Giáo trình Chăn nuôi trâu bò (ĐH Nông nghiệp I HN) - Chương 1

Chia sẻ: Nguyen CCC | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:18

Thêm vào BST

Báo xấu

465
lượt xem 70
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chương mở đầu Giới thiệu chung về chăn nuôi trâu bò nhằm khái quát về tầm quan trọng của ngành chăn nuôi trâu bò trong đời sống kinh tế xã hội, những đặc thù về sinh học và sinh thái cơ bản của trâu bò mà con người có thể khai thác nhằm sản xuất ra những sản phẩm có giá trị cao .

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Chăn nuôi trâu bò (ĐH Nông nghiệp I HN) - Chương 1

B GIÁO D C VÀ ðÀO T O TRƯ NG ð I H C NÔNG NGHI P I HÀ N I PGS.TS. NGUY N XUÂN TR CH (Ch biên) PGS.TS. MAI TH THƠM - GVC. LÊ VĂN BAN GIÁO TRÌNH CHĂN NUÔI TRÂU BÒ Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 5
L I NÓI ð U Giáo trình Chăn nuôi trâu bò này nh m cung c p cho sinh viên ñ i h c ngành chăn nuôi nh ng ki n th c chuyên khoa v chăn nuôi trâu và bò. Phát tri n chăn nuôi trâu bò, ñ c bi t là nư c ta, ph i bi t khai thác t i ña nh ng ưu th sinh h c ñ c thù c a hai loài gia súc nhai l i này nh m t n d ng ñư c t t nh t nh ng ti m năng s n có t i ch ñ ñ m b o tính b n v ng cao c v m t kinh t và môi trư ng sinh thái. Chăn nuôi trâu bò m t cách khoa h c, có tính h th ng và b n v ng là m c tiêu chính mà giáo trình này mu n trang b cho sinh viên. Giáo trình xu t b n l n này có 10 chương, trong ñó sau chương m ñ u gi i thi u chung v ngành chăn nuôi trâu bò là hai chương h th ng m t s ki n th c ñ c thù v gi ng và dinh dư ng trâu bò. ð c bi t, trong l n xu t b n này m t chương m i v chu ng tr i trâu bò ñư c ñưa vào. Các chương ti p theo v sau ñi c th hơn v các n i dung chăn nuôi chuyên khoa liên quan ñ n t ng lo i trâu bò g m trâu bò sinh s n (ñ c và cái gi ng), bê nghé, trâu bò s a, trâu bò th t và trâu bò cày kéo. Cu i m i chương ñ u có ph n câu h i và bài t p nh m ñ nh hư ng cho sinh viên ôn t p cũng như m r ng tư duy. Yêu c u ñ i v i sinh viên trư c khi h c vào h c ph n này là ñã h c xong các h c ph n cơ s c a ngành, ñ c bi t là ñã n m v ng ñư c các ki n th c v hoá sinh ñ ng v t, sinh lý h c v t nuôi, di truy n-gi ng và dinh dư ng gia súc. Ngoài giáo trình này, ñ n m v ng và sâu hơn các ki n th c v chăn nuôi trâu bò sinh viên nên ñ c thêm các tài li u tham kh o chính ñã ñư c li t kê cu i giáo trình, ñ c bi t là nh ng tài li u ti ng Vi t s 10, 11, 12, 17 và 30. Hơn n a, sinh viên ph i tham gia ñ y ñ và vi t tư ng trình các bài th c t p trong phòng thí nghi m và th c t p giáo trình ñ c ng c ki n th c, luy n t p k năng chuyên môn và gi i quy t các tình hu ng trong th c ti n s n xu t. Ch c ch n trong xu t b n l n này giáo trình v n còn nhi u khi m khuy t. R t mong ñư c s ñóng góp ý ki n c a các ñ ng nghi p và sinh viên ñ l n xu t b n sau Giáo trình chăn nuôi trâu bò ñư c hoàn thi n hơn. CÁC TÁC GI 3 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò---------------------------------------
M CL C L I NÓI ð U 3 Chương 1: GI I THI U CHUNG V CHĂN NUÔI TRÂU BÒ 5 I. Vai trò và ý nghĩa c a chăn nuôi trâu bò 5 II. ð c thù sinh h c và sinh thái c a trâu bò 7 III. Tình hình chăn nuôi trâu bò nư c ta 8 IV. Sơ lư c tình hình chăn nuôi trâu bò trên Th gi i 13 Chương 2: GI NG VÀ CÔNG TÁC GI NG 17 I. Các gi ng trâu bò n i 17 II. M t s gi ng trâu bò ph bi n c a Th gi i 19 III. ðánh giá và ch n l c trâu bò làm gi ng 22 IV. Phương pháp nhân gi ng trâu bò 34 V. Chương trình gi ng trâu bò 41 VI. T ch c và qu n lý ñàn 45 VII. Qu n lý ph i gi ng 48 VIII. Công tác gi ng trâu bò nư c ta 51 Chương 3: DINH DƯ NG VÀ TH C ĂN 57 I. ð c thù tiêu hoá gia súc nhai l i 57 II. Nhu c u dinh dư ng c a trâu bò 79 III. Các ngu n th c ăn chính c a trâu bò 85 IV. Ph i h p kh u ph n ăn cho trâu bò 94 Chương 4: CHU NG TR I TRÂU BÒ 105 I. Nh ng yêu c u và nguyên t c cơ b n v chu ng trai 105 II. Các ki u b trí chu ng nuôi 107 III. Nguyên t c xây d ng các chi ti t chu ng tr i 109 IV. V sinh chu ng tr i 114 V. Các phương th c qu n lý trâu bò 115 Chương 5: CHĂN NUÔI TRÂU BÒ ð C GI NG 117 I. M t s ñ c ñi m sinh lý sinh d c c a trâu bò ñ c 117 II. Nh ng nhân t nh hư ng ñ n s c s n xu t tinh 124 III. Nuôi dư ng ñ c gi ng 125 IV. Chăm sóc và qu n lý ñ c gi ng 129 V. S d ng trâu bò ñ c gi ng 136 Chương 6: CHĂN NUÔI TRÂU BÒ CÁI SINH S N 142 I. M t s ñ c ñi m sinh lý sinh d c c a trâu bò cái 142 4 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò---------------------------------------
II. Phát hi n ñ ng d c, ph i gi ng và khám thai 156 III. Nuôi dư ng trâu bò cái sinh s n 159 IV. Chăm sóc trâu bò cái sinh s n 160 V. ðánh giá kh năng sinh s n c a trâu bò cái 162 VI. ði u khi n sinh s n trâu bò cái 165 Chương 7: CHĂN NUÔI BÊ NGHÉ 174 I. S phát tri n c a bê nghé 174 II. Chăn nuôi bê nghé sơ sinh 177 III. Chăn nuôi bê nghé trư c cai s a 180 IV. Cai s a 188 V. Chăn nuôi bê nghé sau cai s a 191 Chương 8: CHĂN NUÔI TRÂU BÒ S A 193 I. B u vú và tuy n s a 193 II. Thành ph n và s hình thành s a 197 III. Sinh lý ti t s a 200 IV. Các nhân t nh hư ng ñ n s n lư ng s a 203 V. Các nhân t nh hư ng ñ n ch t lư ng s a 205 VI. Nuôi dư ng trâu bò cái trong th i gian cho s a 206 VII. V t s a 209 VIII. C n s a và nuôi dư ng trâu bò c n s a 213 IX. ðánh giá và qu n lý th tr ng bò s a 216 Chương 9: CHĂN NUÔI TRÂU BÒ TH T 221 I. S phát tri n c a các mô trong thân th t 221 II. Năng su t và ch t lư ng th t 222 III. Nh ng nhân t nh hư ng s c s n xu t th t 227 IV. Nuôi bê trư c v béo 229 V. V béo 230 VI. Các mô hình t ch c chăn nuôi bò th t 234 VII. Các hình th c marketing s n ph m chăn nuôi bò th t 237 Chương 10: CHĂN NUÔI TRÂU BÒ CÀY KÉO 241 I. Cơ s khoa h c c a s co cơ 241 II. ðánh giá kh năng lao tác c a trâu bò 244 III. Nh ng nhân t nh hư ng ñ n s c lao tác c a trâu bò 247 IV. Nuôi dư ng trâu bò cày kéo 249 V. Chăm sóc s c kho cho trâu bò cày kéo 252 VI. Ch n l c và s d ng trâu bò cày kéo 254 5 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò---------------------------------------
