o tån, l−u gi÷... víi tÝnh c¸ch lµ nh÷ng hiÖn t−îng ®éc ®¸o. Nh−ng kh¶ n¨ng trë<br /> thµnh hµng hãa cña nh÷ng nÐt ®Æc s¾c Êy sÏ lín h¬n. C¸i ®éc ®¸o, ®Æc s¾c cña d©n<br /> téc, quèc gia sÏ (buéc ph¶i) thÓ hiÖn tÝnh ®éc ®¸o cña nã b»ng c¸ch ®em "bµy b¸n ë<br /> thÞ tr−êng", hoÆc ®em "triÓn l·m ë n¬i c«ng céng". Trong toµn cÇu hãa, hiÖn t−îng<br /> v¨n hãa còng sÏ ph¶i thÓ hiÖn gi¸ trÞ cña m×nh b»ng c¸ch l−u truyÒn réng r·i vµ ®iÒu<br /> ®ã kh«ng tr¸nh khái lµn sãng th−¬ng m¹i hãa.<br /> VÒ ®¹i thÓ, ®iÒu ®ã kh«ng ®Õn nçi lµ mét hiÖn t−îng tiªu cùc. Nh−ng còng<br /> kh«ng hoµn toµn lµ tÝch cùc. Mét khi gi¸ trÞ v¨n hãa ®· trë thµnh hµng hãa th× chÝ Ýt<br /> nã còng kh«ng thÓ cßn lµ mét gi¸ trÞ nguyªn vÑn ®−îc n÷a. VÒ ®iÒu nµy, L−u H−íng<br /> §«ng, mét nhµ th¬ næi tiÕng ng−êi Trung Quèc t¹i cuéc Héi th¶o Th¬ vµ toµn cÇu<br /> <br /> 4<br /> Xem: Jae-Youl Kim (2003).<br /> 5<br /> Xem: F. Fukuyama (1998), p. 23-27.// F. Fukuyama, S. Marwah (2000), p. 80-94.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 48 §éng th¸i cña mét sè gi¸ trÞ truyÒn thèng trong bèi c¶nh toµn cÇu hãa<br /> <br /> hãa, Varsava, 10/2001 ®· chØ ra r»ng:<br /> "Toµn cÇu hãa trong kinh tÕ kh«ng cã nghÜa lµ còng ph¶i nh− vËy trong v¨n hãa.<br /> LÞch sö nh©n lo¹i chøng minh r»ng, viÖc giao l−u kinh tÕ kh«ng ®ßi hái ph¶i cã chç<br /> dùa d−íi d¹ng ®ång nhÊt v¨n hãa. V× thÕ sù cïng tån t¹i cña c¸c nÒn v¨n hãa lµ ®iÒu<br /> kiÖn c¬ b¶n cho sù ph¸t triÓn cña chóng. C¸c nÒn v¨n hãa víi b¶n s¾c riªng cña m×nh<br /> lµ cÇn thiÕt ®èi víi c«ng cuéc ph¸t triÓn v¨n minh"6.<br /> <br /> ë møc ®é gay g¾t h¬n, Dennis Tillinac lªn ¸n:<br /> "Giíi tinh hoa chÝnh trÞ, trÝ thøc hay truyÒn th«ng kh¼ng ®Þnh r»ng ng−êi ta cã<br /> thÓ ®iÒu hßa gi÷a b¶n s¾c riªng víi tÝnh hiÖn ®¹i. §©y lµ sù lõa dèi lín cña thêi ®¹i<br /> chóng ta. HiÖn ®¹i hãa vµ b¶n s¾c vèn kh«ng thÓ hßa hîp ®−îc víi nhau. HiÖn ®¹i, c¸i<br /> mµ ng−êi ta ®ang mong mái hiÖn nay, lµ sù mª tÝn ®¸nh lén sßng sè l−îng nhiÒu nhÊt<br /> víi chÊt l−îng tèt nhÊt. ViÖc thÇn phôc kü thuËt nhæ bËt ®i gèc rÔ cña l−¬ng tri vµ<br /> t−íc khái con ng−êi chÝnh sè phËn cña m×nh" 7.<br /> <br /> Râ rµng, ch¼ng ph¶i v« cí mµ ng−êi ta lo ng¹i vÒ sù thui chét c¸c gi¸ trÞ trong<br /> toµn cÇu hãa.<br /> 3. Trong toµn cÇu hãa, gi¸ trÞ xuyªn quèc gia trë nªn phæ biÕn h¬n. §iÒu nµy,<br /> ®«i khi, cã thÓ lµm n¶y sinh m©u thuÉn gi÷a gi¸ trÞ xuyªn quèc gia víi c¸c gi¸ trÞ<br /> kh¸c, ®Æc biÖt khi c¸ nh©n hoÆc céng ®ång nµo ®ã chØ quan t©m ®Õn lîi Ých côc bé cña<br /> m×nh. ë nh÷ng tr−êng hîp nh− thÕ, sù t−¬ng thÝch vÒ gi¸ trÞ sÏ bÞ ph¸ vì.<br /> GÇn ®©y, mét nhãm c¸c nhµ nghiªn cøu Trung Quèc khi kh¶o cøu mét sè hiÖn<br /> t−îng v¨n hãa phi vËt thÓ Trung Hoa cæ míi chît nhËn ra r»ng, hãa ra t− liÖu vÒ<br /> nh÷ng hiÖn t−îng v¨n hãa Êy, ®Æc biÖt viÖc duy tr× chóng trong ®êi sèng céng ®ång<br /> ®· kh«ng cßn tån t¹i ë Trung Quèc n÷a. DÊu vÕt còng nh− t− liÖu vÒ c¸c hiÖn t−îng<br /> ®ã chØ cßn tån t¹i ë n−íc ngoµi, n¬i nh÷ng ng−êi di c− do c¸c nguyªn nh©n nµo ®Êy ®·<br /> ®em theo vµ b¶o qu¶n ®−îc. HiÖn t−îng nµy còng kh«ng ®Õn nçi hiÕm ë c¸c céng<br /> ®ång di c− kh¸c, ®Æc biÖt, víi nh÷ng d©n téc ®· mét thêi lµ thuéc ®Þa cña thùc d©n<br /> ch©u ¢u - còng dÔ hiÓu t¹i sao trong c¸c b¶o tµng v¨n hãa n»m ë h¶i ngo¹i, c¸c hiÖn<br /> vËt, t− liÖu ph¶n ¸nh v¨n hãa c¸c d©n téc thuéc ®Þa l¹i phong phó ®Õn thÕ. Trong<br /> toµn cÇu hãa, sÏ xuÊt hiÖn nh÷ng s−u tËp v¨n hãa rÊt bµi b¶n cña mét d©n téc nµy<br /> l¹i ®−îc thùc hiÖn ë mét quèc gia kh¸c; sÏ cã nh÷ng ng−êi n−íc ngoµi nãi vÒ v¨n hãa<br /> cña mét d©n téc nµo ®ã hay h¬n nhiÒu chuyªn gia cña chÝnh d©n téc ®ã nãi vÒ m×nh 8.