VII. Các bi n pháp nâng cao s c kéo và năng su t cày kéo 258 TÀI LI U THAM KH O CHÍNH 261 TÀI LI U THAM KH O CHÍNH 1. Chenost M. and Kayouli C. (1997) Roughage Utilization in Warm Climates. FAO Animal and Health Paper 135. Rome. 2. ðinh Văn C i, Nguy n Qu c ð t, Bùi Th ð c, Nguy n Hoài Hương, Lê Hà Châu, Nguy n Văn Liêm (1995) Nuôi bò s a. NXB Nông nghi p-Tp H Chí Minh. 3. Hafer, E. S. E. (1993) Reproduction in farm animals (6th Ed.). Lea & Febiger. Philadelphia. 526 pp. 4. Hoàng Kim Giao, Ph m S Lăng, Nguy n Xuân Tr ch, Phùng Qu c Qu ng, Trương Văn Dung, Nguy n Văn Ki m, Bùi Quang Tu n, Ph m Kim Cương, Tăng Xuân Lưu (2005) C m nang chăn nuôi bò s a. NXB Nông nghi p-Hà N i. 5. H i chăn nuôi Vi t Nam (2001) C m nang chăn nuôi gia súc gia c m T p 3 (Ph n chăn nuôi trâu và bò). NXB Nông nghi p-Hà N i. 6. Lê Vi t Ly (ch biên) (1995) Nuôi bò th t và nh ng k t qu nghiên c u bư c ñ u Vi t Nam. NXB Nông nghi p-Hà N i. 7. Mai Văn Sánh và Lê Vi t Ly (2004) S tay chăn nuôi trâu bò cày kéo. NXB Nông nghi p-Hà N i. 8. McDonald P., Adwards R.A., Greenhagh J.F.D. and Morgan C.A. (2002) Animal Nutrition (6th Ed.). Longman. 9. Nguy n Tr ng Ti n, Nguy n Xuân Tr ch, Mai Th Thơm và Lê Văn Ban (2001) Giáo trình chăn nuôi trâu bò. NXB Nông nghi p-Hà N i. 10. Nguy n Xuân Tr ch (2003, 2004, 2005) Chăn nuôi bò sinh s n. NXB Nông nghi p-Hà N i. 11. Nguy n Xuân Tr ch (2003, 2004, 2005) S d ng ph ph m nông nghi p nuôi gia súc nhai l i. NXB Nông nghi p-Hà N i. 12. Nguy n Xuân Tr ch và Mai Th Thơm (2004) Giáo trình chăn nuôi trâu bò (Cao h c). NXB Nông nghi p-Hà N i. 13. Nguy n T n Anh và Nguy n Văn Hoan (2000) Giáo trình Sinh lý sinh s n gia súc (Cao h c). NXB Nông nghi p-Hà N i. 14. Nguy n Văn Thư ng (1999) K thu t nuôi bò s a, bò th t gia ñình. NXB Nông nghi p-Hà N i. 15. Orskov E. R. (1994) Recent advances in understanding of microbial transformation in ruminants. Livestock Production Science 39: 53-60. 16. Orskov E. R. (1998) Feed evaluation with emphasis on fibrous roughages and fluctuating supply of nutrients: A review. Small Ruminant Research 28: 1-8. 6 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò---------------------------------------
17. Orskov E. R. (2005) Nuôi dư ng gia súc nhai l i: Nh ng nguyên lý cơ b n và th c hành. NXB Nông nghi p-Hà N i. 18. Orskov E. R. and M. Ryle (1990) Energy nutrition in ruminants. Elsevier. 19. Owen J. (1995) Cattle Feeding. Farming Press. United Kingdom. 20. Philips C. J. C. (2001) Principles of Cattle Feeding. CABI Publishing. 21. Phùng Qu c Qu ng và Nguy n Xuân Tr ch (2002) Khai thác s a năng su t- ch t lư ng-v sinh. NXB Nông nghi p-Hà N i. 22. Phùng Qu c Qu ng và Nguy n Xuân Tr ch (2003) Th c ăn và nuôi dư ng bò s a. NXB Nông nghi p- Hà N i. 23. Pozy P. và Vũ Chí Cương (2002) Phương pháp tính nhu c u dinh dư ng cho bò và giá tr dinh dư ng c a th c ăn mi n B c Vi t Nam. NXB Nông nghi p- Hà N i. 24. Pozy P., D. Dehareng và Vũ Chí Cương (2002) Nuôi dư ng bò mi n B c Vi t Nam: Nhu c u dinh dư ng c a bò và giá tr dinh dư ng c a th c ăn. NXB Nông nghi p- Hà N i. 25. Preston T. A. (1995) Tropical animal feeding - A manual for research worker. FAO animal production and health paper 126. Rome. 26. Preston T. R. and R. A. Leng (1987) Matching ruminant production systems with available resources in the tropics and subtropics. PENAMBUL Books Ltd. Armidale. NSW. Australia. 27. Theodorou M. K. and France J. (ed.) (2000) Feeding Systems and Feed Evaluation Models.CABI Publishing. 28. Tr n Ti n Dũng, Dương ðình Long, Nguy n Văn Thanh (2002) Giáo trình Sinh s n gia súc. NXB Nông nghi p-Hà N i. 29. Van Soest P. J. (1994) Nutritional Ecology of the Ruminant (2nd ed.). Cornell University Press. Ithaca and London. 30. Vũ Chí Cương và Nguy n Xuân Tr ch (ch biên) (2005) Nâng cao các k năng v di truy n, sinh s n và lai t o gi ng bò th t nhi t ñ i. NXB Nông nghi p- Hà N i. 7 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò---------------------------------------
Chương m ñ u GI I THI U CHUNG V CHĂN NUÔI TRÂU BÒ Chương m ñ u này nh m khái quát v t m quan tr ng c a ngành chăn nuôi trâu bò trong ñ i s ng kinh t -xã h i, nh ng ñ c thù v sinh h c và sinh thái cơ b n c a trâu bò mà con ngư i có th khai thác nh m s n xu t ra nh ng s n ph m có giá tr cao d a trên nh ng ngu n th c ăn ít b c nh tranh nh t. M t khác, chương này cũng nh m cung c p cho sinh viên m t t m nhìn t ng th v tình hình và xu th c a ngành chăn nuôi trâu bò trong nư c và trên Th gi i trư c khi ñi vào nh ng v n ñ k thu t c th trong các chương sau ñó. I. VAI TRÒ VÀ Ý NGHĨA C A CHĂN NUÔI TRÂU BÒ 1.1. Cung c p th c ph m Trâu bò cung c p hai lo i th c ph m có giá tr cao ñ i v i con ngư i là th t và s a. Th t trâu bò ñư c x p vào lo i th t ñ có giá tr dinh dư ng cao. Th t trâu béo cung c p 2558 Kcal/kg, lo i trung bình là 2080 Kcal/kg. S a ñư c x p vào lo i th c ph m cao c p vì nó hoàn ch nh v dinh dư ng và r t d tiêu hoá. Năm 2004 toàn th gi i s n xu t trên 62 tri u t n th t trâu bò và kho ng 620 tri u t n s a, trong ñó 80-90% t trâu bò. Trâu bò là nh ng gia súc nhai l i có kh năng bi n th c ăn r ti n như cây c , rơm r thành hàng trăm thành ph n khác nhau c a th t và s a. M c s ng càng ñư c c i thi n thì nhu c u c a con ngư i v th t và s a trâu bò càng tăng lên. 1.2. Cung c p s c kéo Trâu bò ñư c s d ng t lâu ñ i nay vào m c ñích cung c p s