<br /> 4. Trong toµn cÇu hãa, ph¶n gi¸ trÞ xuyªn quèc gia còng t¨ng lªn. §©y lµ mét<br /> vÊn ®Ò næi cém cña x· héi hiÖn ®¹i. NÕu nh− vµo nh÷ng n¨m 80, sù léng hµnh cña<br /> c¸c nhãm khñng bè ng−êi Algieria chØ lµ vÊn ®Ò riªng cña quèc gia nµy, th× ngµy nay,<br /> ho¹t ®éng cña tæ chøc Abu Seiaf ë Philipine, ho¹t ®éng cña gi¸o ph¸i Aum ë NhËt<br /> b¶n, ho¹t ®éng cña c¸c nhãm phiÕn qu©n Chechel' ë Nga, vµ ®Æc biÖt lµ ho¹t ®éng<br /> cña c¸c nhãm khñng bè Håi gi¸o cùc ®oan... ®· l©y lan nhanh chãng vµ trë thµnh vÊn<br /> <br /> 6<br /> L−u H−íng §«ng (2001).<br /> 7<br /> TrÝch theo: NguyÔn V¨n T−êng (2001.<br /> 8<br /> Xem: L−u H−íng §«ng (2001).<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Hå SÜ Quý 49<br /> <br /> ®Ò nhøc nhèi cña nhiÒu quèc gia. Cïng víi ®iÒu ®ã, téi ph¹m xuyªn quèc gia, ®¹i dÞch<br /> HIV/AIDS, n¹n bu«n b¸n phô n÷, n¹n röa tiÒn, v.v... còng ®· th−êng xuyªn xuÊt<br /> hiÖn trªn bµn nghÞ sù cña nhiÒu chÝnh phñ. Hµng lo¹t gi¸ trÞ nh©n b¶n trong v¨n<br /> hãa truyÒn thèng cña nhiÒu céng ®ång ®· thui chét hoÆc tan vì v× nh÷ng hiÖn t−îng<br /> nµy. VÒ t×nh tr¹ng nµy, Dennis Tillinac phª ph¸n:<br /> Toµn cÇu hãa lµ "sù h¹ thÊp nh÷ng t− t−ëng vµ nh÷ng gi¸ trÞ ®Ó nh−êng chç cho<br /> nh÷ng ®å vËt trong trao ®æi, viÖc tËp trung t− b¶n t¨ng nhanh, viÖc d©n d· hãa nh÷ng<br /> c¸i thiªng liªng, sù v« v¨n hãa cña líp ng−êi giµu cã míi, sù kÕt thóc cña nghÖ thuËt<br /> sèng, sù hñy ho¹i cña c¶m xóc, sù kh« kiÖt cña nh÷ng ham muèn, sù kh« c»n cña<br /> nghÖ thuËt ph−¬ng T©y, sù tan r· cña cÊu tróc gia ®×nh, sù xãa bá mäi ký øc ë líp trÎ,<br /> nhÞp ®é ®iªn cuång cña c¸c hiÖn t−îng mèt, viÖc s½n sµng cã nh÷ng hµnh ®éng x©m<br /> ph¹m tµn b¹o, chÝnh trÞ bÞ kinh tÕ ngo¹m dÇn, sù mong manh cña quan hÖ gi÷a con<br /> ng−êi víi con ng−êi"9.<br /> <br /> Cã thÓ cho r»ng, th¸i ®é cña Dennis Tillinac cã phÇn cùc ®oan, song ®iÒu «ng<br /> lªn ¸n kh«ng ph¶i lµ bÞa ®Æt. Ph¶i gäi t×nh tr¹ng ®ã lµ sù léng hµnh cña ph¶n gi¸ trÞ,<br /> hay nãi theo c¸ch nãi cña C. M¸c, sù th¾ng lîi cña kü thuËt ®· ®−îc mua b»ng c¸i<br /> gi¸ cña sù suy ®åi vÒ mÆt tinh thÇn 10.<br /> 5. Trong toµn cÇu hãa, thùc tr¹ng ph¸t triÓn con ng−êi trªn ph¹m vi thÕ giíi<br /> ®ang cã nh÷ng m©u thuÉn cùc kú s©u s¾c: toµn cÇu hãa më ra nh÷ng c¬ héi tèt lµnh<br /> cho rÊt nhiÒu ng−êi, nh−ng ®ång thêi còng l¹i lµm t¨ng thªm kho¶ng c¸ch gi÷a hµng<br /> triÖu ng−êi. ThËt khã che giÊu, sù vi ph¹m quyÒn con ng−êi, t×nh tr¹ng bÊt c«ng, sù<br /> ®e däa an sinh x· héi, n¹n nghÌo ®ãi, bÇn cïng... trong khi ®−îc gi¶m ®i ë n¬i nµy,<br /> trong lÜnh vùc nµy th× l¹i t¨ng lªn ë n¬i kia, trong lÜnh vùc kia. Toµn cÇu hãa ®· biÕn<br /> mét sè ng−êi trë thµnh "th−îng l−u" cßn mét sè (rÊt tiÕc, l¹i lµ sè ®«ng) nh− bÞ r¬i<br /> vµo mét thÕ giíi xa l¹.<br /> Ngay ë ViÖt Nam, còng ®· cã sù kh¸c biÖt ®¸ng kÓ gi÷a c¸c tÇng líp c− d©n<br /> trong viÖc tiªu dïng c¸c gi¸ trÞ hµng hãa. "ThÕ giíi ®å vËt" cña ng−êi nghÌo vµ cña<br /> ng−êi giµu ®· chªnh lÖch tíi møc kh«ng thÓ "®èi tho¹i" ®−îc víi nhau. Tuy nhiªn sù<br /> kh¸c biÖt Êy ch−a ph¶i lµ ®¸ng nãi nhÊt. Sù kh¸c biÖt vÒ tiªu dïng gi¸ trÞ v¨n hãa<br /> míi lµ c¸i ®¸ng quan t©m h¬n. HiÖn nay, chØ mét bé phËn nh÷ng ng−êi cã ngo¹i ng÷,<br /> cã tri thøc cao, cã ®iÒu kiÖn vËt chÊt lµ ®−îc sèng trong thÕ giíi cña Internet, cña<br /> nh÷ng tô ®iÓm ca nh¹c, gi¶i trÝ ®¾t tiÒn, cña nh÷ng lo¹i h×nh thÓ thao sang träng... ë<br /> ®ã th«ng tin, tri thøc, ©m nh¹c, gi¶i trÝ vµ c¸c quan hÖ... kh¸c nhiÒu víi cuéc sèng<br /> bªn ngoµi. Sè ®«ng cßn l¹i (kÓ c¶ mét bé phËn trÝ thøc) kh«ng hÒ biÕt ë ®ã cã nh÷ng<br /> g×. Êy lµ ch−a nãi tíi hiÖn t−îng tiªu dïng "v¨n hãa ®en" cña mét bé phËn nh÷ng<br /> ng−êi nhiÒu tiÒn nh−ng tha hãa vÒ quan niÖm sèng. Toµn cÇu hãa, trong mét sè<br /> tr−êng hîp d−êng nh− còng tiÕp tay cho hä.<br /> Nh− vËy, toµn cÇu hãa víi bé mÆt phøc t¹p cña nã ®ang lµm cho hÖ thèng c¸c<br /> <br /> 9<br /> TrÝch theo: NguyÔn V¨n T−êng (2001).<br /> 10<br /> C.M¸c vµ Ph. ¡ngghen. Toµn tËp (1993), tr. 11.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 50 §éng th¸i cña mét sè gi¸ trÞ truyÒn thèng trong bèi c¶nh toµn cÇu hãa<br /> <br /> gi¸ trÞ thay ®æi ®¸ng mõng vµ còng ®¸ng lo. §iÒu mµ chóng t«i muèn nãi ë ®©y lµ, sù<br /> biÕn ®éng cña c¸c gi¸ trÞ trong toµn cÇu hãa kh«ng ph¶i lµ kh«ng tu©n theo nh÷ng<br /> quy luËt nµo ®ã; thËm chÝ, mét sè xu h−íng biÕn ®éng cña c¸c gi¸ trÞ ®Õn nay ®· thÓ<br /> hiÖn kh¸ râ. Con ng−êi, mµ tr−íc hÕt lµ nh÷ng ng−êi cã tr¸ch nhiÖm, cÇn chñ ®éng<br /> n¾m b¾t quy luËt vµ c¸c xu h−íng ®ã. N¾m ®−îc quy luËt lµ n¾m ®−îc t−¬ng lai;<br /> t−¬ng lai kh«ng bao giê thuÇn tóy lµ c¸i tiÒn ®Þnh.<br /> III. Toµn cÇu hãa vµ sù biÕn ®éng cña mét sè gi¸ trÞ truyÒn thèng ë<br /> ViÖt Nam<br /> 1. VÒ gi¸ trÞ "hiÕu häc, ®Ò cao gi¸o dôc".<br /> Trong bµi "VÒ tÝnh hiÕu häc cña ng−êi ViÖt x−a vµ nay" ®¨ng trªn nhiÒu b¸o<br /> vµ t¹p chÝ n¨m 2001, GS. Cao Xu©n H¹o than phiÒn r»ng:<br /> "C¸i truyÒn thèng hiÕu x−a kia nay vÉn cßn. Nh−ng nã chØ cßn sèng sãt trong<br /> mét sè ng−êi thuéc nh÷ng gia ®×nh cã nÒn nÕp: ®ã lµ nh÷ng gia ®×nh ®· cã vµi ®êi lµm<br /> nhµ gi¸o, lµm thÇy thuèc, lµm kü s− hay lµ nghÖ sü, nghÜa lµ lµm nghÒ lao ®éng trÝ ãc<br /> mµ vÉn cßn tin ë gi¸ trÞ häc vÊn mÆc dÇu nh÷ng sù thËt ®−îc chøng kiÕn hµng ngµy<br /> hoµn toµn phñ ®Þnh nã. Nã còng ®−îc tiÕp tôc trong mét sè ng−êi kh«ng cã truyÒn<br /> thèng gia ®×nh trÝ thøc nh−ng nhê sù gi¸o dôc cña nhµ tr−êng, cña s¸ch vë vµ nhê<br /> ¶nh h−ëng cña nh÷ng ng−êi thÇy −u tó ®èi víi nh÷ng häc trß −u tó nhÊt cña hä. Tuy<br /> nhiªn, nã ®ang chÞu søc xãi mßn rÊt m¹nh cña cuéc sèng thùc tÕ khiÕn cho nã mai<br /> mét ®i mét c¸ch ch¾c ch¾n vµ mau chãng, ®Õn møc b©y giê ai cßn nãi ®Õn ®øc tÝnh<br /> hiÕu häc cña ng−êi ViÖt ®Òu kh«ng khái c¶m thÊy ng−îng nghÞu Ýt nhiÒu; kh«ng biÕt<br /> cã thËt lµ ng−êi ViÖt cã truyÒn thèng hiÕu häc kh«ng, vµ nÕu cã, th× b©y giê nã cßn tån<br /> t¹i n÷a hay kh«ng" 11.<br /> <br /> Theo chóng t«i, nhËn xÐt võa dÉn còng nh− tinh thÇn chung toµn bµi b¸o cña<br /> GS. Cao Xu©n H¹o lµ ®Çy t©m huyÕt vµ cã h¹t nh©n hîp lý cña nã. T¸c gi¶ còng ®−a<br /> ra nhiÒu thÝ dô ®Ó minh chøng cho quan ®iÓm cña m×nh; cã nh÷ng thÝ dô còng kh¸<br /> x¸c ®¸ng. Tuy vËy, nÕu ngÉm nghÜ mét chót th× møc ®é kh¸ch quan cña nhËn xÐt<br /> nµy râ rµng lµ cßn ph¶i bµn c·i. §óng lµ thùc tr¹ng gi¸o dôc vµ ®µo t¹o ë ViÖt Nam<br /> ®ang cã rÊt nhiÒu vÊn ®Ò, thËm chÝ cã nh÷ng vÊn n¹n rÊt bøc xóc 12. Còng ®óng lµ<br /> m« h×nh hiÕu häc theo kiÓu cña c¸c thÕ hÖ cha anh, hiÖn ®· Ýt h¬n so víi tr−íc ®©y.<br /> Tuy nhiªn, tinh thÇn hiÕu häc cña ng−êi ViÖt Nam th× ch−a ch¾c ®· v× thÕ mµ suy<br /> gi¶m ®i.<br /> Víi suy nghÜ nh− vËy, chóng t«i cho r»ng, ý kiÕn võa nªu cÇn ph¶i ®−îc kiÓm<br /> tra. Chóng t«i ®· tiÕn hµnh nh÷ng nghiªn cøu ®Þnh l−îng ®Ó hiÓu râ h¬n diÖn m¹o<br /> cña gi¸ trÞ hiÕu häc trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay vµ ®èi chiÕu nã víi b¶ng gi¸ trÞ truyÒn<br /> thèng. Qu¶ thùc ®©y lµ mét ý t−ëng nghiªn cøu kh«ng dÔ chót nµo, v× hÇu nh− mäi<br /> lËp luËn còng nh− mäi minh chøng ®Òu cã thÓ t×m ra ®−îc lý lÏ ®Ó b¸c bÎ, nÕu cè<br /> g¾ng ph¶n b¸c tõ nh÷ng gãc ®é kh¸c. MÆc dÇu vËy, næi tréi h¬n c¶ vÉn lµ nh÷ng c¨n<br /> <br /> 11<br /> Cao Xu©n H¹o (2001), tr. 313.