c kéo ñ làm ñ t ph c v tr ng tr t. Ngoài vi c làm ñ t, trâu bò còn ñư c s d ng ñ kéo xe v n chuy n hàng hoá và các m c ñích lao tác khác như kéo g , kéo nư c, kéo c i xay, v.v... L i th c a s c kéo trâu bò là có th ho t ñ ng b t kỳ ñ a bàn nào và s d ng t i ña ngu n th c ăn t nhiên t i ch và các ph ph m nông nghi p làm ngu n cung c p năng lư ng. Trâu bò t o ra s c kéo nh năng lư ng l y t c và các ph ph m cây tr ng, mà năng lư ng trong cây c (hoá năng) l i ñư c c ñ nh tr c ti p ngu n năng lư ng vô t n c a m t tr i thông qua quá trình quang h p. Do v y, s d ng s c kéo c a trâu bò giúp tránh ñư c các cu c kh ng ho ng gây ra b i các ngu n năng lư ng hoá th ch ñang ñư c khai thác c n ki t d n. Th c t v i t c ñ tăng giá d u ngày càng tăng cao như hi n nay thì s c kéo c a trâu bò l i tr nên có nhi u ưu th so v i s c kéo cơ gi i và vi c khai thác trâu bò cày kéo s có tính b n v ng cao. 1.3. Cung c p phân bón và ch t ñ t Phân trâu bò là lo i phân h u cơ có kh i lư ng ñáng k . Kho ng 1/3 kh i lư ng v t ch t khô trâu bò ăn vào ñư c th i ra ngoài dư i d ng phân. Hàng ngày m i trâu trư ng thành th i ra t 15-20 kg phân, bò trư ng thành 10-15 kg. Phân trâu bò ch a kho ng 75-80% nư c, 5- 5,5% khoáng, 10% axit photphoric, 0,1% kali, 0,2% canxi. M c dù ch t lư ng không cao như phân l n, nhưng nh có kh i lư ng l n phân trâu bò ñã ñáp ng m t ph n r t l n nhu c u phân h u cơ cho n n nông nghi p h u cơ. Hi n nay nhi u vùng, nh t là nh ng vùng tr ng cà phê phân trâu bò ñư c bán v i giá khá cao ñ làm phân bón. Nhi u nơi ngư i ta nuôi trâu bò v i ñích l y phân là chính. Ngoài vi c dùng làm phân bón, trên Th gi i phân trâu bò còn ñư c dùng làm ch t ñ t. T i m t s nư c Tây Nam Á như n ð , Pakistan, phân ñư c tr n v i rơm băm, n m thành bánh và phơi n ng khô, d tr và s d ng làm ch t ñ t quanh năm. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 6
1.4. Cung c p nguyên li u cho công nghi p ché bi n và th công m ngh Ngoài vi c cung c p th c ph m cho con ngư i, s c kéo và phân bón cho nông nghi p, ngành chăn nuôi trâu bò còn s n xu t ra m t s ph ph m mà con ngư i có th khai tác s d ng. S ng trâu n u ñư c gia công ch bi n c n th n có th tr thành nhi u m t hàng m ngh khác nhau. S ng trâu có nhi u hình d ng, có màu t ñen tuy n ñ n màu m t ong nh t. S ng trâu ñ m l y r t to và r ng có kh năng cung c p cho các ngh nhân và các th th công m t s lư ng nguyên li u ñáng k ñ t o ra các m t hàng như cúc áo, trâm cài, lư c, thìa, dĩa, cán và bao da, các vòng s ñeo, ñ trang trí, kim ñan, móc áo…S ng trâu còn ñư c dùng làm tù và. T i vi n b o tàng Raffles Singapo có m t ngai s ng trâu c a vua Kenlautan Sultan Mohamed, m t ngai làm b ng s ng trâu, ghép t nhi u m nh g t dũa, ch m tr và ph i m t 3 năm m i làm xong cái ngai này. Da trâu bò là ngu n nguyên li u ch y u cho các nhà máy thu c da. Da trâu bò có th dùng làm áo da, găng tay, bao súng, dây lưng, giày, dép, c p… nhi u vùng nông thôn ngư i ta còn dùng da trâu làm th c ph m. Nh ñ dày, s c b n và kh năng u n m m c a nó mà lông trâu thích h p cho vi c s n xu t bàn ch i m ngh và lau chùi m t s máy móc quang h c. 1.5. Ý nghĩa kinh t -xã h i và văn hoá c a chăn nuôi trâu bò V i vi c khai thác nh ng vai trò nói trên c a trâu bò thì chăn nuôi trâu bò trư c k t là m t ho t ñ ng kinh t . Trong ho t ñ ng kinh t này trâu bò có th coi như là ”nhà máy sinh h c” v i nguyên li u là cây c và s n ph m là th t, s a, s c kéo, phân bón kèm theo các ph ph m khác. Nguyên li u cho ho t ñ ng này d s n xu t còn th trư ng s n ph m thì h t s c r ng l n. ð y m nh phát tri n chăn nuôi trâu bò cho phép khai thác t i ña các ngu n tài nguyên thiên nhiên s n có, k c nh ng ngu n năng lư ng có th tái t o ñang b b phí gây ô nhi m môi trư ng như rơm r và các ph ph m cây tr ng khác, ñ t o ra nh ng s n ph m có giá tr cao cho xã h i. Chăn nuôi trâu bò do v y mà ñã tr thành k sinh nhai, là m t phương ti n xoá ñói gi m nghèo, là công c ñ góp ph n phát tri n b n v ng. Th c t ñã cho th y ñ i v i nhi u ngư i nghèo thì cho vay ti n h không bi t làm sao ñ cho ti n ”ñ ” ra ñư c, nhưng khi cho ”vay” trâu bò thì h l i d n d n thoát ñư c nghèo nh s bê nghé hàng năm ñư c ñ ra. m t trình ñ cao hơn, n u bi t ñ u tư và t ch c h p lý trên cơ s khoa h c thì chăn nuôi trâu bò s giúp chuy n d ch cơ c u kinh t nông nghi p, t o ra nhi u công ăn vi c làm, tăng thu nh p trên m t ñ n v di n tích ñ t ñai, t o ñi u ki n làm giàu b n v ng cho nhi u h nông dân. Tuy nhiên. ñi u ñó không có nghĩa là chăn nuôi trâu bò càng thâm canh, quy mô chăn nuôi càng l n và càng ”hi n ñ i hoá” thì m i càng có l i v m t kinh t . Ý nghĩa kinh t có ñư c khi bi t s d ng trâu bò ñ khai thác m t cách b n v ng nh t nh ng ngu n l i s n có. ð i v i nhi u vùng nông thôn và mi n núi trâu bò còn ñư c coi như m t lo i tài s n c ñ nh, là phương ti n tích l tài chính hay m t ngân hàng s ng ñ ñ m b o an ninh kinh t cho h gia ñình, có th chuy n thành ti n m t b t c lúc nào gia ñình c n cho nh ng nhu c u l n như xây nhà, ma chay, cư i xin, ch a b nh v.v... Cũng chính vì th mà uy tín và v th c a m t ngư i trong thôn b n nhi u khi ph thu c vào s lư ng trâu bò mà h có ñư c. Bên c nh ý nghĩa kinh t -xã h i như trên, trâu bò ñã t ng g n bó v i ñ i s ng văn hoá và tâm linh c a ngư i dân nông thôn Vi t Nam cũng như nhi u nư c khác. Con trâu cùng v i cây tre ñã làm nên bi u tư ng c a làng quê ñ t Vi t t l c t cư ng. Các h i thi trâu, ch i trâu, ñâm trâu, các ch trâu bò, v.v... là nh ng sinh ho t mang tính văn hoá truy n th ng sâu s c c a các dân t c Vi t Nam. M i ngư i Vi t Nam càng ñi xa càng nh v hình nh làng quê c a mình và không th không có trong ñó hình bóng c a con trâu. Chính con trâu ñã góp ph n Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 7