<br /> 12<br /> Xem: Tr¶ lêi chÊt vÊn cña Bé tr−ëng Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o 14/11/2003. §¹i häc Quèc gia Hµ Néi - 1999).<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Hå SÜ Quý 51<br /> <br /> cø cho thÊy hiÕu häc lµ gi¸ trÞ kh«ng dÔ mai mét. Nhu cÇu kiÕm sèng trong x· héi<br /> hiÖn ®¹i kh«ng ph¶i lóc nµo còng m©u thuÉn víi nhu cÇu nhËn thøc. H¬n thÕ n÷a,<br /> nhu cÇu nhËn thøc ®èi víi mäi tÇng líp c− d©n hiÖn nay còng kh«ng hÒ thÊp h¬n nhu<br /> cÇu kiÕm sèng, nÕu kh«ng muèn nãi lµ trong nhiÒu tr−êng hîp ng−êi ta cÇn hiÓu biÕt<br /> h¬n lµ cÇn ¨n, cÇn con c¸i häc hµnh h¬n lµ cÇn kiÕm tiÒn. Mét khi con ng−êi vÉn cßn<br /> thÊy cÇn thiÕt ph¶i hiÓu biÕt s©u h¬n vÒ x· héi vµ vÒ ®êi sèng...(nhu cÇu nhËn thøc),<br /> th× gi¸ trÞ hiÕu häc vÉn ch−a thÓ mÊt ®i chç ®øng cña nã trong ®êi sèng tinh thÇn x·<br /> héi; nghÜa lµ hiÕu häc vÉn cßn c¬ së kh¸ch quan ®Ó tån t¹i víi tÝnh c¸ch lµ mét gi¸ trÞ,<br /> h¬n n÷a mét gi¸ trÞ thiÕt yÕu. VÊn ®Ò chØ lµ ë chç, hiÕu häc tån t¹i víi diÖn m¹o nh−<br /> thÕ nµo trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay.<br /> Trong cuéc ®iÒu tra "Ng−êi ViÖt Nam trong quan niÖm cña c¸c tÇng líp c−<br /> d©n tiªu biÓu"cña §Ò tµi KX.05.01, víi nh÷ng ng−êi ®−îc pháng vÊn lµ ®¹i biÓu cña<br /> c¸c tÇng líp c− d©n chiÕm sè ®«ng (c«ng nh©n - thî nghÒ nghiÖp, n«ng d©n, qu©n ®éi,<br /> trÝ thøc; nhµ doanh nghiÖp, tiÓu th−¬ng; ng−êi ®· ®i n−íc ngoµi, ng−êi ch−a ®i n−íc<br /> ngoµi; ng−êi cã häc vÊn, ng−êi Ýt häc vµ mï ch÷), trªn c¸c ®Þa bµn tiªu biÓu cña c¶<br /> n−íc (L¹ng S¬n, Hµ Néi, Hµ TÜnh, §µ N½ng, thµnh phè Hå ChÝ Minh, CÇn Th¬),<br /> chóng t«i ®· cè g¾ng kiÓm tra th¸i ®é (sù ®¸nh gi¸ vµ kiÓm chøng) cña ng−êi ®−îc<br /> pháng vÊn vÒ nh÷ng phÈm chÊt tiªu biÓu cña ng−êi ViÖt th«ng qua hµng lo¹t chØ b¸o<br /> trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp kh¸c nhau. HiÕu häc lµ mét trong nh÷ng phÈm chÊt ®−îc ®−a<br /> ra ®Ó kiÓm tra møc ®é t¸n ®ång hay ph¶n ®èi cña ng−êi ®−îc pháng vÊn.<br /> Trong sè 1043 ng−êi ®−îc pháng vÊn, cã tíi 1009 ng−êi = 96,9% ®ång ý víi<br /> quan ®iÓm coi hiÕu häc lµ mét phÈm chÊt næi tréi cña ng−êi ViÖt; trong ®ã, 609 ng−êi<br /> = 58,4% sè ng−êi ®−îc hái hoµn toµn ®ång ý. Ng−êi ph¶n ®èi chØ chiÕm 0,6%. Ng−êi<br /> c¶m thÊy b¨n kho¨n chØ chiÕm 1,3%. §©y lµ nh÷ng con sè ph¶n ¸nh mét quan niÖm<br /> chiÕm −u thÕ tuyÖt ®èi ë ng−êi ViÖt. §−¬ng nhiªn, nh÷ng con sè nµy míi chØ nãi lªn<br /> quan niÖm cña ng−êi ViÖt vÒ gi¸ trÞ cña m×nh - ng−êi ®−îc hái nghÜ r»ng hä lµ ng−êi<br /> nh− thÕ nµo. Bëi vËy chóng t«i ®· cã c©u hái bæ sung nh»m vµo c¶m gi¸c xÊu hæ cña<br /> c¸c bËc cha mÑ khi con c¸i hä häc hµnh thua kÐm. Khi ®−îc hái «ng bµ cã thÊy xÊu hæ<br /> khi con m×nh häc hµnh kh«ng b»ng con ng−êi kh¸c hay kh«ng, 78,3% sè ng−êi ®−îc<br /> hái ®ång ý r»ng ®¸ng xÊu hæ khi con m×nh häc hµnh thua kÐm con ng−êi kh¸c, trong<br /> ®ã, 25,7% hoµn toµn ®ång ý, 16% ph¶n ®èi, 4,8% c¶m thÊy b¨n kho¨n. Xin l−u ý: xÊu<br /> hæ lµ mét trong nh÷ng chØ b¸o rÊt ®¸ng tin cËy thÓ hiÖn c¸c phÈm chÊt ng−êi, ®Æc<br /> biÖt nh÷ng phÈm chÊt ®¹o ®øc; dÜ nhiªn, lo¹i trõ biÓu hiÖn xÊu hæ ë nh÷ng ng−êi cã<br /> thÇn kinh kh«ng b×nh th−êng.