làm cho ngư i Vi t g n bó v i nhau trên m t n n văn hoá và truy n th ng ñ m ñà b n s c dân t c. II. ð C THÙ SINH H C VÀ SINH THÁI C A TRÂU BÒ 2.1. Ưu th sinh h c và ý nghĩa sinh thái c a trâu bò Nh có h vi sinh v t c ng sinh trong d c , trâu bò và gia súc nhai l i nói chung có 2 ñ c thù sinh h c n i b t là kh năng phân gi i th c ăn xơ ch a liên k t β-1,4 glucozit và s d ng nitơ phi protein (NPN). a. Kh năng phân gi i liên k t β -1,4 glucozit Vi sinh v t d c có kh năng phân gi i liên k t β-1,4 glucozit trong các ñ i phân t xenluloza và hemixenluloza c a vách t bào th c ăn th c v t. Chính nh kh năng ñ c thù này mà gia súc nhai l i có kh năng s d ng các lo i th c ăn xơ thô mà ngư i và các loài d dày ñơn không s d ng làm th c ăn ñư c. ði u này có ý nghĩa sinh thái r t l n, cho phép chăn nuôi gia súc nhai l i trên nh ng ngu n th c ăn ít b c nh tranh như cây c và ph ph m nông nghi p và do v y mà có th phát tri n b n v ng. b. T ng h p protein t nitơ phi protein Vi khu n c ng sinh trong d c có kh năng t ng h p protein t nitơ phi protein (NPN). Protein VSV d c là ngu n cung c p protein quan tr ng cho v t ch . Nh kh năng khai thác NPN này mà trâu bò ít ph thu c vào các lo i th c ăn protein ch t lư ng cao có thành ph n axit amin cân ñ i như v i các loài d dày ñơn. Trái l i, ngư i chăn nuôi có th s d ng các ngu n NPN công nghi p như urê ñ tho mãn m t ph n quan tr ng nhu c u protein c a gia súc nhai l i. ði u này cũng có ý nghĩa kinh t và sinh thái r t quan tr ng do gi m ñư c giá thành và s c nh tranh th c ăn trong chăn nuôi. 2.2. H n ch c a trâu bò Bên c nh nh ng ưu th sinh h c nói trên trâu bò có nh ng h n ch cơ b n riêng so v i các gia súc và gia c m khác như sau: a. Sinh khí mêtan Khác v i ñ ng v t d dày ñơn, ñ ng v t nhai l i có quá trình lên men d c . ðây là m t l i th cho phép chúng s d ng ñư c th c ăn xơ. Tuy nhiên, quá trình lên men d c sinh ra m t ph ph m khí mêtan th i ra ngoài qua hơi. Như v y, ngoài vi c tiêu t n năng lư ng mang d c , vi c th i khí mêtan này làm lãng phí năng lư ng c a th c ăn (6-12%). M t khác, khí mêtan này cũng là ngu n khí gây ra hi u ng nhà kính, không có l i cho môi trư ng. B i v y, ngo i tr th c ăn xơ và NPN, gia súc nhai l i chuy n hoá th c ăn b t ñư ng kém hi u qu hơn gia súc d dày ñơn. b. T c ñ sinh s n ch m Trâu bò là gia súc ñơn thai và có th i gian mang thai dài (trung bình trâu 320 ngày, bò 280 ngày). Chính vì v y mà vi c nhân gi ng trâu bò g p nhi u khó khăn hơn so v i các lo i gia súc và gia c m khác. c. ðòi h i cao v ñ ng c Ngu n th c ăn chính c a trâu bò là c cho nên mu n chăn nuôi trâu bò ph i có ñ t tr ng c hay bãi chăn th t nhiên. Mõi hecta ñ ng cot thâm canh thu c t ch cho phép nuôi ñư c kho ng 10 con bò s a, còn 1 hecta ñ ng c chăn th ch cho phép nuôi ñư c 3-4 con. ðây là m t tr ng i l n trong ñi u ki n c a nh ng nơi có di n tích ñ t nông nghi p th p. M t khác Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 8
n u trâu bò ñư c chăn th trên ñ ng c thì s d m ñ p c a trâu bò trong quá trình chăn th s gây ra s xói mòn ñ t, nh hư ng x u ñ n môi trư ng. III. TÌNH HÌNH CHĂN NUÔI TRÂU BÒ NƯ C TA 3.1. Tình hình chăn nuôi trâu bò th t V truy n th ng chăn nuôi trâu bò th t nư c ta th c ch t là chăn nuôi bò ñ a phương k t h p l y th t v i khai thác s c kéo và phân bón ph c v s n xu t nông nghi p. Ngày nay, trong khi ñàn trâu bò cày kéo có xu hư ng gi m thì chăn nuôi trâu bò theo hư ng l y th t ñang ngày càng phát tri n m nh hơn ñ ñáp ng nhu c u v th t ngày càng tăng c a nhân dân. B ng 1.1 cho th y di n bi n ñàn trâu bò qua m t s năm g n ñây nư c ta. B ng 1.1: S lư ng ñàn trâu bò c a c nư c trong nh ng năm qua (1000 con) Năm Trâu Bò 1980 2 313 1 664 1985 2 590 2 598 1990 2 854 3 121 1995 2 963 3 638 2000 2 960 4 127 2005 2 922 5 541 2007 2 990 6 720 Ngu n: FAO Statistics (2005) Phân b c a ñàn trâu bò theo các vùng sinh thái ñư c trình bày b ng 1.2. Kho ng 45% t ng s ñàn bò c a c nư c t p trung các t nh mi n trung Vi t Nam, ñây là vùng cung c p bò cày cho vùng ñ ng b ng sông C u Long và vùng ñ ng b ng châu th Sông H ng. Kho ng 54,5% s lư ng ñàn bò ñư c phân b trên 5 vùng sinh thái khác nhau c a ñ t nư c, là ngu n s c kéo ch y u c a nông nghi p cho các vùng trên. Tây Nguyên là vùng ñ t r ng l n, có nhi u ñ t ñai và ñ ng c phù h p cho chăn nuôi bò nhưng t i ñây s lư ng bò ch chi m kho ng 10,7% t ng s bò c a c nư c và ñàn trâu r t ít. B ng 1.2: Phân b ñàn trâu bò theo vùng sinh thái (năm 2004) Vùng sinh thái ðàn trâu (%) ðàn bò (%) 1. Mi n núi phía b c 58,3 16,9 2. ð ng b ng Sông H ng 5,1 12,3 3. B c Trung b 23,9 20,2 4. Nam Trung b 4,2 18,8 5. Tây Nguyên 1,8 11,1 6. Mi n ðông Nam b 3,9 12,2 7. ð ng b ng Sông C u long 1,6 8,5 T ng s 100 100 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 9
Ngu n: Niên giám th ng kê (2005) T năm 1990 ñ n nay, ñàn bò c a nư c ta phát tri n v i t c ñ tăng ñàn hàng năm trên 4%. Mi n B c có ð ng B ng Sông H ng và mi n Nam có ðông Nam B là hai vùng có t c ñ phát tri n ñàn bò nhanh nh t so v i các vùng sinh thái khác v i t l tương ng là 7,61% và 9,85%. Tuy nhiên, kho ng g n 70-75% t ng ñàn bò c a c nư c hi n nay v n là bò vàng ñ a phương, sinh trư ng ch m, kh i lư ng th p, trung bình con ñ c là 180-200 kg và bò cái t 150-160 kg. Bò vàng có t l th t x th p kho ng 40-44% so v i kh i lư ng s ng. Th t trâu bò trên th trư ng ch y u là th t c a trâu bò n i (kiêm d ng lao tác-th t). Hi n nay (năm 2004), s n lư ng th t hơi trâu bò hàng năm c a ta ch ñ t kho ng trên 170 nghìn t n trong t ng s 2,5 tri u t n th t hơi c a các lo i gia súc gia c m. Lư ng th t tiêu th bình quân kho ng 30 kg th t hơi/ngư i/năm, trong ñó ch có