<br /> §iÒu thó vÞ lµ, khi ®−îc hái: "¤ng, bµ cã thÊy xÊu hæ khi m×nh nghÌo h¬n<br /> ng−êi kh¸c hay kh«ng?" chØ 42,4% sè ng−êi ®−îc hái ®ång ý. NghÜa lµ sè ng−êi c¶m<br /> thÊy xÊu hæ v× con m×nh häc hµnh kh«ng b»ng con ng−êi kh¸c nhiÒu gÇn gÊp ®«i sè<br /> ng−êi c¶m thÊy xÊu hæ v× m×nh nghÌo h¬n ng−êi kh¸c. Nh− vËy cã tíi 35,9% sè ng−êi<br /> ®−îc hái kh«ng thÊy xÊu hæ v× nghÌo h¬n nh−ng l¹i thÊy xÊu hæ v× con m×nh dèt h¬n<br /> so víi ng−êi kh¸c.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 52 §éng th¸i cña mét sè gi¸ trÞ truyÒn thèng trong bèi c¶nh toµn cÇu hãa<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> xÊu hæ 33,7%<br /> xÊu hæ 52,7% rÊt xÊu hæ 8,7<br /> rÊt xÊu hæ 25,7% kh«ng 52,6%<br /> kh«ng 16,7%<br /> <br /> XÊu hæ v× con m×nh häc hµnh kh«ng b»ng XÊu hæ v× m×nh nghÌo h¬n ng−êi kh¸c<br /> con ng−êi kh¸c<br /> <br /> Chóng t«i cßn kiÓm tra thªm gi¶ thiÕt vÒ mèi t−¬ng quan gi÷a nghÌo ®ãi vµ<br /> hiÕu häc b»ng c©u hái con nhµ giµu hay con nhµ nghÌo hiÕu häc h¬n. KÕt qu¶ cho<br /> thÊy, trong quan niÖm cña sè ®«ng ng−êi ®−îc hái, hiÕu häc kh«ng t¨ng lªn tû lÖ<br /> thuËn theo sù giµu cã. Giµu cã h¬n kh«ng ®i liÒn víi hiÕu häc h¬n. ThËm chÝ, ng−îc<br /> l¹i; 66,6% ng−êi ®−îc hái cho r»ng, con nhµ nghÌo th−êng hiÕu häc h¬n con nhµ giµu.<br /> Sè ng−êi tin t−ëng tuyÖt ®èi vµo quan niÖm nµy lµ 19,2%. Sè ng−êi ph¶n ®èi chiÕm<br /> 23,7%. Sè ng−êi c¶m thÊy b¨n kho¨n chiÕm 9,6%. Theo chóng t«i, c¸c sè liÖu nµy cã<br /> lÏ ph¶n ¸nh ®óng thùc tÕ. MÆc dï ai còng biÕt, nghÌo ®ãi th× rÊt khã cã ®iÒu kiÖn ®Ó<br /> häc hµnh tèt trong xu thÕ kinh tÕ thÞ tr−êng nh− hiÖn nay. Nh−ng ®iÒu ®ã còng<br /> kh«ng ng¨n c¶n trÎ em ham häc. ThËm chÝ, trong kh«ng Ýt tr−êng hîp, trÎ em nghÌo<br /> l¹i bÞ th«i thóc bëi ý muèn tho¸t nghÌo nªn cã chÝ häc hµnh h¬n. Sè l−îng häc sinh ë<br /> n«ng th«n thi ®ç vµ ®ç ®iÓm cao vµo c¸c tr−êng ®¹i häc ba n¨m gÇn ®©y t¨ng lªn<br /> nhiÒu ®· gi¸n tiÕp ph¶n ¸nh ®iÒu nµy.<br /> §øc tÝnh hiÕu häc, vÒ nguyªn t¾c, g¾n víi viÖc x¸c ®Þnh môc ®Ých cña viÖc häc.<br /> Cã tíi 73,5% sè ng−êi ®−îc hái muèn con m×nh trë thµnh trÝ thøc; trong khi chØ cã<br /> 23,7 % sè ng−êi ®−îc hái muèn con m×nh trë thµnh ng−êi giµu cã vµ 26,6 % sè ng−êi<br /> ®−îc hái muèn con m×nh trë thµnh ng−êi cã chøc quyÒn. DÜ nhiªn, con sè 73,5% chØ<br /> ph¶n ¸nh nguyÖn väng cña ng−êi ®−îc hái, cho nªn ch¾c ch¾n chØ mét phÇn trong sè<br /> ®ã lµ nguyÖn väng trùc tiÕp, ph¶n ¸nh ng−êi ®−îc hái ®ang phÊn ®Êu ®Ó con m×nh trë<br /> thµnh trÝ thøc. Tuy vËy, chóng t«i cho r»ng, ng−êi ta sÏ kh«ng nãi muèn con c¸i trë<br /> thµnh trÝ thøc, nÕu hä kh«ng ®Ò cao viÖc häc hµnh. Trong sè liÖu ®iÒu tra, chØ 1,3 %<br /> sè ng−êi ®−îc hái "kh«ng muèn con trë thµnh trÝ thøc", trong khi ®ã sè ng−êi "kh«ng<br /> thÝch chøc quyÒn, kh«ng muèn con c¸i trë thµnh ng−êi cã chøc cã quyÒn" nhiÒu h¬n<br /> (4,3%) vµ kh«ng mong −íc trë thµnh ng−êi giµu cã cßn nhiÒu h¬n n÷a (29,4%).<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Hå SÜ Quý 53<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 29,4% 4,3% 1,3 %<br /> Kh«ng Muèn Kh«ng Muèn<br /> Kh«ng Muèn<br /> con c¸i con c¸i<br /> con c¸i<br /> thµnh ng−êi thµnh ng−êi<br /> trë thµnh<br /> giµu cã cã chøc quyÒn<br /> trÝ thøc<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> NÕu nh÷ng kÕt qu¶ ®iÒu tra võa dÉn ra ë trªn cã thÓ tin cËy ®−îc, th× kh«ng<br /> thÓ ®−a ra mét kÕt luËn nµo kh¸c lµ hiÖn nay, hiÕu häc vÉn lµ mét phÈm chÊt −u tréi<br /> cña ng−êi ViÖt chóng ta.<br /> 2. VÒ gi¸ trÞ "cÇn cï, yªu lao ®éng"<br /> Cã mét sè ý kiÕn cho r»ng, ngµy nay ng−êi lao ®éng, ®Æc biÖt líp trÎ kh«ng<br /> cßn cÇn cï nh− thÕ hÖ tr−íc; ®øc tÝnh cÇn cï nãi chung ®· gi¶m ®i nhiÒu. C¨n cø cña<br /> ý kiÕn nµy lµ t×nh tr¹ng thiÕu hôt vÒ lao ®éng cã tay nghÒ cao, t×nh tr¹ng mai mét<br /> ng−êi giái trong c¸c nghÒ thñ c«ng truyÒn thèng, t×nh tr¹ng thanh niªn n«ng th«n<br /> kh«ng muèn lµm viÖc trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, t×nh tr¹ng häc sinh ®· tèt nghiÖp<br /> phæ th«ng trung häc kh«ng muèn vµo c¸c tr−êng d¹y nghÒ, t×nh tr¹ng ng−êi ®−îc ®µo<br /> t¹o bá sang lµm c¸c nghÒ kh¸c, v.v...<br /> Theo chóng t«i, t×nh tr¹ng nãi trªn lµ cã thËt, song l¹i kh«ng ph¶n ¸nh sù suy<br /> gi¶m cña gi¸ trÞ “cÇn cï, yªu lao ®éng”.<br /> Víi tÝnh c¸ch lµ mét gi¸ trÞ con ng−êi, cÇn cï cã thÓ ®−îc hiÓu lµ sù nhiÖt t×nh<br /> víi nghÒ nghiÖp; lßng yªu lao ®éng, yªu c«ng viÖc; tÝnh tr¸ch nhiÖm ®èi víi c«ng viÖc;<br /> ®øc tÝnh kiªn nhÉn, chÞu khã trong lao ®éng... nh»m ®¹t tíi kÕt qu¶ lao ®éng tèt<br /> nhÊt. Trªn b×nh diÖn x· héi, gi¸ trÞ cÇn cï ®−îc hiÓu lµ sù ®Ò cao tinh thÇn yªu lao<br /> ®éng, ®Ò cao tÝnh n¨ng ®éng, ®Ò cao hiÖu qu¶ lao ®éng... cña céng ®ång. NÕu t¹m hiÓu<br /> nh− thÕ th× trong toµn cÇu hãa, gi¸ trÞ “cÇn cï” ë ViÖt Nam ch¼ng nh÷ng kh«ng gi¶m<br /> ®i mµ cßn cã xu h−íng t¨ng lªn.<br /> DÔ thÊy lµ trong toµn cÇu hãa, ®iÒu kiÖn lao ®éng c¶ ë n«ng th«n còng nh− ë<br /> thµnh thÞ tèt h¬n tr−íc nhiÒu lÇn. X· héi ViÖt Nam ®ang trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi.<br /> Toµn cÇu hãa lµm biÕn chuyÓn c¬ cÊu lao ®éng còng nh− kü n¨ng lao ®éng theo chiÒu<br /> h−íng c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa. Lao ®éng nÆng nhäc ®· gi¶m h¼n. Ng−êi lao<br /> ®éng cã ®iÒu kiÖn ®Ó yªu lao ®éng h¬n, yªu c«ng viÖc cña m×nh h¬n so víi tr−íc ®©y<br /> 10-20 n¨m. T×nh tr¹ng thiÕu viÖc lµm, dßng ng−êi lao ®éng tõ n«ng th«n ®æ ra thµnh<br /> thÞ kiÕm viÖc, nh×n tõ mét phÝa nµo ®Êy, còng biÓu hiÖn tinh thÇn yªu lao ®éng.<br /> Trong toµn cÇu hãa, nhÞp sèng cña c¶ n«ng th«n vµ thµnh thÞ ë ViÖt Nam ®·<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 54 §éng th¸i cña mét sè gi¸ trÞ truyÒn thèng trong bèi c¶nh toµn cÇu hãa<br /> <br /> s«i ®éng h¬n tr−íc kia gÊp nhiÒu lÇn. ë khu vùc n«ng th«n, sè giê lao ®éng trung<br /> b×nh trong mét tuÇn cña mét lao ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lµ 21,02 giê, trong<br /> nh÷ng lóc cao ®iÓm (mïa vô thu ho¹ch hoÆc gieo trång) sè giê lao ®éng trung b×nh<br /> trong mét tuÇn lªn ®Õn 54,92 giê. Víi nh÷ng lao ®éng phi n«ng nghiÖp, sè giê lao<br /> ®éng trung b×nh cña mét lao ®éng trong mét tuÇn lµ 44,77 giê; trong ®ã phô n÷ lµm<br /> viÖc 46,82 giê/tuÇn vµ lao ®éng nam giíi lµm viÖc 46,73 giê/tuÇn. T¹i c¸c thµnh phè,<br /> tÝnh trung b×nh sè giê lµm viÖc cña mét lao ®éng nhiÒu h¬n ë n«ng th«n lµ 4,79<br /> giê/tuÇn. Ngay c¶ nh÷ng ng−êi trªn 65 tuæi còng lµm viÖc tíi 38,26 giê/tuÇn 13. Sè giê<br /> lao ®éng trung b×nh hµng tuÇn nh− vËy lµ kh¸ cao. Chóng t«i coi ®©y lµ mét chØ b¸o<br /> cña gi¸ trÞ cÇn cï.<br /> T¹i c¸c thµnh phè lín, nhÊt lµ thµnh phè Hå ChÝ Minh vµ Hµ Néi, nhÞp sèng<br /> ®Æc biÖt s«i ®éng. Cã ý kiÕn nãi r»ng møc ®é s«i ®éng cña thµnh phè Hå ChÝ Minh<br /> ngang b»ng víi §µi B¾c (§µi Loan), chØ kÐm chót Ýt so víi Bangkok cña Th¸i Lan.<br /> Ng−êi ta dù b¸o tíi ®©y thµnh phè Hå ChÝ Minh còng sÏ gia nhËp ®éi ngò nh÷ng<br /> thµnh phè ch©u ¸ "s«i ßng äc” suèt ngµy ®ªm. Nguyªn nh©n cña ®iÒu nµy kh«ng ph¶i<br /> do møc sèng, còng kh«ng ph¶i do tÝnh n¨ng ®éng cña con ng−êi, mµ do ®Æc ®iÓm v¨n<br /> hãa §«ng ¸ quy ®Þnh. NhÞp sèng c¸c thµnh phè lín ch©u ¸ kh¸c h¼n so víi nhiÒu<br /> thµnh phè ch©u ¢u, n¬i mµ møc sèng chung cña c− d©n vµ tÝnh n¨ng ®éng cña con<br /> ng−êi còng ë tr×nh ®é rÊt cao.