kho ng 2,2 kg là th t trâu bò. Xu t phát t yêu c u tiêu dùng và ñ t ng bư c xây d ng ñàn bò th t Vi t Nam, t nh ng năm 1960 Nhà nư c ñã có chương trình c i ti n ñ nâng cao năng su t c a ñàn bò ñ a phương b ng cách cho lai v i các gi ng bò Zêbu như bò Red Sindhi. Th c t bò Red Sindhi ñã ñư c nh p vào nư c ta t ñ u nh ng năm 20 c a th k trư c và ñã t p giao v i bò ñ a phương t o ra bò Lai Sin có kh năng cho th t t t hơn bò ñ a phương r t nhi u. Vào nh ng năm 70 ngoài các gi ng bò th t nhi t ñ i như bò Red Sindhi, Sahiwal và Brahman ra thì m t s bò ôn ñ i như Limousin, Hereford, Simmental, Santa Gertrudis, v.v… cũng ñã ñư c nh p n i ñ tăng cư ng vi c lai t o và c i ti n ñàn bò ñ a phương trên ph m vi và quy mô l n hơn. Các lo i bò lai hư ng th t có t c ñ tăng tr ng và kh i lư ng trư ng thành khá cao (45-47%). Tuy nhiên, cho ñ n nay ñàn bò lai m i chi m kho ng 25-30% t ng ñàn bò c a c nư c. ð phát tri n chăn nuôi bò th t ch t lư ng cao, trong các năm 2002-2004 kho ng 2500 con bò th t nhi t ñ i gi ng Brahman và Droughtmaster c a Australia ñã ñư c nh p vào nư c ta. M t s trang tr i chăn nuôi bò th t cao s n hàng trăm con ñã ñư c hình thành t i các ñi phương như: Sơn La, Lai Châu, ði n Biên, Tuyên Quang, Hà Tây, Ngh An, Th a Thiên- Hu , Bình ð nh, Phú Yên, Tp. H Chí Minh và Bà R a-Vũng Tàu. K t qu bư c ñ u cho th y các gi ng bò th t cao s n này có kh năng thích nghi v i ñi u ki n th i ti t và khí h u c a ta. Tuy nhiên v n ñ ph i gi ng nhân t o và chăn nuôi t p trung trong ñi u ki n thi u bãi chăn cho t l ñ u thai th p và tu i ñ l a ñ u cao. Các cơ s chăn nuôi bò th t thu n nh p n i các ñ a phương nói trên là mô hình chăn nuôi bò th t thâm canh, ñ ng th i là nơi s n xu t và cung c p bò gi ng ch t lư ng cao ñ ñáp ng nhu c u phát tri n bò th t cho các ñ a phương. T ng Công ty chăn nuôi Vi t Nam hi n cũng có m t s cơ s nuôi kho ng trên 300 bò cái gi ng Red Sindhi, Brahman và Sahiwal. Tuy nhiên các cơ s này chưa ñáp ng ñư c vi c cung c p ñ s lư ng bò th t ch t lư ng cao cho nhu c u chăn nuôi bò th t hi n nay. Hi n nay trong c nư c ñã hình thành nhi u trang tr i phát tri n chăn nuôi bò th t thâm canh. M t s t nh ñã có các trang tr i tư nhân phát tri n chăn nuôi bò gi ng ñ a phương quy mô l n hàng trăm con ñ n 500 con như các t nh Bình Thu n, Ninh Thu n, Bình Phư c và Lâm ð ng. Năm 2005, c nư c có 3404 trang tr i chăn nuôi bò sinh s n và bò th t, trong ñó mi n B c có 1064 tr i (chi m 31,26%) và mi n Nam 2340 tr i (chi m 68,74%). Tuy v y, vi c t ch c ngành hàng và qu n lý công tác gi ng bò th t c a nư c ta v n chưa có h th ng, chưa ñi vào quy cũ. Nh m c s ng c a ngư i dân ngày càng ñư c nâng cao nên nhu c u tiêu th th t trâu và th t bò ngày càng tăng, giá th t trâu bò cũng như giá con gi ng ñang tăng lên nhanh chóng. ði u ñó ñang thúc ñ y và là cơ h i ñ ngành chăn nuôi trâu bò th t trong nư c phát tri n. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 10
3.2. Tình hình chăn nuôi trâu bò s a Vi t Nam v n không có ngành chăn nuôi trâu bò s a truy n th ng nên không có các gi ng trâu bò s a chuyên d ng ñ c thù nào. Chăn nuôi bò s a xu t hi n Vi t Nam t nh ng năm ñ u c a th k XX, dư i th i kỳ Pháp thu c. Trong nh ng năm 1920-1923 ngư i Pháp ñã ñưa các gi ng bò ch u nóng như bò Red Sindhi (thư ng g i là bò Sin) và bò Ongole (thư ng g i là bò Bô) vào Tân Sơn Nh t, Sài Gòn và Hà N i ñ nuôi th và l y s a ph c v ngư i Pháp Vi t Nam. Tuy nhiên s lư ng bò s a th i ñó còn ít (kho ng 300 con) và năng xu t s a th p (2-3 kg/con/ngày). T ñó ñ n nay bò Red Sindhi ñã ñư c lai t o v i bò ñ a phương hình thành nên lo i bò Lai Sin kiêm d ng ñư c nuôi r ng rãi trong c nư c. mi n Nam, trong nh ng năm t 1937-1942 ñã hình thành m t s tr i chăn nuôi bò s a Sài Gòn-Ch L n, m i ngày s n xu t ñư c hàng nghìn lít s a và t ng s n lư ng s a ñ t trên 360 t n/năm. Có 6 gi ng bò s a ñã ñư c nh p vào mi n Nam lúc ñó là Jersey, Ongole, Red Sindhi, Tharpara, Sahiwal và Haryana. Các gi ng bò nhi t ñ i này ñã ñư c nuôi vùng ngo i ô c a Sài Gòn và các vùng lân c n. Vào nh ng năm 1960-1968, quy mô ñàn cao nh t ñ t 1200 con và s n lư ng s a ñ t 2000 lít/ngày. Cũng mi n Nam trong th i kỳ ñó, Chính ph Australia ñã giúp ñ xây d ng Trung tâm bò s a thu n Jersey t i B n Cát v i s lư ng 80 bò cái, nhưng do ñi u ki n chi n tranh Trung tâm này sau ñó ñã gi i th . Bò lai hư ng s a và bò s a nhi t ñ i v sau ñư c nuôi t i Tân Bình, Gò V p, Th ð c t i nh ng tr i bò s a do tư nhân qu n lý v i qui mô nh t 10-20 con, s n xu t s a tươi cung c p cho các nhà hàng và tr c ti p cho ngư i tiêu dùng là chính. mi n B c, ngay sau khi hoà bình l p l i, t năm 1954 ñ n năm 1960 Nhà nư c ta b t ñ u quan tâm ñ n phát tri n chăn nuôi, trong ñó có bò s a. Các Nông trư ng qu c doanh ñư c xây d ng như Ba Vì (Hà Tây), M c Châu (Sơn La), Than Uyên (Nghĩa L ), Tam ðư ng (Lào Cai), H u Ngh (Qu ng Ninh), Hà Trung (Thanh Hoá)... cùng v i các tr m tr i nghiên c u v gi ng và k thu t chăn nuôi bò s a. Năm 1960, gi ng bò s a lang tr ng ñen B c Kinh l n ñ u tiên ñã ñư c ñưa vào nư c ta nuôi th nghi m t i Ba Vì, Sa Pa và M c Châu. ð n th p k 70, nư c ta ñã ñư c Chính ph Cu Ba vi n tr 1000 con bò s a Holstein Friesian (HF) v nuôi th nghi m t i M c Châu. ð ng th i chính ph Cu Ba cũng ñã giúp ta xây d ng Trung tâm bò ñ c gi ng Môncada ñ s n xu t tinh bò ñông l nh. Sau gi i phóng mi n Nam, t năm 1976 m t s bò s a HF ñư c chuy n vào nuôi t i ð c Tr ng (Lâm ð ng). Bên c nh ñó phong trào lai t o và chăn nuôi bò s a cũng ñư c phát tri n m nh thêm các t nh mi n ðông Nam B và Tp. H Chí Minh. Tuy nhiên, cho ñ n nh ng năm ñ u th p k 1980, ñàn bò s a c a nư c ta ch ñư c nuôi t i các nông trư ng qu c doanh và các cơ s tr c thu c s h u Nhà nư c. Quy mô các nông trư ng qu c doanh th i ñó ph bi n là vài trăm con, quy mô l n nh t là Nông trư ng M c Châu v i kho ng 1000 con. Do còn nhi u h n ch v kinh nghi m chăn nuôi, cơ ch qu n lý không phù h p, ñi u ki n ch bi n và tiêu th s a khó khăn nên nhi u nông trư ng ñã ph i gi i th do chăn nuôi bò s a không có hi u qu . ðàn bò s a cũng vì th mà gi m sút nhanh chóng. Trong nh ng năm 1970 nư c ta cũng ñã nh p m t s trâu s a Murrah t n ð . S trâu này ñư c nuôi Phùng Thư ng, Sông Bé và m t s n i khác. Tuy nhiên, chăn nuôi trâu s a t ra chưa phù h p v i ñi u ki n c a nư c ta và vì th ñ n nay s lư ng trâu Murrah còn l i không nhi u. ð ng th i v i vi c nuôi bò thu n nh p n i, chương trình lai t o bò s a Hà- n (HFx Lai Sin) cũng ñư c tri n khai song song v i chương trình Sin hoá ñàn bò Vàng n i. Trong th i gian 1985-1987 nư c ta nh p bò Sin (c bò ñ c và bò cái) t Pakistan v nuôi nông trư ng H u ngh Vi t Nam-Mông C và Trung tâm tinh ñông l nh Moncada (Ba Vì, Hà Tây). ð ng th i năm 1987, bò Sahiwal cũng ñã ñư c nh p t Pakistan v nuôi t i Trung tâm tinh ñông Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 11
l nh Moncada và Nông trư ng bò gi ng mi n Trung (Ninh Hoà, Khánh Hoà). Nh ng bò Sin và Sahiwal này ñã ñư c dùng ñ tham gia chương trình Sin hoá ñàn bò Vàng Vi t Nam nh m t o ra ñàn bò Lai Sin làm n n cho vi c gây HF khác nhau tuỳ theo th h lai: F1 (1/2 HF), F2 (3/4 HF), F3 (7/8 HF) hay F2 (5/8 HF). Trong th i gian trên Vi t Nam cũng ñã nh p tinh ñông l nh bò Jersey và Nâu Thu Sĩ dùng ñ lai v i bò cái Lai Sin (LS), bò Vàng và bò cái lai F1, F2 (HF x LS). Tuy nhiên do năng su t s a c a con lai kém xa so v i bò lai v i bò Holstein, hơn n a do màu lông không h p v i th hi u c a ngư i nuôi, nên vi c lai t o v i bò này không có hư ng phát tri n thêm. T năm 1986 Vi t Nam b t ñ u phong trào ð i m i và ch sau 3 năm t m t nư c thi u lương th c nư c ta ñã có lương th c xu t kh u. Kinh t phát tri n ñã t o ra nhu c u dùng s a ngày càng tăng. Do v y, ñàn bò s a TP HCM, các t nh ph c n như Bình Dương, ð ng Nai, Long An, ngo i thành Hà N i và các t nh ph c n cũng tăng nhanh v s lư ng. T năm 1986 ñ n 1999 ñàn bò s a tăng trư ng trung bình 11%/năm. Phong trào chăn nuôi bò s a tư nhân ñã hình thành và t ra có hi u qu . Trư c tình hình ñó Chính ph ñã có ch trương ñ y m nh phát tri n ngành s a c a Vi t Nam v i vi c thông qua Quy t ñ nh 167/2001/Qð/TTg v chính sách phát tri n chăn nuôi bò s a trong giai ño n 2001-2010. Theo ch trương này t năm 2001 ñ n 2004 m t s ñ a phương (TP H Chí Minh, An Giang, Bình Dương, Thanh Hoá, Tuyên Quang, Sơn La, Hoà Bình, Hà Nam, …) ñã nh p m t s lư ng khá l n (trên 10 nghìn con) bò HF thu n t Australia, M , New Zealand v nuôi. M t s bò Jersey cũng ñư c nh p t M và New Zealand trong d p này. B ng 1.3: S lư ng bò s a và s n lư ng s a Vi t Nam k t năm 1990 Năm 1990 1992 1994 1996 2000 2005 2006 2007 S bò s a (1000 con) 11,0 13,1 16,5 22,0 35,0 104,1 113,0 99,0 SL s a ( 1000 t n) 9,3 13,0 16,2 27,9 52,2 197,7 215,9 234,4 Ngu n: C c Nông nghi p (2005), C c Chăn nuôi (2006) Trong t ng ñàn bò s a trong c nư c hi n có, trên 75% t p trung TP H Chí Minh và các t nh ph c n như ð ng Nai, Bình Dương và Long An v.v..., kho ng 20% các t nh phía B c, dư i 2% các t nh mi n Trung và trên 2% Tây Nguyên. Hi n t i, trong cơ c u gi ng ñàn bò s a c nư c bò HF thu n chi m kho ng 10% và bò lai chi m kho ng 90%. Chăn nuôi bò s a hi n t i ch y u là các h gia ñình (95%), ngoài ra có m t s ít cơ s chăn nuôi Nhà nư c và liên doanh. Nhìn chung, ngành chăn nuôi bò s a phát tri n m nh t ñ u nh ng năm 1990 ñ n 2004, nh t là t sau khi có Quy t ñ nh 167 nói trên (b ng 1.3). Tuy nhiên, hi n t i t ng s n lư ng s a tươi s n xu t trong nư c m i ch ñáp ng ñư c kho ng 20-25% lư ng s a tiêu dùng, còn l i ph i nh p kh u t nư c ngoài. Sau m t s năm phát tri n quá nóng, t năm 2005 s phát tri n c a ngành chăn nuôi bò s a cũng ñã ch ng l i và b c l m t s khó khăn, y u kém m i, nh t là trong v n ñ t ch c qu n lý vĩ mô ngành hàng và t ch c qu n lý s n xu t các cơ s chăn nuôi “hi n ñ i” có quy mô l n . 3.3. Tình hình chăn nuôi trâu bò cày kéo T ngàn xưa ngh nuôi trâu bò nư c ta g n li n v i tr ng tr t trong các h th ng canh tác h n h p. Trâu bò cày kéo là m t b ph n c u thành c a n n văn minh lúa nư c. H th ng canh tác k t h p tr ng lúa v i chăn nuôi trâu bò r t ph bi n và quan tr ng trong l ch s phát tri n c a nư c ta, m t nư c mà cho ñ n này n n kinh t nông nghi p v n ñóng m t vai Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 12
trò h t s c quan tr ng. Trâu bò cày kéo ñã g n bó m t thi t v i ngư i “th cày”, ñã ñi vào t c ng , ca dao, dân ca cũng như trong ñ i s ng văn hoá, tinh th n và tâm linh c a h . Trong nông nghiêp, m t m t trâu bò cung c p s c kéo ph c v cho vi c làm ñ t và phân bón ñ làm tăng ñ màu m c a ñ t. M t khác, chúng l i d a vào các ph ph m, ñ c bi t là rơm lúa, làm ngu n th c ăn. Trên c s k t h p chăn nuôi-tr ng tr t này mà n n nông nghi p Vi t Nam ñã t ra r t b n v ng qua nhi u ñ i nay, giúp nư c ta vư t qua ñư c nhi u cu c chi n tranh và nh ng cơn kh ng kho ng năng lư ng hoá th ch. G n ñây do s thu h p ñ t ñai canh tác, do có cơ gi i hoá m t ph n các ho t ñ ng nông nghi p nên nhu c u v trâu bò cày kéo có xu hư ng gi m, th hi n qua s gi m v ñ u con trâu bò cày kéo trong nh ng năm v a qua (b ng 1.4). Tuy v y, ngày nay công vi c làm ñ t n ng nh c v n thu hút g n 70% trâu và 40% bò trong toàn qu c, ñáp ng kho ng trên 70% s c kéo trong nông nghi p. B ng 1.4: S lư ng ñàn trâu bò cày kéo c a c nư c trong nh ng năm qua (1000 con) Năm Trâu Bò 1990 1 938 1 421 1995 2 065 1 632 2000 1 969 1 627 2002 1 840 1 516 Ngu n: C c Nông nghi p (2003) M c dù có s gi m sút nh t ñ nh g n ñây v nhu c u ñ i v i trâu bò cày kéo, nhưng ch c ch n vai trò c a trâu bò cày kéo nư c ta v n quan tr ng v lâu v dài nh nh ng l i th b n v ng c a chúng. Các gi ng trâu và bò n i c a ta r t thích nghi v i các ho t ñ ng lao tác trong ñi u ki n s ng kham kh và nóng m. Ngoài vi c s d ng cây c t nhiên và ph ph m cây tr ng s n có làm nhiên li u, trâu bò cày kéo còn có l i th hơn máy móc ch chúng còn có kh năng t sinh s n, cung c p phân bón, không b han r , và khi c n “thanh lý” thì v n có th bán như m t ngu n th c ph m có giá tr . Chính vì th , ñã có lúc tư ng ch ng trâu bò cày kéo s b thay th hoàn toàn b i máy cày (trâu s t), th nhưng chúng v n t n t i “b n v ng” v i vai trò truy n th ng. Th c t là hi n nay các h nông dân c a ta có không nhi u ñ t canh tác và l i phân chia thành t ng m nh nh l . Trong ñi u ki n ñó s d ng máy móc s không thu n l i. Hơn n a, nư c ta có ba ph n tư là ñ i núi, ñ t d c, ru ng nh , ru ng b c thang, ru ng nh ng r o thung lũng nh h p, ñư ng ñi khó khăn s r t h n ch cho mày cày ho t ñ ng. Vì v y trâu bò cày kéo v n ti p t c ñóng vai trò quan tr ng trong công vi c làm ñ t cũng như nhi u công vi c kéo xe, kéo g , th hàng khác. Thêm vào ñó, các ngu n năng lư ng hoá th ch trên th gi i ngày càng tr nên c n ki t ñ y giá lên cao làm cho s c kéo máy móc tr nên không kinh t và s c kéo trâu bò càng tr nên b n v ng hơn trong ñi u ki n m t nư c nông nghi p nghèo như nư c ta. Bài h c ñ t giá g n ñây c a nhi u qu c gia ño n tuy t v i s c kéo c a gia súc ñã ch ng minh “l i h a” gi n d c a dân ta “bao gi cây lúa còn bông thì còn ng n c ngoài ñ ng trâu ăn” không nh ng có tình mà còn có lý n a. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 13
IV. SƠ LƯ C TÌNH HÌNH CHĂN NUÔI TRÂU BÒ TRÊN TH GI I 4.1. S lư ng và phân b trâu bò Trâu bò ñư c thu n hoá cách ñây kho ng 8-10 ngàn năm và t ñó ñ n nay ngành chăn nuôi trâu bò ñã không ng ng phát tri n và ñư c phân b kh p Th gi i. Chăn nuôi trâu bò là cách ñơn gi n ñ ngư i dân ñ a phương khai thác ñ t ñai nh m s n xu t th t, s a, s c kéo, phân bón và m t s s n ph m khác.B ng 1.5 và 1.6 cho th y di n bi n s lư ng trâu và bò trên th gi i m y th p k qua. Trâu ch y u t p trung các nư c nhi t ñ i châu Á v i s lư ng không ng ng tăng. Mư i nư c có s lư ng trâu l n nh t Th gi i g m: n ð (93.772.000 con), Pakistan (22.700.000 con), Trung Qu c (22.598.620 con), Nepal (3.500.000 con), Aic p (3.200.000 con), Philippin (3.018.000 con), Vi t Nam (2.897.000 con), Indonesia (2.859.000 con), Myanmar (2.441.240 con), và Thái Lan (2.100.000 con). B ng 1.5: S lư ng và phân b ñàn trâu trên Th gi i (1000 con) Năm 1965 1975 1985 1995 2000 2005 Châu Phi 1 617 2 204 2 429 2 800 3 200 3 920 Châu Á 91 925 109 855 132 492 145 769 162 728 168 594 Châu Âu 464 440 177 144 240 306 B c và Trung M 5 7 8 5 6 6 Nam M 82 267 882 1 651 1 150 1 095 Châu ð i dương 0,5 0,4 0,2 0,2 0,1 0,1 Toàn Th gi i 94 458 113 200 136 339 150 633 164 968 173 921 Ngu n: FAO Statistics (2006) ðàn bò có xu hư ng n ñinh v s lư ng ñ u con và phân b khá ñ u kh p Th gi i (b ng 1.6). Nh ng nư c có s lư ng bò s a nhi u nh t (năm 2001) g m: n ð (35,9 tri u con), Brazil (16,0 tri u con), Nga (12,5 tri u con), M (9,1 tri u con), Mexico (6.8 tri u con), Ukraina (5,4 tri u con), ð c (4,6 tri u con), Pháp (4,4 tri u con), Vi t Nam (4,3 tri u con), Newzealand (3,3 tri u con), Ba lan (3,0 tri u con). B ng 1.6: S lư ng và phân b bò trên Th gi i (tri u con) Năm 1965 1975 1985 1995 2000 2005 Châu Phi 133,8 155,7 175,4 192,7 201,2 241,7 Châu Á 328,7 343,9 374,2 424,2 444,1 455,4 Châu Âu 116,9 133,9 132,8 107,4 105,9 131,2 B c và Trung M 157,9 190,0 173,9 165,7 160,19 163,9 Nam M 158,0 211,9 250,6 294,5 297,8 342,0 Châu ð i dương 26,0 42,7 31,3 35,8 37,3 27,7 Toàn Th gi i 1 008,4 1 187,1 1 259,2 1 311,5 1 319,6 1 372,3 Ngu n: FAO Statistics (2005) Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 14
4.2. Tình hình chăn nuôi trâu bò th t chuyên d ng Ngành chăn nuôi bò th t chuyên d ng ñã phát tri n trên th gi i t ñ u th k th 18. Hi n nay, các nư c phát tri n chăn nuôi bò th t ch y u d a vào các h th ng thâm canh nuôi bò non (6-30 tháng tu i) và v béo b ng các kh u ph n cao năng lư ng. Trong khi ñó, chăn nuôi bò th t các nư c ñang phát tri n, tr Achentina, Brazil và Mehico, ch y u là các h th ng chăn nuôi qu ng canh. B ng 1.7 cho th y lư ng th t bò s n xu t trên th gi i trong m y th p k g n ñây. Nh ng nư c s n xu t nhi u th t bò nh t th gi i (năm 2002) g m M (24%), kh i EU (15%), Brazil (14%), Trung Qu c (12%), Australia và New Zealand (5%), t t các nư c còn l i s n xu t 30% s n lư ng th t bò c a Th gi i. Các nư c xu t kh u th t bò ch y u là M (26%), Australia (21%), Brazil và Achentina (13%), Canada (9%), các nư c EU (7%), New Zealand (7%), và n ð (4%). B ng 1.7: Lư ng th t bò s n xu t trên Th gi i (tri u t n) Năm 1965 1975 1985 1995 2000 2003 Châu Phi 2,2 2,6 3,4 3,6 4,3 4,8 Châu Á 3,1 4,2 5,8 10,6 12,8 14,3 Châu Âu 7,0 10,2 11,1 9,5 8,8 8,7 B c và Trung 10,7 13,5 13,5 14,5 15,5 15,1 M Nam M 4,8 6,2 8,2 10,6 11,8 12,8 Châu ð i dương 1,3 2,1 1,8 2,4 2,6 2,8 Toàn Th gi i 33,0 45,2 51,3 57,0 59,8 62,1 Ngu n: FAO Statistics (2004) Nhu c u tiêu th th t bò c a th gi i tăng nhanh hơn kh năng s n xu t nên giá th t bò tăng lên v i t c ñ r t cao. Th hi u tiêu th th t bò ph ph thu c vào t ng nư c, cho nên ngư i s n xu t cũng ch n gi ng và nuôi dư ng ñ nh hư ng theo yêu c u v ch t lư ng th t c a t ng th trư ng c th . Ngư i tiêu dùng châu Âu và Australia ưa th t bò m m, màu ñ nh t, ít mùi bò, nên thư ng s d ng th t c a bò gi t lúc ít tu i (15-18 tháng) có kh i lư ng kho ng 250-350kg. Trái l i, ngư i tiêu dùng Nh t và m t s nư c châu Á l i ưa chu ng th t bò có m gi t (có vân) và d y mùi bò nên thư ng ñư c gi t mu n hơn (2-4 tu i) và kh i lư ng l n hơn (500kg). 4.3. Tình hình chăn nuôi trâu bò s a trên Th gi i Trong h u h t thiên niên k th hai sau Công nguyên, s a ch ñư c s n xu t cho tiêu th trong gia ñình các làng quê và m t s bò ñư c nuôi trong các thành ph ñ cung c p s a tươi cho nhu c u tiêu th c a dân cư ñô th . Ch sau khi có s ra ñ i c a ngành ñư ng s t thì chăn nuôi bò s a m i phát tri n m nh các vùng ñư c công nghi p hoá. T ng s n lư ng s a tiêu thu th trên toàn th gi i không ng ng tăng lên trong nh ng th p k g n ñây (b ng 1.8). Các nư c phát tri n có t ng lư ng s a tiêu th cũng như lư ng s a tiêu th bình quân n ñ nh. Trong khi ñó t ng lư ng s a tiêu th cũng như m c tiêu th s a/ngư i c a các nư c ñang phát tri n không ng ng tăng lên. S n lư ng s a s n xu t trên toàn th gi i tăng bình quân hàng năm là 1,4%, riêng các nư c ñang phát tri n châu Á là 6,6%. M t s nư c như Trung qu c, Thái Lan, Hàn Qu c có t c ñ tăng s n lư ng s a hàng năm t i 10% trong nh ng Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 15
năm g n ñây. Tuy nhiên các nư c châu Á v n chưa s n xu t ñ s a cho nhu c u tiêu th trong m i nư c. B ng 1.8: Lư ng s a s n xu t trên th gi i (tri u t n) Năm 1965 1975 1985 1995 2000 2003 Châu Phi 11,5 14,1 18,5 22,2 27,2 28,7 Châu Á 45,0 58,1 89,1 128,5 159,2 172,4 Châu Âu 136,5 156,7 181,7 159,9 161,9 160,7 B c và Trung 69,2 69,4 83,2 90,0 97,4 99,3 M Nam M 16,8 22,6 27,4 40,4 44,9 46,5 Châu ð i dương 13,0 12,9 14,2 17,8 23,5 25,1 Toàn Th gi i 364,6 424,6 512,7 536,9 579,1 600,9 Ngu n: FAO Statistics (2004) Phương th c chăn nuôi bò s a thay ñ i tuỳ theo ñi u ki n và t p quán c a t ng nư c. Các nư c châu Âu và B c M có ngành chăn nuôi bò s a theo hư ng chuyên d ng. H th ng ch y u là bãi chăn-chu ng nuôi v i vi c s d ng r ng rãi ñ ng c lâu năm, mùa hè ch y u d a vào chăn th trên ñ ng c , còn mùa ñông dùng nhi u th c ăn b sung t i chu ng (c xanh, c khô, th c ăn tinh). Các nư c phát tri n châu Âu, B c M và châu ð i Dương s n xu t t i 68% s n lư ng s a c a th gi i v i năng su t s a bình quân cao hơn nhi u so v i các nư c ñang phát tri n (b ng 1.9). Ph n l n ngành chăn nuôi bò s a các nư c ñang phát tri n thu c v các h chăn nuôi quy mô nh . S trang tr i nuôi bò s a các nư c phát tri n có xu hư ng gi m xu ng, trong khi ñó s h chăn nuôi bò s a các nư c ñang phát tri n có xu hư ng n ñ nh. B ng 1.9: Năng su t s a bình quân c a bò m t s nư c (năm 2001) Nư c Năng su t s a Nư c Năng su t s a (kg/con/chu kỳ 305 ngày) (kg/con/chu kỳ 305 ngày) Nh t b n 8.548 Argentina 3.918 M 8.227 Trung qu c 3.688 Thu ñi n 7.857 Nga 2.568 Hà lan 7.860 Pê ru 1.803 ð c 6.110 Mexico 1.395 Australia 4.925 nð 1.014 Ngu n: FAO Statistics (2004) 4.4. Chăn nuôi trâu bò cày kéo Vi c s d ng gia súc lao tác có ñóng góp ñáng k vào s phát tri n kinh t b n v ng và ñ c bi t là góp ph n c i thi n ñ i s ng c a và an sinh c a nh ng ngư i ti u nông nhi u khu v c khác nhau trên Th gi i, nh t là các nư c ñang phát tri n. Theo ư c tính có t i kho ng 2 t ngư i Th gi i ñang ph thu c vào s c kéo c a gia súc ñ làm ñ t, v n chuy n Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 16
hàng hoá và các lao tác khác. Năm 1990 có 52% s bò và 34% s trâu các nư c ñang phát tri n ñư c dùng vào m c ñích lao tác. Trâu bò lao tác không ch là phương ti n s ng cho hàng tri u gia ñình mà còn ñóng góp vào các h th ng s n xu t ñư c ch p nh n c v m t xã h i l n sinh thái. Tuy nhiên, cho ñ n nay không th th ng kê chính xác s lư ng trâu bò cày kéo trên th gi i. Theo ư c tính hi n có kho ng 250 tri u gia súc lao tác thu c các loài khác nhau, trong ñó ch y u là trâu bò. Trâu bò r t nhi u nơi trên th gi i ñư c dùng kiêm d ng k t h p cày kéo v i sinh s n, khai thác th t hay s a. Bò là lo i gia súc có s lư ng ñư c s d ng lao tác nhi u nh t. Các nư c thư ng s d ng bò cày kép ph bi n là n ð , Băng-la-ñét, Nê-pan, các nư c vùng Trung ðông, m t ph n ðông Nam Á, Trung Qu c, Châu Phi và M La-tinh. Trâu ñ m l y là loài gia súc lao tác ph bi n th hai. Chúng ñư c dùng nhi u nh ng vùng m ư t như ðông và Nam Á (Vi t Nam, Thái Lan, Ma-lai-xia, In-ñô-nê-xia, Phi-lip-pin, Sri Lanka, n ð , Trung Qu c). V m t sinh thái, trâu không th phát tri n ñư c nh ng vùng bán sa m c nhưng l i r t thích h p cho vùng ñ ng trũng thu c các nư c nhi t ñ i. Hi n nay, m c dù nhi u nư c ñã cơ gi i hoá n n nông nghi p, nhưng ph n l n các nư c ñang phát tri n v n dùng s c kéo gia súc ñ làm ñ t và v n chuy n hàng hoá. Ư c tính có kho ng 20% dân s th gi i dùng s c kéo gia súc ñ v n chuy n hàng hoá. Xe hai bánh và xe qu t do súc v t kéo ñư c ngư i ta dùng cho nh ng nơi ñư ng sá không thích h p cho xe cơ gi i. Gia súc còn ñư c dùng ñ kéo g , kéo nư c, k o mía, kéo c i xay, v.v. CÂU H I ÔN T P 1. Phân tích vai trò và ý nghĩa c a ngành chăn nuôi trâu bò. 2. Nêu nh ng ưu th sinh h c ñ c thù c a trâu bò? Ý nghĩa sinh thái và kính t c a nh ng ưu th ñó trong phát tri n b n v ng. 3. Nh ng h n ch c a trâu bò trong vi c phát tri n s n xu t b n v ng. 4. ðánh giá tình hình và tri n v ng phát tri n chăn nuôi trâu bò th t nư c ta. 5. ðánh giá tình hình và tri n v ng phát tri n chăn nuôi trâu bò s a nư c ta. 6. Phân tích tình hình và xu hư ng chăn nuôi trâu bò cày kéo nư c ta . 7. Phân tích nh ng câu t c ng , ca dao, dân ca nói lên t m quan tr ng c a trâu bò cày kéo ñ i v i nhà nông. 8. Phân tích tình hình chăn nuôi trâu bò th t trên th gi i. 9. Phân tích tình hình và xu th chăn nuôi trâu bò s a trên th gi i. 10. Phân tích tình hình và xu th chăn nuôi trâu bò cày kéo trên th gi i. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 17