<br /> Trong toµn cÇu hãa, râ rµng nhÞp sèng x· héi vµ ho¹t ®éng lao ®éng cña con<br /> ng−êi s«i ®éng vµ c¨ng th¼ng h¬n tr−íc nhiÒu. §ã lµ ch−a kÓ ®Õn sù giao tiÕp quèc tÕ<br /> xuyªn qua c¸c mói giê do c«ng nghÖ th«ng tin cho phÐp. Tr¸i ®Êt d−êng nh− nhá l¹i;<br /> viÖc sö dông Internet sau 0 giê ®· lµ nÕp b×nh th−êng víi nhiÒu gia ®×nh. §iÒu chóng<br /> t«i muèn nãi lµ, tÊt c¶ nh÷ng ho¹t ®éng ®ã kh«ng ph¶i do hoµn c¶nh Ðp buéc. Con<br /> ng−êi tù nguyÖn vµ cßn c¶m thÊy tho¶i m¸i víi nhÞp sèng, nhÞp ho¹t ®éng nh− vËy.<br /> §iÒu ®ã ph¶i ®−îc coi lµ biÓu hiÖn cña ®øc tÝnh cÇn cï.<br /> Ngoµi ra, nÕu stress lµ chØ b¸o bÊt ®¾c dÜ cña cÇn cï lao ®éng, nh− mét vµi<br /> nghiªn cøu ®· kh¼ng ®Þnh, th× ë ViÖt Nam hiÖn nay, râ rµng nhiÒu ng−êi lao ®éng bÞ<br /> stress h¬n tr−íc kia.<br /> 3. VÒ gi¸ trÞ "céng ®ång, gia ®×nh"<br /> T«n träng céng ®ång, ®Ò cao gia ®×nh lµ mét gi¸ trÞ truyÒn thèng cña x· héi<br /> ViÖt Nam vµ c¸c n−íc thuéc v¨n hãa §«ng ¸. Mét nghiªn cøu vµo n¨m 2001 cña c¸c<br /> t¸c gi¶ Dù ¸n §iÒu tra gi¸ trÞ thÕ giíi (WVS) còng t¸i kh¼ng ®Þnh ®iÒu nµy: ë ViÖt<br /> Nam, vai trß cña gia ®×nh ®−îc 82% nh÷ng ng−êi tr¶ lêi pháng vÊn coi lµ “rÊt quan<br /> träng” vµ 88% nh÷ng ng−êi tr¶ lêi pháng vÊn nghÜ r»ng quan t©m h¬n n÷a ®Õn cuéc<br /> sèng gia ®×nh lµ mét ®iÒu tèt. Theo c¸c t¸c gi¶ nµy, "khi so s¸nh víi c¸c n−íc §«ng ¸<br /> kh¸c trong §iÒu tra gi¸ trÞ thÕ giíi 1995-1998, ViÖt Nam xÕp ë vÞ trÝ cao nhÊt vÒ lßng<br /> t«n träng ®èi víi cha mÑ"14. Tuy nhiªn, c¸c t¸c gi¶ nµy còng dù b¸o r»ng, trong qu¸<br /> <br /> 13<br /> Tæng côc Thèng kª (2001), tr.152-153.<br /> 14<br /> Russell J. Dalton,… (2002).<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Hå SÜ Quý 55<br /> <br /> tr×nh toµn cÇu hãa, c¬ cÊu quyÒn lùc cña c¸c quan hÖ gia ®×nh ®ang dÇn dÇn bÞ xãi<br /> mßn, vµ ®iÒu ®ã lµm cho c¸c khÝa c¹nh x· héi vµ chÝnh trÞ liªn quan tíi quyÒn lùc gia<br /> ®×nh còng thay ®æi theo, mÆc dï vai trß x· héi cña gia ®×nh cã thÓ vÉn ®−îc duy tr× ë<br /> møc cao.<br /> NhËn ®Þnh nªu trªn lµ hoµn toµn phï hîp víi c¸c nghiªn cøu kh¸c vÒ sù biÕn<br /> ®éng cña quan hÖ céng ®ång huyÕt téc vµ quan hÖ gia ®×nh ë ViÖt Nam. DÔ thÊy<br /> r»ng, trong toµn cÇu hãa, nÕp sèng gia ®×nh ë x· héi ViÖt Nam còng khã tr¸nh khái<br /> xu h−íng chung cña c¸c x· héi ®· b−íc vµo c«ng nghiÖp hãa: do nhÞp sèng hiÖn ®¹i<br /> c¨ng th¼ng, do yªu cÇu kh¸ch quan cña c¸c ho¹t ®éng x· héi thêi ®¹i th«ng tin, ë<br /> nhiÒu gia ®×nh, viÖc gÆp gì nhau gi÷a c¸c thµnh viªn còng trë nªn khã kh¨n. Giao<br /> tiÕp trong néi bé gia ®×nh gi¶m ®i so víi tr−íc. Sè l−îng gia ®×nh nhiÒu thÕ hÖ còng Ýt<br /> ®i, v× ®−îc t¸ch ra thµnh c¸c gia ®×nh h¹t nh©n (chØ cã cha mÑ vµ con c¸i). Sù kh¸c<br /> biÖt gi÷a c¸c thÕ hÖ vÒ thÞ hiÕu, vÒ quan niÖm sèng, vÒ c¸c gi¸ trÞ... t¨ng lªn.<br /> VÒ ph−¬ng diÖn x· héi, c¸c quan hÖ x· héi cã liªn quan tíi quyÒn lùc gia ®×nh<br /> còng ®· b¾t ®Çu thay ®æi. Kinh doanh, hîp t¸c theo c¸c quan hÖ huyÕt téc kh«ng cßn<br /> chiÕm −u thÕ nh− thêi kú x· héi míi b¾t ®Çu tËp lµm quen víi c¬ chÕ thÞ tr−êng. VÒ<br /> ph−¬ng diÖn kinh tÕ, viÖc kinh doanh, hîp t¸c... cã xu h−íng nghiªng vÒ më réng c¸c<br /> quan hÖ ngoµi huyÕt téc, trong ®ã cã c¶ c¸c quan hÖ xuyªn quèc gia, quèc tÕ.<br /> Vµ ®iÒu nµy ph¶i ®−îc coi lµ mét sù biÕn ®æi tÝch cùc.<br /> KÕt luËn:<br /> 1. §êi sèng con ng−êi, ngay c¶ trong ®iÒu kiÖn toµn cÇu hãa còng kh«ng chØ<br /> diÔn ra trong thÕ giíi c¸c ®å vËt, mµ cßn diÔn ra trong thÕ giíi c¸c gi¸ trÞ. Kh«ng chó<br /> träng hoÆc vi ph¹m mÆt gi¸ trÞ cña qu¸ tr×nh toµn cÇu hãa, ®êi sèng con ng−êi (mµ<br /> ®Æc biÖt lµ con ng−êi ë nh÷ng nÒn v¨n hãa cã bÒ dµy truyÒn thèng nh− ViÖt Nam) sÏ<br /> trë nªn mÊt hÕt “hån vÝa”.<br /> 2. C¸c gi¸ trÞ con ng−êi ®ang biÕn ®éng ®¸ng kÓ trong lµn sãng toµn cÇu hãa.<br /> Tuy thÕ, khi phª ph¸n nh÷ng biÕn ®éng tiªu cùc, ®õng quªn r»ng ®ã chØ lµ mÆt tiªu<br /> cùc cña nh÷ng hiÖn t−îng ®ang biÕn ®éng hoÆc ®ang n¶y sinh. Cßn mét mÆt kh¸c<br /> còng rÊt c¨n b¶n vµ còng chiÕm −u thÕ - mÆt tÝch cùc cña qu¸ tr×nh toµn cÇu hãa. Cã<br /> kh«ng Ýt nh÷ng biÕn ®æi tÝch cùc ®ang t¹o ra "c¬ may" cho sù ph¸t triÓn.<br /> <br /> <br /> Tµi liÖu trÝch dÉn<br /> <br /> 1. Dan Waters. ThÕ kû XXI - ph−¬ng thøc qu¶n lý v−ît trªn c¶ ng−êi NhËt vµ ng−êi Trung<br /> Quèc. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi - 1998.<br /> 2. §¹i häc Quèc gia Hµ Néi (1999). Gi¸o dôc ViÖt Nam: hiÖn tr¹ng, th¸ch thøc vµ gi¶i ph¸p.<br /> 3. Eraxov. B.C (1987), VÊn ®Ò b¶n s¾c cña c¸c nÒn v¨n minh ngoµi ph−¬ng T©y. Nh÷ng vÊn<br /> ®Ò triÕt häc. (Nga).<br /> 4. Francis Fukuyama (1998), Asian Value and the Asian Crisis. “Commentary”, Feb, 1998.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 56 §éng th¸i cña mét sè gi¸ trÞ truyÒn thèng trong bèi c¶nh toµn cÇu hãa<br /> <br /> 5. Francis Fukuyama, Sanjay Marwah (2000), Comparing East Asia and Latin America.<br /> Dimensions of development. Journal of Democracy, Vol 11, No 4.<br /> 6. Cao Xu©n H¹o (2001), TiÕng ViÖt, v¨n ViÖt, ng−êi ViÖt. Nxb TrÎ, thµnh phè Hå ChÝ Minh.<br /> 7. Jae-Youl Kim (2003), What Are Asian Values in the Twenty-First Century? Proceedings<br /> of international conference Research on culture, man and human resources at the<br /> beginning of the 21ST century. Hanoi, November 27th-28th, 2003.<br /> 8. Ioanna Kucuradi (2003), Philosophy facing world problems. The 21st world congress of<br /> philosophy. Istanbul, Turkey, August 10-17.<br /> 9. L−u H−íng §«ng (2001), Thi ca vµ toµn cÇu hãa. Tham luËn t¹i "Mïa thu th¬ Varsava<br /> lÇn thø 30, 11-14/10/2001. B¸o V¨n nghÖ sè 45(10-11/2001).<br /> 10. Dr. Mahathir Mohamad (2000), The Asian values debate. Politics, Democracy and the<br /> New Asia. Selected Speeches by Dr Mahathir Mohamad, Volum 2, Kuala Lupur.<br /> 11. C.M¸c vµ Ph. ¡ngghen. Toµn tËp (1993), t. 2. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi.<br /> 12. Ng©n hµng thÕ giíi (2004): B¸o c¸o ph¸t triÓn thÕ giíi 2004. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi.<br /> 13. NguyÔn Duy Qóy (chñ biªn, 2002): ThÕ giíi trong hai thËp niªn ®Çu thÕ kû XXI. Nxb<br /> ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi.<br /> 14. Russell J. Dalton, Ph¹m Minh H¹c, Ph¹m Thµnh NghÞ & ¤ng Thôy Nh− Ngäc (2002).<br /> Quan hÖ X· héi vµ Nguån vèn X· héi ë ViÖt Nam: WVS 2001. T¹p chÝ Nghiªn cøu Con<br /> ng−êi sè 2/2002.<br /> 15. Tæng côc Thèng kª (2001), §iÒu tra møc sèng d©n c− ViÖt Nam. Nxb Thèng kª. Hµ Néi.<br /> 16. Tr¶ lêi chÊt vÊn cña Bé tr−ëng Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o tr−íc Quèc héi ngµy 13/11/2003.<br /> B¸o Nh©n d©n, b¸o Thanh niªn, b¸o TiÒn Phong, b¸o Lao ®éng... ngµy 14/11/2003.<br /> 17. NguyÔn V¨n T−êng (2001), Nh©n lo¹i tr−íc sù lùa chän thiªn niªn kû. B¸o V¨n nghÖ sè<br /> 38 (22-9/2001).<br /> 18. UNDP (1999), Human Development Report, 1999. Oxford University Press.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />