Giáo trình Chăn nuôi trâu bò (ĐH Nông nghiệp I HN) - Chương 6

Chia sẻ: Nguyen CCC | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:33

Thêm vào BST

Báo xấu

305
lượt xem 84
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chương 6 CHĂN NUÔI TRÂU BÒ CÁI SINH SẢN hương này trước hết hệ thống lại một số vần đề chính về sinh lý sinh dục của trâu bò cái gồm : giải phẫu định vị các bộ phận chính của cơ quan sinh dục cái, hoạt động của chu kỳ tính, hiện tượng mang thai, chửa, đẻ và quá trình phục hồi sau khi đẻ.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Chăn nuôi trâu bò (ĐH Nông nghiệp I HN) - Chương 6

Chương 6 CHĂN NUÔI TRÂU BÒ CÁI SINH S N Chương này trư c h t h th ng l i m t s v n ñ chính v sinh lý sinh d c và ho t ñ ng sinh s n c a trâu bò cái g m: gi i ph u ñ nh v các b ph n chính c a cơ quan sinh d c cái, ho t ñ ng c a chu kỳ tính, hi n tư ng mang thai, ch a, ñ và quá trình ph c h i sau khi ñ . M t ph n tr ng tâm c a chương nói v k thu t nuôi dư ng, chăm sóc và qu n lý trâu bò cái sinh s n. Các ch tiêu ñánh giá và các nhân t ñ n kh năng sinh s n c a c a trâu bò cái cũng ñư c phân tích. Ph n cu i c a chương nói v các bi n pháp k thu t ñư c ng d ng trong ñi u khi n sinh s n trâu bò cái. I. M T S ð C ðI M SINH LÝ SINH D C C A TRÂU BÒ CÁI 1.1. Gi i ph u cơ quan sinh d c trâu bò cái B máy sinh d c c a trâu bò cái t ngoài vào g m có các ph n chính là âm h , âm v t, âm ñ o, t cung, ng d n tr ng và bu ng tr ng (hình 6.1). HËu m«n Cæ tö Manh nang cung Th©n tö cung ¢m ®¹o R·nh cæ tö cung Buång trøng Sõng tö cung ¢m hé èng Lç niÖu niÖu ®¹o ®¹o Vßi trøng Bãng ®¸i Hình 6.1: Gi i ph u ñ nh v cơ quan sinh d c trâu bò cái Các b ph n bên trong ñư ng sinh d c có nhi u ý nghĩa th c ti n quan tr ng g m: Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 142
a. Âm ñ o Âm ñ o có chi u dài t 24-30cm v i nhi u l p vách cơ. Cách mép âm h 10 cm v phía trong d c theo ñáy âm ñ o là ng d n nư c ti u t bóng ñái ñ vào trong âm ñ o g n túi th a ni u ñ o. b. C t cung C t cung là nơi n i gi a âm ñ o và t cung (hình 6.2). C t cung có kích thư c tăng cùng v i ñ tu i, thư ng dài t 3-10cm, ñư ng kính t 1,5-6cm. Nó hơi c ng hơn so v i các b ph n khác c a cơ quan sinh s n và thư ng ñư c ñ nh v b ng cách s nh xung quanh vùng ñáy ch u. V trí c a c t cung s thay ñ i theo tu i c a bò và giai ño n có ch a. ð i v i bò không có ch a, ñ khám c t cung và các ph n còn l i c a cơ quan sinh s n không c n ph i ñưa tay vào sâu quá khu u tay. bò tơ, có th c m ñư c c t cung khi ñưa tay vào sâu ñ n c tay. Tuy nhiên, nó có th b kéo ra kh i Lç t/c Cæ tö cung t m tay v i do s c kéo c a kh i lư ng thai khi bò có ch a. Có m t ñư ng ng h p xuyên qua gi a c t cung. ng này có d ng xo n và thư ng khép ch t. ðư ng ng này hé m khi bò ñ ng ¢m ®¹o NÕp gÊp vßng d c và m r ng khi bò ñ . ði m b t Manh nang TTh©n tö cung ñ u c a ñư ng ng này ñư c g i là l c t cung. Nó nhô vào phía trong âm ñ o t o nên m t vòng manh nang Hình 6.2: C u trúc chi ti t c a c t cung xung quanh. c. T cung T cung bao g m thân và 2 s ng t cung. Thân t cung dài 2-3 cm sau ñó tách ra thành 2 s ng. Khi s khám nó có c m giác dài hơn vì các s ng ñư c liên k t v i nhau b i dây ch ng trong kho ng 10-12cm sau ñó m i tách làm hai. Hai s ng t cung dài kho ng 35-40 cm, có ñư ng kính t 2 cm tr lên. S ng t cung có thành dày, ñàn h i và có nhi u m ch máu ñ nuôi thai. d. ng d n tr ng ng d n tr ng, hay vòi Fallop, dài 20-25 cm v i ñư ng kính kho ng 1-2 mm. Nó ch y dài t ñ u mút c a s ng t cung ñ n ph n loa kèn h ng tr ng bao quanh bu ng tr ng. ng d n tr ng r t khó phát hi n khi s khám. S th tinh ñư c x y ra 1/3 phía trên c a ng d n tr ng. e. Bu ng tr ng No n bao chÝn Bò cái có hai bu ng tr ng hình trái Trøng rông No n bao ®ang xoan, kích thư c trung bình kho ng 4cm ph¸t triÓn × 3cm × 1,5cm, thay ñ i tuỳ thu c vào No n bao vì tu i và gi ng. Bu ng tr ng có hai ch c M« ®Öm ThÓ v ng Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- M¹ch qu¶n 143 Hình 6.3: Các c u trúc có th có trên bu ng
năng: ngo i ti t (s n sinh ra t bào tr ng) và n i ti t (s n sinh ra các hóc-môn tham gia ñi u ti t ho t ñ ng sinh s n c a bò). Bu ng tr ng có th d dàng s th y d c theo phía bên c nh s ng t cung (thư ng có hình dáng gi ng qu h ch). Nh ng ngư i có kinh nghi m có kh năng phát hi n các c u trúc trên bu ng tr ng (hình 6.3). Tr ng phát tri n trong các noãn bao (hay nang tr ng) n m trên b m t c a bu ng tr ng. Lúc tr ng s p r ng, các bao noãn r t m m và linh ñ ng, v i kích thư c ñư ng kính kho ng 2cm. Khi bao noãn v tr ng ñư c th i ra, ñ l i m t h lõm và nhanh chóng ñư c l p ñ y b ng các mô. Sau 3-5 ngày các mô này phát tri n hình thành th vàng là nơi sinh ra hóc-môn progesteron. 1.2. Ho t ñ ng chu kỳ tính a. S thành th c tính d c D y thì (puberty) trâu bò cái ñư c xác ñ nh là ñ tu i ñ ng d c l n ñ u có r ng tr ng. Vì s d y thì ñư c ki m soát b i nh ng cơ ch nh t ñ nh v sinh lý, k c các tuy n sinh d c và thuỳ trư c tuy n yên, do ñó cũng có th ch u nh hư ng b i nhi u y u t , c di truy n và ngo i c nh (mùa, nhi t ñ , dinh dư ng, v. v…) tác ñ ng ñ n nh ng cơ quan này. Tu i và th tr ng lúc d y thì ch u tác ñ ng b i nh ng y u t di truy n. Trung bình tu i d y thì là 8-11 tháng tu i ñ i v i bò cái châu Âu: bò Jersey d y thì lúc 8 tháng tu i v i th tr ng 160kg, còn bò Holstein trung bình là 11 tháng tu i n ng kho ng 270kg. M t bò cái h u b Holstein ñư c ăn theo m c dinh dư ng quy ñ nh s d y thì lúc 11 tháng tu i. Bò cái h u b có m t b ng dinh dư ng kém thì d y thì mu n hơn so v i nh ng bò ñư c nuôi dư ng ñúng quy ñ nh. N u t khi sơ sinh mà nuôi v i m c năng lư ng b ng 62% so v i quy ñ nh, nó s d y thì vào lúc trên 20 tháng tu i. Ngư c l i, bò cái h u b Holstein ñư c nuôi b ng 146% m c quy ñ nh d y thì lúc 9,2 tháng tu i. Nhi t ñ môi trư ng cao cũng làm cho d y thì mu n. Nh ng bê cái h u b gi ng th t ñư c nuôi 100C, ñ t ñư c d y thì lúc 10,5 tháng tu i, nhưng nh ng bê cái tương t ñư c nuôi 270C, ph i ñ n 13 tháng tu i m i d y thì. Nh ng y u t ngo i c nh khác có th làm ch m d y thì g m có s c kho kém và chu ng tr i v sinh kém. S hi n di n c a nh ng con bò cái trư ng thành khác và c a bò ñ c trong ñàn làm cho bò tơ xu t hi n ñ ng d c s m hơn. b. Chu kỳ tính và hi n tư ng ñ ng d c Sau tu i d y thì các bu ng tr ng có ho t ñ ng ch c năng và con v t có bi u hi n ñ ng d c theo chu kỳ. Chu kỳ này bao g m các s ki n ñ chu n b cho vi c giao ph i, th tinh và mang thai. N u s mang thai không x y ra, chu kỳ l i ñư c l p ñi l p l i. M t chu kỳ sinh d c như v y ñư c tính t l n ñ ng d c này d n l n ñ ng d c ti p theo. Th i gian c a m t chu kỳ ñ ng d c bò trung bình là 21 ngày, dao ñ ng trong kho ng 18-24 ngày. Chu kỳ ng n hơn là “b t bình thư ng”, còn chu kỳ dài hơn (nh t là nh ng trư ng h p dài hơn 18-24 ngày) có th do không phát hi n ñư c ñ ng d c. Nh ng ñ dài chu kỳ quãng 30-35 ngày có th là “ñ ng d c gi ” x y ra sau khi ph i gi ng ho c ph n ánh hi n tư ng ch t phôi s m. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 144
Chu kỳ ñ ng d c trâu cái bi n ñ ng r t l n và bi u hi n ñ ng d c trâu cái không rõ như bò cái. Hi n tư ng ñ ng trâu ch u nh hư ng c a mùa v , ch y u xây ra vào mùa ñông-xuân. Nhi u nhà nghiên c u ñã chia chu lỳ ñ ng d c c a bò thành 4 giai ño n (hình 6.4) g m: ti n ñ ng d c, ñ ng d c, h u ñ ng d c và th i kỳ yên tĩnh. Ti n ñ ng d c và ñ ng d c thu c v pha noãn bao (follicular phase), còn th i k h u ñ ng d c và yên tĩnh thu c v pha th vàng (luteal phase) c a chu kỳ. Rông trøng HËu ®éng dôc §éng dôc Yªn tÜnh TiÒn ®éng dôc Hình 6.4: Các giai ño n c a chu kỳ ñ ng d c bò - Ti n ñ ng d c (proestrus) ðây là giai ño n di n ra ngay trư c khi ñ ng d c. Trong giai ño n này trên bu ng tr ng m t noãn bao l n b t l n nhanh (sau khi th vàng c a chu kỳ trư c b thoái hoá). Vách âm ñ o dày lên, ñư ng sinh d c tăng sinh, xung huy t. Các tuy n sinh d c ph tăng ti t d ch nh n trong su t, khó ñ t. Âm môn hơi bóng m ng. C t cung hé m . Con v t b ăn, hay kêu r ng và ñái r t. Có nhi u bò ñ c theo trên bãi chăn, nhưng con v t v n chưa ch u ñ c. - ð ng d c (oestrus) ðây là m t th i kỳ ng n bi u hi n hi n tư ng "ch u ñ c" c a bò cái. Th i gian ch u ñ c dao ñ ng trong kho ng 6-30 gi , bò tơ trung bình 12 gi , bò cái sinh s n 18 gi . Th i gian ch u ñ c cũng có bi n ñ ng gi a các cá th . Bò cái trong ñi u ki n khí h u nóng có th i gian ch u ñ c ng n hơn (10-12 gi ) so v i bò cái x l nh (trung bình 18 gi ). Trong th i gian ch u ñ c niêm d ch ch y ra nhi u, càng v cu i càng tr ng ñ c như h n p, ñ keo dính tăng. Âm môn màu h ng ñ , càng v cu i càng th m. C t cung m r ng, h ng ñ . Con v t ch u ñ c cao ñ . Chú ý: Bò cái trong các giai ño n khác c a chu kỳ ñ ng d c s nh y lên nh ng bò cái ch u ñ c nhưng không cho con khác nh y lên nó. Do ñó, ñ ng yên cho con khác nh y lên là bi u hi n t p tính ñ c thù m nh m nh t c a ch u ñ c bò cái. - H u ñ ng d c (metoestrus) Giai ño n này ñư c tính t lúc con v t thôi ch u ñ c ñ n khi cơ quan sinh d c tr l i tr ng thái bình thư ng (kho ng 5 ngày). Con cái th ơ v i con ñ c và không cho giao ph i. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 145
Niêm d ch tr thành bã ñ u. Sau khi thôi ch u ñ c 10-12 gi thì r ng tr ng. Kho ng 70% s l n r ng tr ng vào ban ñêm. Có kho ng 50% bò cái và 90% bò tơ b ch y máu trong giai ño n này. Có m t ít máu dính ñuôi quãng 35-45 gi sau khi k t thúc ch u ñ c. Hi n tư ng ch y máu không ph i là v t ch th cho s có ch a ho c không th thai. - Giai ño n yên tĩnh (dioestrus) ðây là giai ño n yên tĩnh gi a các chu kỳ ñ ng d c ñư c ñ c trưng b i s t n t i c a th vàng (corpus luteum). N u không có ch a thì th vàng s thành th c kho ng 8 ngày sau khi r ng tr ng và ti p t c ho t ñ ng (ti t progesteron) trong vòng 8-9 ngày n a và sau ñó thoái hoá. Lúc ñó m t giai ño n ti n ñ ng d c c a m t chu kỳ m i l i b t ñ u. N u tr ng ñư c th tinh thì giai ño n này ñư c thay th b ng th i kỳ mang thai (th vàng t n t i và ti t progesteron), ñ và m t th i kỳ không có ho t ñ ng chu kỳ tính sau khi ñ . c. ði u hoà chu kỳ ñ ng d c - Liên h th n kinh-n i ti t gi a vùng dư i ñ i-tuy n yên-bu ng tr ng Ho t ñ ng sinh d c c a bò cái ñư c ñi u hoà s ph i h p th n kinh-n i ti t trong tr c dư i ñ i-tuy n yên-bu ng tr ng (hình 6.5). Thông tin n i ti t ñư c b t ñ u b ng vi c ti t GnRH (Gonadtrophin Releasing Hormone) t vùng dư i ñ i (Hypothalamus). GnRH tác ñ ng làm chuy n ñ i thông tin th n kinh trong não thành tín hi u n i ti t ñ kích thích thuỳ trư c tuy n yên ti t hai lo i hóc-môn gonadotropin là FSH (Follicle Stimulating Hormone) và LH (Luteinizing Hormone). FSH và LH ñư c ti t vào h tu n hoàn chung và ñư c ñưa ñ n bu ng tr ng, kích thích bu ng tr ng phân ti t estrogen, progesteron và inhibin. Các hóc-môn bu ng tr ng này cũng có nh hư ng lên vi c ti t GnRH, FSH và LH thông qua cơ ch tác ñ ng ngư c. Progesteron ch y u tác ñ ng lên vùng dư i ñ i ñ c ch ti t GnRH, trong khi ñó estrogen tác ñ ng lên thuỳ trư c tuy n yên ñ ñi u ti t FSH và LH. Inhibin ch ki m soát ( c ch ) vi c ti t FSH. Thay ®æi h nh vi n o TuyÕn yªn TB theca TB h¹t Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 146
Hình 6.5: Các liên h trong tr c dư i ñ i-tuy n yên-bu ng tr ng - ði u hoà ho t ñ ng chu kỳ tính và ñ ng d c Chu kỳ ñ ng d c bò cái có liên quan ñ n nh ng s ki n k ti p nhau trong bu ng tr ng, t c là s phát tri n noãn bao, r ng tr ng, s hình thành và thoái hoá c a th vàng, d n ñ n hi n tư ng ñ ng d c. Các s ki n này ñư c ñi u hoà b i tr c dư i ñ i-tuy n yên-bu ng tr ng thông qua các hóc-môn (hình 6.5). Nh ng bi n ñ i v n i ti t, sinh lý và hành vi liên quan ñ n hi n tư ng ñ ng d c ñư c phác ho hình 6.6. Sãng LH Ng y Rông trøng Tr−¬ng lùc tö cung DÞch cæ tö cung ChÞu ®ùc Hình 6.6: Nh ng bi n ñ i v n i ti t, sinh lý và hành vi liên quan ñ n hi n tư ng ñ ng d c bò cái (Jainudeen et al., 1993) Trư c khi ñ ng d c xu t hi n (ti n ñ ng d c), dư i tác d ng c a FSH do tuy n yên ti t ra, m t nhóm noãn bao bu ng tr ng phát tri n nhanh chóng và sinh ti t estradiol v i s lư ng tăng d n. Estradiol kích thích huy t m ch và tăng trư ng c a t bào ñư ng sinh d c cái ñ chu n b cho quá trình giao ph i và th tinh. FSH cùng v i LH thúc ñ y s phát tri n c a noãn bao ñ n giai ño n cu i. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 147
Khi hàm lư ng estradiol trong máu cao s kích thích th n kinh gây ra hi n tư ng ñ ng d c. Sau ñó (h u ñ ng d c) tr ng s r ng sau m t ñ t sóng tăng ti t LH (LH surge) t tuy n yên. Sóng này hình thành do hàm lư ng estradiol trong máu cao kích thích vùng dư i ñôì tăng ti t GnRH. Sóng LH c n cho s r ng tr ng và hình thành th vàng vì nó kích thích tr ng chín, làm tăng ho t l c các enzym phân gi i protein ñ phá v các mô liên k t trong vách noãn bao, kích thích noãn bao t ng h p prostaglandin là ch t có vai trò r t quan tr ng trong vi c làm v noãn bao và t o th vàng. Sau khi tr ng r ng th vàng ñư c hình thành trên cơ s các t bào ñó ñư c t ch c l i và b t ñâù phân ti t progesteron. Hóc-môn này c ch s phân ti t gonadotropin (FSH và LH) c a tuy n yên thông qua hi u ng c ch ngư c, do ñó mà ngăn c n ñ ng d c và r ng tr ng cho ñ n ch ng nào mà th vàng v n còn ho t ñ ng (pha th vàng c a chu kỳ). Tuy nhiên, trong pha th vàng (luteal phase) các hóc-môn FSH và LH v n ñư c ti t m c cơ s dư i kích thích cu GnRH và c ch ngư c c a các hocmôn steroid và inhibin t các noãn bao ñang phát tri n. FSH m c cơ s (th p) này kích thích s phát tri n c a các noãn bao bu ng tr ng và kích thích chúng phân ti t inhibin. M c LH cơ s cùng v i FSH c n cho s phân ti t estradiol t các noãn bao l n và progesteron t th vàng trong th i kỳ “yên tĩnh” c a chu kỳ. Th c ra trong m i chu kỳ ñ ng d c không ph i ch có m t noãn bao phát tri n mà có nhi u noãn bao phát tri n theo t ng ñ t sóng v i kho ng cách ñ u nhau. ð i v i bò thư ng có 2-3 ñ t sóng/chu kỳ. M i ñ t sóng như v y ñư c ñ c trưng b i m t s noãn bao có nang nh cùng b t ñ u phát tri n, sau ñó 1 noãn bao ñư c ch n thành noãn bao tr i, noãn bao tr i này s c ch s phát tri n ti p theo c a các noãn bao cùng phát tri n còn l i trong nhóm ñó. S c ch c a noãn bao tr i này thông qua inhibin do nó ti t ra làm c ch ti t FSH c a tuy n yên. Tuy nhiên, ch ng nào còn có m t c a th vàng (hàm lư ng progesteron trong máu cao) thì noãn bao tr i không cho tr ng r ng ñư c mà b thoái hoá và m t ñ t sóng phát tri n noãn bao m i l i b t ñ u (hình 6.7). Tiªu thÓ v ng Rông R – KÝch ho¹t S – Chän läc Sãng 1 Sãng 2 D – Tréi A – Tho¸i ho¸ Sãng 3 Nguån no n bao mÉn c¶m gonadotropin HËu §. dôc Yªn tÜnh TiÒn §. dôc §. dôc Ng y cña chu kú Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 148
Hình 6.7: Các sóng phát tri n noãn bao trong m t chu kỳ tính (Ginther et al., 1989) N u tr ng r ng c a chu kỳ trư c không ñư c th thai thì ñ n ngày 17-18 c a chu kỳ n i m c t cung s ti t prostaglandin F2a, hóc-môn này có tác d ng làm tiêu th vàng và k t thúc pha th vàng c a chu kỳ. Noãn bao tr i nào có m t t i th i ñi m này s có kh năng cho tr ng r ng nh có hàm lư ng progesteron trong máu th p. Vi c gi m hàm lư ng progesteron sau khi tiêu th vàng làm tăng m c ñ và t n s ti t GnRH và do ñó mà tăng ti t LH c a tuy n yên. K t qu là noãn bao ti n r ng tr ng (tr i) tăng sinh ti t estradiol và gây ra giai ño n ti n ñ ng d c (pha noãn bao) c a m t chu kỳ m i. Tuy nhiên, n u tr ng r ng trư c ñó ñã ñư c th tinh thì th vàng không tiêu bi n và không có tr ng r ng ti p. Th vàng trong trư ng h p này s t n t i cho ñ n g n cu i th i gian có ch a ñ duy trì ti t progesteron c n cho quá trình mang thai. Th vàng thoái hoá trư c khi ñ và ch sau khi ñ ho t ñ ng chu kỳ c a bò cái m i d n d n ñư c h i ph c. 1.3. Mang thai a. Quá trình phát tri n c a phôi thai Mang thai (thai nghén) là giai ño n có ch a, b t ñ u khi tr ng ñư c th tinh và k t thúc b ng s ñ . ð i v i bò giai ño n mang thai kéo dài trung bình là 280 ngày. Th i gian mang thai trung bình c a trâu là 315 ngày. Th i gian mang thai có khác nhau tuỳ cá th , gi ng, l a ñ , gi i tính c a thai. N u ch a ñôi thì th i gian mang thai s ng n l i. Trong giai ño n ñ u c a th i kỳ thai nghén, phôi trôi n i t do, ñ u tiên là trong ng d n tr ng, sau ñó là trong d con. Tr ng ñư c th tinh thư ng thư ng t i t cung vào ngày th 5-6. Phôi bám vào t cung vào ngày th 30 (nhau thai s d n d n bám vào núm nhau m t i n i m c t cung). ð i v i bò s a trong kho ng 30-35 ngày sau khi th tinh, có kho ng 3-4 núm nhau mong manh bám vào s ng t cung có ch a. Trong vòng 40 ngày lá m m xu t hi n c hai s ng t cung. Sau kho ng 70 ngày ch a thì có kho ng 40-50 núm nhau (lá m m) xu t hi n. Gi a th i kỳ có ch a s núm nhau là 150 . S hình thành và phát tri n c a thai ñư c chia làm 3 giai ño n tách bi t, ñó là: phân chia, bi t hoá và sinh trư ng. - S phân chia Sau khi ñư c th tinh, h p t phân chia liên t c không có s tăng lên c a t bào ch t, l n phân chia ñ u tiên t o nên phôi 2 t bào (1 ngày) k ti p ñó là s phân chia b sung khi phôi di chuy n t ng d n tr ng t i t cung m t qu c u 16 ñ n 32 t bào (4-7 ngày), n m trong màng trong su t. Khi c u trúc này có nhi u t bào không ñ m ñư c, g i là phôi dâu (morula). M y ngày ti p theo, ch t l ng t p h p trong các kho ng gian bào s nhô vào gi a hình thành phôi nang (blastocyst), m t c u trúc có xoang ch a ñ y d ch th (khoang phôi, blastocoel) có m t l p t bào b c xung quanh. - S bi t hoá Trong giai ño n này di n ra các quá trình ph c t p bi t hoá các mô bào kèm theo vi c hình thành các h th ng và cơ quan chính: Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 149
Ngày 20-22: h th ng tu n hoàn b t ñ u hình thành. Ngày 23-26: tim, gan, th n, ph i hình thành. Ngày 35-60 (ti n thai): Các mô, t ch c th n kinh, s n, tuy n s a, cơ quan sinh d c và ñ c trưng c a gi ng b t ñ u hình thành. Như v y, sau 60 ngày toàn b các cơ quan ñã ñư c hình thành và phát tri n. H p t bình quân n ng 3 microgam, sau 60 ngày n ng 8-15g, t c là ñã tăng 3-5 tri u l n. - S phát tri n c a bào thai ñ u th i kỳ có ch a, t c ñ sinh trư ng tương ñ i c a thai nhanh hơn cu i kỳ ch a. Gi a ngày ch a 45 và 75, thai bê tăng kích thư c 1000% (t c là 6 ñ n 72g). Cư ng ñ sinh trư ng càng v cu i càng gi m ñi nhi u, nhưng kh i lư ng tuy t ñ i c a thai tăng r t nhanh, nh t là t tháng th 7 ñ n khi ñ : 5 tháng 2-4 kg 7 tháng 12-16 kg Kh i lư ng sơ sinh 25-40 kg Như v y, trong 2-2,5 tháng cu i kh i lư ng c a thai tăng 13-24 kg, t c là b ng kho ng 2/3 ñ n 3/4 kh i lư ng sơ sinh. - Song thai T l ñ sinh ñôi bò tương ñ i th p, bi n ñ ng t 0,5 ñ n 4% tuỳ theo gi ng. Theo m t s thông tin khác thì t l này là 8–10%. T l sinh ñôi ñ i v i bò nâu Th y Sĩ và bò Hà Lan (HF) cao hơn bò Jersey và các gi ng bò s a khác. T l sinh ñôi bò th t là th p. bò th t, t l sinh ñôi dư i 1%. Sinh ñôi là ñi u không mong mu n ñàn bò b i vì làm tăng nguy cơ sót nhau, nh hư ng ñ n sinh s n sau này, bê sinh ra y u t, khó nuôi và gi m kh năng s n xu t s a nh ng bò m sau khi ñ sinh ñôi. H s di truy n c a song thai là th p. Nguy cơ sinh ñôi tăng theo tu i trong m t s năm ti p theo, sau ñó gi m xu ng. Ph n l n sinh ñôi thu c lo i hình hai tr ng. ðó là do r ng 2 tr ng trong m t chu kỳ ñ ng d c. M t s c p song sinh là ñơn h p t , do th tinh m t noãn bào ñơn. Song sinh ñơn h p t thư ng có cùng gi i tính, có cùng tính di truy n và cùng ki u hình nhưng m t thai này thư ng l n hơn thai kia. Hi n chưa rõ nguyên nhân c a song sinh t ñơn h p t . bò, song sinh ñơn h p t chi m kho ng 8–10% t ng s song sinh. Có m t t l th p v tiêu thai và s y thai x y ra bò song sinh ñơn h p t . b. Nh ng bi n ñ i c a cơ th m trong th i gian mang thai Trâu bò cái mang thai có m t s bi n ñ i trong cơ th c n ñư c chú ý như sau: - Kh i lư ng cơ th tăng Kh i lư ng con m tăng lên là do s phát tri n c a thai, ñ c b êt là giai ño n 2 tháng có thai cu i cùng. Kh i lư ng bò m tăng còn do s phát tri n c a t cung, h th ng nhau thai; m t khác còn do trong th i gian mang thai kh năng tích lu dinh dư ng c a bò m tăng lên. Kh i lư ng d ch th c a thai, màng thai và t cung bò m tăng lên theo th i gian có ch a. Ngay trư c lúc bò ñ , kh i lư ng c a d ch thai kho ng 15,5kg và nhau thai kho ng 3,8kg. T cung s tăng t 1kg lên 10kg trong th i gian ch a, th m chí kích thư c t cung Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 150
tăng g n 10 l n, thai cùng v i d ch th , nhau thai chi m kho ng 85% t ng kh i lư ng c a t cung và nh ng v t th ñư c t cung ch a ñ ng. - Trao ñ i ch t và năng lư ng tăng Khi có thai tháng th 8 trao ñ i ch t ñ t 129%, còn khi ñ ñ t 141% so v i lúc bình thư ng. S tích lu N trong 6 tháng ñ u cao hơn bò tơ 40%, d n ñ n hàm lư ng N trong máu gi m, ñ c bi t là giai ño n cu i. Hàm lư ng Ca và P trong máu gi m th p, K có xu hư ng tăng. Lư ng ki m d tr gi m, máu d ñông hơn. Ch s A/G tăng lên ñ t c c ñ i lúc thai 6-7 tháng, sau ñó có xu hư ng gi m ñi và tăng lên trư c khi ñ n a tháng. - Thay ñ i trong h th ng n i ti t Th vàng ñư c hình thành và ti t progesteron trong su t th i gian mang thai. Hóc-môn này có tác d ng c ch r ng tr ng, kích thích s phát tri n c a màng nh y t cung, gi m th p nhu ñ ng c a cơ trơn ñ duy trì s mang thai. Vào tháng 9 hàm lư ng progesteron có xu hư ng gi m. Nhau thai ti t estrogen tăng d n tháng th 2-3 và cao nh t tháng 8-9. Estrogen có tác d ng kích thích m nh trao ñ i protein, kích thích tăng sinh t cung và ho t hoá m t s men. ð n khi ñ lư ng estogen gi m nhưng v n ñ ñ kích thích tuy n yên ti t prolactin c n cho quá trình ti t s a. Ngoài ra nhau thai còn ti t ra các hocmôn gonadotropin ñ duy trì ch c năng t i thi u c a bu ng tr ng. - Thay ñ i ho t ñ ng c a các cơ quan n i t ng Các cơ quan n i t ng, ñ c bi t là cơ quan tiêu hoá, tu n hoàn, hô h p, bài ti t có s thay ñ i thích ng. Do s phát tri n c a thai mà dung tích d c thu h p l i. Hô h p nông, nhanh và ho t lư ng ph i gi m. T n s tim nhanh, nhưng lư ng h ng c u và Hb bi n ñ i không nhi u. B ch c u ch tăng giai ño n cu i và cao nh t trư c lúc ñ . S l n th i phân và nư c ti u tăng lên. 1.4. ð a. Hi n tư ng s p ñ D u hi u ñ u tiên c a trâu bò s p ñ là s di chuy n c a thai ñ n v trí sinh. Trong g n h t th i gian ch a, thai n m ng a, ñưa chân lên trên. Sau khi xoay ñ n v trí sinh, thai n m s p, hai chân trư c ñ t c t cung và mũi c a thai n m gi a hai chân trư c. Thai n m v trí b t bình thư ng chi m kho ng 5%. Nh ng hi n tư ng không bình thư ng có th có như m t chân ho c c hai chân ho c ph n ñ u b quay tr l i, ho c ñuôi hư ng v phía c t cung. Bi u hi n bên ngoài rõ nh t là b ng s xu ng, dây ch ng mông-khum nhão gây hi n tư ng “s t mông”. ðó là do khi s p ñ , relaxin k t h p v i estrogen s làm giãn r ng khung ch u, m r ng ñư ng sinh ñ ñ cho thai ñi ra m t cách d dàng. Dây ch ng quanh kh u ñuôi chùng xu ng làm cho ph n kh u ñuôi nhô lên. Âm h s m m hơn, l ra và sưng. Nư c nh n lúc này t âm h ch y ra ngoài thành dòng vì estrogen làm cho niêm m c c t cung ti t ra niêm d ch m i. B u vú căng, con cao s n có th có s a ñ u ch y ra. S tăng trư ng tuy n vú có th nh n th y th i kỳ cu i cùng c a qúa trình mang thai. ðây có th do ho t ñ ng hi p tr c a estrogen và progestin, chúng kích thích s phát tri n c a các ng d n và mô ti t trong các tuy n vú. Khi s p ñ , các tuy n vú to ra và chúng ch a ñ y s a. S t ng h p s a là do Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 151
prolactin ph i h p v i m t s hocmon khác Do oxytocin ñư c phóng thích khi chuy n d , hi n tư ng xu ng s a thư ng làm cho s a a ra ñ u núm vú. V hành vi, bò hay có hi n tư ng gi gìn, tìm ch r ng rãi thoáng ñãng hay ch kín ñáo ñ ñ ng nh m tránh nh ng con khác. Có hi n tư ng ñ ng n m không yên, ñuôi thư ng cong lên, kèm theo r n ñ , càng g n lúc ñ thì t n s r n càng tăng. Con v t hay ñi ti u v t, lưng luôn luôn cong tư th r n. Quá trình r n ñ có th kéo dài 30 phút ñ n 1 gi . b. Quá trình ñ Quá trình ñ ñư c chia ra 3 th i kỳ như sau: - Th i kỳ m c t cung Th i kỳ này b t ñ u t khi t cung có cơn co bóp ñ u tiên ñ n khi c t cung m ra hoàn toàn. ð ng l c thúc ñ y cho quá trình sinh ñ là s co bóp c a cơ quan sinh d c ñư c ti n hành t mút s ng t cung ñ n thân t cung, ñ n c t cung và ñ n âm ñ o. Th i gian co bóp có nh ng kho ng cách nên t o ra nh ng cơn r n. Trong giai ño n này th i gian co bóp c a t cung ch 3 phút/ l n. Cư ng ñ co bóp chuy n t s ng t cung xu ng thân t cung, ñ n c t cung ra ngoài âm ñ o. Nư c trong t cung và màng thai d n ép ra ngoài, c t cung lúc này ñã m ra, màng thai m t ph n ñã l t ra ngoài. Cùng v i s c co bóp c a t cung tăng lên, màng thai l i ti p t c chui ra, ép vào c t cung làm cho c t cung m càng r ng. Khi c t cung ñã m r ng thì m t ph n c a thai chui ra, lúc này gi a c t cung và âm ñ o không còn ranh gi i n a. C t cung co bóp làm cho s ng t cung co ng n l i, d n ép xu ng thân t cung, kích thích cho thai thúc ñ y ra ngoài. Sau ñó c t cung m r ng hoàn toàn, s c co bóp c a s ng t cung ñ y m nh ph n trư c c a thai ra ngoài âm ñ o. Bò cái có th i kỳ m c t cung kho ng 6 gi , cá bi t có con t i 12 gi . ð i v i nh ng con ñã ñ nhi u l n, th i kỳ m c t cung t 30 phút ñ n 4 gi . - Th i kỳ ñ (s thai) Th i kỳ này b t ñ u t khi c t cung m hoàn toàn và k t thúc khi thai l t ra ngoài. Thai trư c h t ph i ñư c ñ y qua c t cung và ñi vào âm ñ o. N u ñ bình thư ng (d c ñ u s p), b ph n ñi trư c nh t là ñ u và chân (hình 6.8). Lúc này gia súc cái b n ch n, ñ ng n m không yên, chân cào ñ t, có con chân sau ñá vào b ng, lưng cong lên mà r n. Khi ñ u c a thai ñã ñi vào h ch u, gia súc cái l i n m xu ng. ð c ñi m là s c co bóp c a t cung trong th i kỳ này m nh Hình 6.8: Ngôi thai bình thư ng vì thân c a thai ti p xúc v i niêm m c âm ñ o, gây ra m t ma sát l n. Trong lúc này gia súc thư ng kêu, nguyên nhân c a gia súc kêu, ph n ng ñau ñ n khi sinh ñ là vì d ch i, d ch ni u ch y ra h t, thân thai l i ti p giáp vào niêm m c âm ñ o. Bào thai càng ñi ra ph n ngoài thì càng tăng kích thích cho cơ co bóp. L c co bóp lúc này là t ng h p gi a co bóp c a ñư ng sinh d c, s co bóp c a cơ thành b ng, cơ hoành Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 152
thành m t l c m nh và ñư c kéo dài. ð n th i kỳ này thai b t ñ u chuy n hư ng ñ ra ngoài. Trong th i gian ch a, bình thư ng thai bò n m nghiêng m t bên b ng m và khi ñ chuy n m t góc 90O ñ thành thai tư th d c ñ u s p. Bò r n m i l n t 80-100 giây, r n m t vài l n l i ngh m t lúc. L c co bóp lúc ñ này r t m nh, khi r n ñ con v t thư ng nghiêng, bàn chân du i th ng, lúc ngh l i n m ph ph c. T cung co bóp liên t c d n nư c i ra nhi u, thai cũng ñư c ñưa ra nên áp l c trong b c thai tăng lên làm v b c i. Nư c ch y ra ngoài g i là nư c i. Sau khi v i s c r n c a gia súc càng m nh ñ y thai và màng thai qua ñư ng sinh d c. Thư ng sau khi v i 1 gi thì thai ra. Khi b t ñ u r n ñ , con v t lúc n m xu ng, lúc l i ñ ng d y, cũng có con ch n m khi ñ u thai ñã l t ra ngoài âm h , m t s con ch ñ ng. Bò thư ng v i ngoài âm h . Trong giai ño n s thai, ñ u thai qua ñư ng sinh d c khó khăn. Sau m i l n r n ñ thai ñư c ñưa ra ngoài m t kho ng nh t ñ nh, khi ng ng cơn r n thai l i th t vào trong m t ít. Móng chân và ñ u thai có th th y th p thò c a âm h vài l n r t rõ, sau vài l n ñó thai m i ra ngoài ñư c. Trong lúc này cơn r n c a m r t kh e, sau m t cơn r n th t m nh, kêu r ng lên, ñ u thai m i chui qua c a xoang ch u, con m l i ngh m t th i gian, l i ti p t c r n, lúc này thai m i ra kh i ñư ng sinh d c. Ph n ñ u c a thai ra trư c, ti p ñ n ph n ng c ra sau. Lúc này s c r n con m gi m xu ng. Ph n còn l i c a thai nh s c ñ p c a hai chân sau mà ra ngoài hoàn toàn. Gia súc m thôi r n, ngh m t th i gian r i quay l i li m con. Sau khi thai ra ngoài thì thư ng t ñ t r n. Do ñ ng m ch r n có m i quan h v i màng thai và t ch c xung quanh r t ñàn h i nên khi ñ t l r n th t vào trong xoang b ng, nhưng ñ ng m ch ñã kín nên không có gì nguy h i. Gia súc ñ sinh ñôi thì hai thai ra cách nhau t 20 phút ñ n 2 gi . - Th i kỳ s nhau Sau khi thai l t ra kh i ñư ng sinh d c m t th i gian con m tr nên yên tĩnh, nhưng t cung v n co bóp và ti p t c nh ng cơn r n, m i l n co bóp t 1,5-2 phút, th i gian gi a hai l n co bóp là 2 phút, tuy cư ng ñ lúc này có y u hơn. Cơn r n lúc này ch y u là ñ ñưa nhau thai ra ngoài. Trong th i gian này tu n hoàn c a núm nhau m và núm nhau con ñã gi m nên nhau thai có th tách ra ñư c. Các nhung mao teo l i, tách núm nhau m ra kh i nhau thai. T cung ti p t c co bóp và thu nh l i d n v th tích, nhưng màng ni u và màng nhung mao thì không co l i ñư c nên b t cung ñ y ra ngoài. Trong quá trình ñ y màng nhau thai ra, do ñ c tính c a t cung co bóp t mút s ng t cung cho xu ng thân t cung, nên màng nhau thai bong ra s ñư c l n trái, ph n mút s ng t cung ra trư c, sau ñó bong d n xu ng s ng t cung, thân t cung và ra ngoài. Có trư ng h p màng nhau thai không b l n trái do màng ni u, màng nhung mao ñã tách hoàn toàn kh i niêm m c t cung. Do m ch máu c a núm nhau m không b t n thương cho nên khi nhau thai bong ra, con v t không b xu t huy t. Sau khi thai ra t 4-6 gi thì nhau ra. N u bong nhau t 6-12 gi sau ñ thì ñư c g i là bong nhau ch m. Sau 12 gi mà nhau thai không ra ñư c thì g i là sát nhau. Trư ng h p này c n ph i can thi p. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 153
1.5. Ph c h i ho t ñ ng sinh d c sau khi ñ Sau khi ñ t cung ph i ñư c ph c h i c v m t th c th và sinh lý và bu ng tr ng ph i tr l i ho t ñ ng chu kỳ bình thư ng ñ bò cái l i có th có thai ti p (hình 6.9). Các quá trình x y ra trong giai ño n sau khi ñ ch u s chi ph i c a m t lo t y u t , trong ñó ch y u là quá trình bú s a và ñi u ki n dinh dư ng, ngoài ra còn có nh hư ng c a mùa v , gi ng, tu i, l a ñ và nh hư ng c a con ñ c. Hình 6.9: Ph c h i t cung và bu ng tr ng sau khi ñ (Jainudeen và Hafez, 1991) a. Ph c h i t cung Sau khi ñ t cung s d n d n ñư c ph c h i ñ chu n b cho kh năng mang thai m i. Quá trình này liên quan ñ n cơ t cung, xoang và n i m c t cung. Cơ trơn d con s co l i ñ ñưa t cung v kích thư c bình thư ng. Nh ng co rút c a cơ trơn d con không nh ng làm co t cung mà còn giúp t ng các d ch s n (g m ch t nh y, máu, các m nh v n c a màng thai, mô c a m và d ch c a thai) ra ngoài. Tác d ng này có ñư c nh s phân ti t prostaglandin F2a kéo dài sau khi sinh làm tăng trương l c và s co bóp c a cơ trơn d con. Lúc ñ thì nh ng ñi u ki n vô trùng c a t cung (trong th i gian mang thai) b phá v . Vi khu n d xâm nh p vào t cung qua ñư ng c t cung giãn r ng và n y n nhanh chóng trong môi trư ng t cung thích h p cho chúng sau khi ñ . Quá trình th i d ch s n t t giúp h n ch kh năng viêm nhi m t cung. Song song v i vi c co cơ t cung và th i d ch s n ra ngoài, n i m c t cung cũng d n d n ñư c ph c h i ñ có th chu n b cho quá trình làm t c a h p t hay phân ti t prostaglandin trong ho t ñ ng chu kỳ tính. Sau khi ñ s n d ch ch y ra r t nhi u. Trong 2-3 ngày ñ u s n d ch ch y ra có màu ñ nh t, càng v sau s n d ch ch y ra có màu tr ng l n c n là do núm nhau m và b ch c u phân gi i t o ra. Càng v cu i th i gian s n d ch ch y ra màu càng nh t ñi, cu i th i kỳ là màu trong su t. Sau kho ng t 7-10 ngày s n d ch ng ng không ch y ra n a. M t hai ngày ñ u sau khi ñ c t cung h i ph c r t nhanh, ñ n 5-6 ngày sau thì c t cung ñóng ch t hoàn toàn. N u gia súc b sát nhau thì t cung co l i ch m hơn. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 154
Sau khi ñ 15 ngày, t t c l p t bào thư ng bì m i xu t hi n ñ y ñ trên b m t l p niêm m c t cung. Trong kho ng 12-14 ngày sau khi ñ t cung tr l i bình thư ng như trư c khi có thai, c v kích thư c và hình d ng. Nh ng tiêu chu n cho s h i ph c bao g m (a) t cung co tr v khu v c xoang ch u; (b) tr l i kích thư c như khi không có ch a; và (c) ph c h i trương l c bình thư ng c a t cung. Khi áp d ng nh ng tiêu chu n này, quá trình h i ph c t cung bò sau khi ñ không có bi n ch ng, c n kho ng 45 ngày. Nh ng nghiên c u mô bào h c cho th y có th c n kho ng 15 ngày n a n i m c t cung m i tr l i tr ng thái mô bào h c bình thư ng. T cung c a bò cái tr l i kích thư c như khi không có ch a m t kho ng 30 ngày. Trương l c c a s ng t cung không mang thai có th bình thư ng trong th i gian này. Tuy nhiên c n thêm 2 tu n n a ñ s ng t cung mang thai có trương l c bình thư ng tr l i. Cũng c n lưu ý r ng m t s ng t cung có th l n hơn s ng kia sau khi ñã h i ph c hoàn toàn. nh ng bò cái nhi u tu i, cũng có th t cung không co v khu v c xoang ch u, do ñó khi khám qua tr c tràng, trương l c là y u t ch th là chính xác hơn cho s h i ph c. Sau khi x y ra sót nhau và/ho c viêm nhi m t cung, s h i ph c t cung có th b ch m tr m t vài tu n. b. Ph c h i bu ng tr ng Mu n tr l i có ho t ñ ng (ñ ng d c và r ng tr ng) theo chu kỳ thì bu ng tr ng ph i ph c h i c hai ch c năng n i ti t (ti t hóc-môn) và ngo i ti t (cho tr ng r ng). Sau khi ñ chu kỳ ñ ng d c và r ng tr ng không x y ra ngay. Tuy nhiên, bu ng tr ng không ph i không ho t ñ ng mà các sóng noãn bao v n hình thành (hình 6.10). Th i kỳ t m ng ng chu kỳ này ch y u là do các cơ ch n i ti t ñi u hoà s phát tri n c a noãn bao, và do ñó mà ñ ng d c và r ng tr ng, còn chưa ñư c ph c h i. Trong th i kỳ này t n s phân ti t LH chưa ñ l n ñ gây ra giai ño n phát tri n cu i cùng c a noãn bao. Vi c c ch phân ti t LH t th i kỳ mang thai cùng v i tác d ng c ch c a vi c bú sưã ñã gây ra s gi m phân ti t LH này. Khi các ho t ñ ng th n kinh th d ch ñư c ph c h i do s thay ñ i các y u t n i và ngo i c nh thì sóng LH s ñư c ph c h i l i và giai ño n phát tri n cu i cùng c a noãn bao s x y ra d n ñ n ñ ng d c và r ng tr ng. Bß s÷a Bß thÞt nu«i con bó Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 155
Hình 6.10: Ph c h i ho t ñ ng c a bu ng tr ng sau khi ñ (Roche et al., 1992) Sau khi sinh, nhi u bò s r ng tr ng trong vòng 20–30 ngày. Tuy nhiên, hi n tư ng “ñ ng d c ng m” hay là “ r ng tr ng th m l ng” thư ng chi m t l cao. Khi nh ng con bò này r ng tr ng l i vào lúc 40–50 ngày, ph n l n chúng s có bi u hi n ñ ng d c. Nh ng con bò như v y ít có v n ñ v sinh s n hơn so v i nh ng con có th i kỳ không ñ ng d c kéo dài (không bi u hi n chu kỳ). M t s nhân t có th làm kéo dài th i gian không ñ ng d c sau khi sinh. Dinh dư ng th p (ho c trong th i gian ch a, ho c sau khi sinh) s làm ch m ñ ng d c l i. R ng tr ng th m l ng cũng thư ng x y ra nh ng bò cái có m t b ng dinh dư ng th p. Nh ng con bò cái ph n l n b nh hư ng là nh ng con g y y u lúc sinh ñ . K t h p dinh dư ng th p và cho con bú s gây nên v n ñ . Nhi u bò cái hư ng th t ñ con trong ñi u ki n cơ th g y y u và cho con bú, s kéo dài th i kỳ không ñ ng d c quá 100 ngày. M t s bò cái không th sinh s n ñư c trong năm t i b i nó không ñ ng d c và r ng tr ng do ñó ph i ñ cho bò ñ c nh y trong mùa ph i gi ng ti p theo. Nh ng nhân t khác có th kéo dài th i gian ñ ng d c tr l i sau ñ như b nhi m b nh, r i lo n trao ñ i ch t, viêm nhi m t cung và nh ng v n ñ khác v s c kh e. II. PHÁT HI N ð NG D C, PH I GI NG VÀ KHÁM THAI 2.1. Các phương pháp phát hi n ñ ng d c a. Quan sát tr c ti p Th bò ra bãi chăn ho c m t kho ng tr ng ñ quan sát các d u hi u ñ ng d c. T t nh t là quan sát vào sáng s m và chi u t i. ð dài m i l n quan sát ph thu c vào s lư ng gia súc trong ñàn (thông thư ng t 15 ñ n 30 phút). Có th quan sát th y các d u hi u ñ ng d c sau ñây: - Âm h sưng và m ư t, niêm m c ñư ng sinh d c xung huy t và không dính. - T c t cung ch y ra d ch trong su t và d o. Có th th y d ch 1-2 ngày trư c khi ñ ng d c th c s . - Lông ph n mông xù lên. Các bi n ñ i v hành vi c a bò cái có th th y là: - B n ch n, m n c m, hay chú ý ñ n s xu t hi n c a ngư i hay c a gia súc khác. - Kêu r ng, ñ c bi t là vào ban ñêm. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 156
- N u quan sát vào ban ñêm th y gia súc tư th ñ ng trong khi nh ng con khác n m. - Nh y lên nh ng con khác nhưng chưa ch u ñ c. - ð ng yên khi có m t gia súc khác nh y lên (ch u ñ c). - Li m và húc ñ u lên nh ng con khác. - Hít và ng i cơ quan sinh d c (hành vi ñ c trưng như con ñ c). - Ăn kém ngon mi ng và s n lư ng s a có th gi m. Ch tiêu duy nh t ch c ch n 100% ñ ng d c là ph n x ñ ng yên c a gia súc ñ ng d c khi b gia súc khác nh y lên. M t con bò cái nh y lên m t con bò cái khác thư ng là d u hi u nó s p ñ ng d c ho c ñ ng d c ñã trôi qua m t vài ngày. Có th có trư ng h p nh ng gia súc ñang ch a cũng th hi n d u hi u ñ ng d c, tuy nhiên khi b nh ng con khác nh y lên thì chúng không có ph n x ñ ng yên (kho ng 5% bò s a ñang ch a có bi u hi n ñ ng d c v i nh ng hành vi như nêu trên, nhưng không x y ra r ng tr ng). b. Dùng bò ñ c thí tình Dùng m t bò ñ c ñã ñư c th t ng d n tinh ho c m b t chéo dương v t sang bên (nên nó không làm cho bò cái th thai) ñ phát hi n ñư c con cái ñ ng d c. Phương pháp này t t, tin c y và cho hi u qu cao. Tuy nhiên, ch nên áp d ng trong chăn nuôi trang tr i, vì t n kém do ph i nuôi con bò ñ c thí tình. Có th dùng ñ c thí tình v i chén sơn ñánh d u. Bò ñ c thí tình ñư c bu c m t cái chén th ng ñáy ñ ng ch t màu và s bôi màu lên mông nh ng bò cái ñ ng d c mà nó ñã nh y. T l bò thí tình dùng trong ñàn bò cái cũng b ng v i t l bò ñ c ñư c s d ng (4%). c. Dùng các d ng c h tr phát hi n ñ ng d c Nh ng d ng c sau ñây s giúp d nh n biêt bò ñ ng d c: • Ch th màu. ðây là ch t keo dính trên x p nhu m màu g n lên mông bò cái và có th ñ i màu khi bò cái ñ ng d c ñư c con khác nh y nhi u l n. • Sơn ñuôi. Bôi m t l p sơn cu ng ñuôi bò cái. L p sơn này s b xoá khi bò cái ñ ng d c ñư c nh ng con khác nh y lên. d. Xác ñ nh hàm lư ng progesteron trong s a Hàm lư ng progesteron trong s a l n hơn trong máu và hi n nay các phương pháp xác ñ nh hàm lư ng hócmôn này trong s a ñư c áp d ng r ng rãi ñ phát hi n giai ño n c a chu kỳ. ð ti n hành xét nghi m, bò cái ph i trong th i gian ti t s a. N u như hàm lư ng progesteron tăng (4 ñ n 6 ηg/ml) vào th i ñi m ñ ng d c d ki n, bò cái ch c ch n không ñ ng d c. Nhưng n u hàm lư ng progesteron th p, gia súc có th ñang ñ ng d c. H n ch c a phương pháp là ph c t p và chi phí l n. Tuy nhiên, nh ng cơ s chăn nuôi bò s a l n và có s qu n lý t t ñàn bò (v i vi c áp d ng công ngh thông tin), có th áp d ng bi n pháp này và thông qua ñó ñ th tinh nhân t o mà không c n quan sát các d u hi u ñ ng d c. 2.2. Xác ñ nh th i ñi m ph i gi ng thích h p Tr ng ch ñư c th thai n u g p tinh trùng ño n 1/3 phía trên c a ng d n tr ng. Tinh trùng m t 10-14 gi ñ lên t i 1/3 phía trên c a ng d n tr ng. Th i gian di chuy n c a tr ng Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 157
qua ño n này kho ng 6-12 gi . Căn c vào th i ñi m r ng tr ng, th i gian di chuy n c a tinh trùng và tr ng thì v lý thuy t th i ñi m ph i gi ng t t nh t là vào cu i giai ño n ch u ñ c (n u nh y tr c ti p), t c là vào lúc bu ng tr ng có noãn bào m ng nư c, s p r ng, c t cung m to, niêm d ch tr ng ñ c, ch u ñ c cao ñ . N u TTNT thì nên ti n hành vào ñ u giai ño n h u ñ ng d c. Tuy nhiên, th i gian b t ñ u và k t thúc ñ ng d c là r t khó xác ñ nh. Phương pháp ñơn gi n nh t trong th c t ñ xác ñ nh th i ñi m ph i tinh là s d ng quy t c sáng-chi u: sáng phát hi n ñ ng d c thì chi u cho ph i l n 1 và sáng hôm sau cho ph i l n 2: chi u phát hi n ñ ng h n thì sáng hôm sau ph i l n 1 và chi u hôm sau ph i l i l n 2. Kho ng 2/3 s bò b t ñ u ñ ng d c vào ban ñêm nên thư ng nhìn th y ñ ng d c vào bu i sáng s m. Tuy v y, v i bò tơ và m t s bò Bos Indicus, nhi u tác gi không th a nh n quy t c sáng-chi u. H ñ ngh nh ng gi ng bò ñó c n ñư c d n tinh ngay sau khi quan sát th y ñ ng d c. 2.3. Ch n ñoán có thai a. Ki m tra qua tr c tràng Khám thai ñư c ti n hành trong kho ng th i gian t 35-42 ngày sau khi d n tinh. Có r t nhi u bò cái có th xu t hi n ñ ng d c tr l i sau khi ph i gi ng 21 ngày, tuy nhiên chúng không ñư c phát hi n ñ ng d c m t cách c n th n. T t c bò cái sau khi ph i gi ng 60 ngày ñ u ph i ti n hành ki m tra thai qua tr c tràng. M t s trư ng h p bò có thai (1-2%) trong kho ng 30-35 ngày s x y ra hi n tư ng ch t phôi, vì v y sau 60 ngày ph i gi ng c n ph i ki m tra thai. ð i ña s vi c ch n ñoán d a trên t cung và thai (b ng 6.1). Kích thư c c a t cung có nh hư ng ñ n v trí c a nó trong xoang ch u và c n ñư c chú ý. ð d y và trương l c c a thành t cung là quan tr ng. Màng ñ m có th ñư c phát hi n b ng cách dùng ngón cái và ngón tr s n n m t cách nh nhàng. Thu t ng “trư t màng” ñư c dùng miêu t quá trình này. ð n 120 ngày, núm nhau ñã ñ l n ñ có th s qua thành d con. Khi bò có ch a thư ng có th vàng trên bu ng tr ng. Tuy nhiên, có th vàng không nh t thi t có ch a. Bò khi có ch a ñ ng m ch gi a t cung l n lên nh m tho mãn nhu c u máu c a bào thai, và ñư ng kính có th 1-1,5cm vào cu i th i kỳ ch a. Khám thai qua tr c tràng khó chính xác. Nguyên nhân chính d n ñ n s ch n ñoán sai ñó là hi n tư ng ch t phôi ho c thai, ngoài ra còn các nguyên nhân khác d n ñ n ch n ñoán có ch a nh m là t cung co không hoàn toàn, có b c m t cung, t cung tích d ch nh y, t cung tích nư c làm cho t cung không co rút ñư c. B ng 6.1: Ch n ñoán lâm sàng bò có thai b ng s khám qua tr c tràng Tình tr ng Nh ng ñ c ñi m ch y u Không có ðư ng sinh s n n m gi a tr c tràng và xoang ch u; hai s ng to b ng nhau; thai: có th nh n bi t ñư c rãnh gi a hai s ng t cung; niêm d ch âm ñ o ít và loãng khi ñ ng d c Có thai: M t s ng t cung to hơn s ng kia; s màng thai có c m giác như s vào áo Tháng 1 sơ mi bên trong ng tay áo khoác; âm ñ o khô và dính; niêm d ch nhi u quanh c t cung; có th vàng trên chính bu ng tr ng ñã r ng tr ng trư c ñó 21 ngày (có th x y ra nh m l n n u không theo dõi ñ ng d c và l n Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 158
r ng tr ng th hai x y ra cùng bên). Tháng 2 S ng t cung bên có thai tăng to và phình ra; s ng có ch a có c m giác căng và ñàn h i; có th nh n bi t vách kép c a t cung và nhau; “trư t màng thai”; ch t ti t t c t cung keo dính; màng i hình qu th n căng ñư c phát hi n g n v i ng ba s ng t cung cùng bên th vàng; màng i l n d n t ch b ng hòn bi ve (2cm) lúc 5 tu n r i b ng qu tr ng gà (5cm) lúc 7 tu n. Tháng 3 S ng t cung lúc này to b t ñ u t t xu ng xoang b ng; thai n y lên lòng bàn tay ho c các ngón tay; ñ ng m ch gi a t cung bên s ng mang thai hơi l n hơn bên không mang thai; c m nh n ñư c m ch ñ p c a ñ ng m ch gi a t cung c a s ng t cung mang thai; “trư t màng thai”; có th s khám ñư c nhi u núm nhau trong vách t cung. Tháng 4 C m nh n ñư c m ch ñ p c a các ñ ng m ch t cung; có th s ñư c thai và các núm nhau. Tháng 5 Mi ng thai n m rìa xoang ch u; các chi c a thai n m trong t m tay phía trư c và dư i mép trên khung ch u (có th s th y thai, sau ñó nó chìm vào trong t cung ngoài t m tay). Tháng 6 Thai có th dư i t m tay; thai n m sư n bên ph i; có th s th y các núm nhau (gi ng như cúc măng-sét cài ng tay áo sơ-mi) và các chi c a thai; tuy n vú bò cái h u b to ra. Tháng 7 Các tuy n vú n to. Tháng 8 Có th s ñư c thai Tháng 9 Các âm môn sưng to, nhô lên và ñàn h i; các tuy n vú bóng loáng, to ra, phù n và xu t hi n s a non; âm h ti t ch t nh n. Sau tháng Dây ch ng mông-khum m m ra; ñ nh xương cùng hư ng lên trên do giãn th 9: trư c dây ch ng xương cùng; ph n mông lõm xu ng; g c ñuôi nhô cao; nút t lúc ñ cung hóa l ng; c t cung giãn r ng. b. Các phương pháp khám thai khác M t s phương pháp khám thai khác thư ng ñư c áp d ng là: - Ki m tra b ng phương pháp siêu âm T cung và bu ng tr ng có th ki m tra gián ti p b ng phương pháp siêu âm. ð chính xác có th ñ t t i 85-95 %. Tia siêu âm B ñư c s d ng ch n ñoán có thai b ng cách ñưa ñ u dò vào trong tr c tràng. Phôi trong giai ño n 26 -29 ngày có kích thư c 10 mm và hàng ngày kích thư c tăng lên kho ng 1,1 mm. K thu t này có th s d ng ñ d ñoán tu i c a thai cho t i t i 140 ngày sau khi ño ñ u - ñuôi c a thai. - Ki m tra b ng máy ñi n tim thai ði n tim thai ñư c coi như phương pháp ch n ñoán có ch a, nó ñư c áp d ng ñ i v i thai 5 tháng tr lên. - Phân tích progesteron trong s a ho c máu Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 159
Hàm lư ng progesteron trong s a và trong máu là như nhau trong su t chu kỳ ñ ng d c. Như v y hàm lư ng progesteron s cao gi a chu kỳ ñ ng d c và th p ngay trư c, trong khi và sau khi bò ñ ng d c. Vì th , ñ nh lư ng progesteron (s a ho c máu) trong ngày th 21 - 24 sau khi ph i gi ng có th giúp phát hi n sơm bò có ch a hay không. ð i v i bò s a n u phân tích th y hàm lư ng progesteron cao thì có th kh ng ñ nh 80% là bò có ch a. Tuy nhiên, t i 40-60 ngày tu i thai c n ki m tra qua tr c tràng ñ kh ng ñ nh l i. N u phân tích th y hàm lư ng progesteron th p thì ch c ch n là bò không có ch a. III. NUÔI DƯ NG TRÂU BÒ CÁI SINH S N 3.1. Tiêu chu n ăn Tiêu chu n ăn cho bò cái sinh s n t t nh t là tính theo phương pháp hi n ñ i như trình bày trong chương 2. Tuy nhiên, cũng có th áp d ng cách tính tiêu chu n ăn theo phương pháp tính hi n hành (trong khi chưa có h th ng phương pháp hi n ñ i chính th c nư c ta) như sau: - Nhu c u duy trì: Nhu c u duy trì ñư c tính theo th tr ng c a con v t. Có th tính theo công th c hay d a vào b ng tính s n. - Nhu c u nuôi thai: Căn c vào th i gian mang thai: + Giai ño n ñ u: không c n b sung thêm + Giai ño n tháng 3-6: 0,5-1,5 ðVTA và 100 g Pr TH, 7-8 g Ca, 5-6 g P/ðVTA. + Giai ño n tháng 7-9: 1,5-2,5 ðVTA và 110-125 g PrTH, 9-10 g Ca, 6-7 g P/ðVTA Ngoài ra c n cung c p 7-8 g NaCl, 30 mg caroten/100 kg P. - Nhu c u tích lu : Tuỳ theo th tr ng và m c ñ ti t s a c a chu kỳ sau. ð i v i bò tơ l và bò g y thì hàng ngày cung c p thêm 1,5-2 ðVTA. - Nhu c u s n xu t: Tuỳ theo t ng lo i gia súc. ð i v i bò chuyên sinh s n (không v t s a, không lao tác) thì ch tính như trên. N u bò cày kéo hay v t s a thì ph i tinh thêm các nhu c u này. 3.2. Kh u ph n ăn Kh u ph n ñư c ph i h p t các lo i th c ăn có th có, căn c vào thành ph n dinh dư ng c a chúng và nhu c u c a con v t (theo tính toán trên). Khi ph i h p kh u ph n cho bò cái có thai c n chú ý ñ n s phát tri n c a thai. Th i kỳ ñ u nên l y th c ăn thô xanh là ch y u; v cu i nên gi m th c ăn có dung tích l n, tăng th c ăn có hàm lư ng dinh dư ng cao. Mùa hè có c t t thì nên cho chăn th , không nh t thi t ph i b sung th c ăn. C n ñ c bi t chú ý ñ n giai ño n 2-3 tháng trư c khi ñ ñ ñ m b o cho bò sinh bê v i kh i lư ng sơ sinh cao, nhi u s a ñ u, và d ñ . Nguyên t c chung là ñ m b o lư ng th c ăn thô xanh, ñ ng th i cung c p thêm th c ăn tinh (ñ ñ m b o tiêu chu n ăn), c khô và các lo i ht c ăn khoáng. N u có th c ăn xanh ch t lư ng t t thì có th cho ăn, nhưng n u hàm lư ng a xit quá cao thì ph i trung hoà b t trư c lúc cho ăn. Trư c khi ñ n a tháng không nên cho ăn th c ăn xanh. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 160
Sau khi ñ quá trình trao ñ i ch t c a gia súc tăng lên nhi u, do ñó th c ăn ph i ñ m b o ch t lư ng t t, th c ăn d tiêu hóa, ñ phòng th c ăn m c, lên men, th c ăn kém dinh dư ng. ð ng th i cũng không nên dùng m t lư ng th c ăn tinh quá nhi u gây nên r i lo n tiêu hóa và gây b nh cho b u vú. Th c ăn d n d n cho chuy n v kh u ph n bình thư ng sau 10 ngày. N u bò m có quá nhi u s a, b u vú căng ñ , m y ngày ñ u không nên cho ăn nhi u th c ăn có ch t lư ng cao, th c ăn xanh, urê cũng không nên cho ăn v i. IV. CHĂM SÓC TRÂU BÒ CÁI SINH S N 4.1. Chăm sóc trâu bò cái mang thai C n thư ng xuyên gi v sinh thân th , không ñ phân bùn dính ñ y mình. C n có ñ nư c cho trâu bò t m. Trâu bò cày kéo cho ngh làm vi c trư c và sau khi ñ 1 tháng. Bò s a ph i cho c n s a trư c khi ñ 45-60 ngày. N u chăn nuôi t p trung c n phân ñàn theo th i gian có ch a: dư i 7 tháng, 7 tháng ñ n s p ñ và ñàn ñ i ñ (15-20 ngày trư c khi ñ ). Nh ng con tuy chưa ñ n ngày ñ d ki n nhưng phát hi n th y có tri u ch ng s p ñ cũng ph i ñưa v ñàn ñ i ñ . uTâu bò cái mang thai không ñư c cho chăn d t nh ng nơi d c trên 20-25o. Trâu bò ñ i ñ ph i ñươc ưu tiên chăn th nh ng bãi chăn lô c t t, ít d c, g n chu ng, d quan sát ñ ñưa v chu ng ñ i d ñư c k p th i khi có tri u ch ng s p ñ . Chu ng tr i ph i s ch s , yên tĩnh, không trơn. ð i v i trâu bò tơ và trâu bò th p s n hư ng s a c n kích thích xoa bóp b u vú t tháng có thai th 5 tr ñi. Tuy nhiên, ñ i v i bò s p ñ không nên tác ñ ng vào b u vú. ð i v i nh ng con cao s n n u th y xu ng s a s m, vú căng ñ , s a ch y ra cũng không nên v t s a làm m t s a ñ u c a bê và c ch quá trình ñ , mà nên gi m ho c c t th c ăn tinh, th c ăn nhi u nư c và các th c ăn kích thích ti t s a. 4.2. H lý bò ñ Khi th y trâu bò có tri u ch ng s p ñ kh n trương chu n b d ng c ñ ñ , bu ng ñ và cũi bê. Dùng c khô s ch lót n n dày 3-5 cm. ð con v t ngoài, dùng nư c s ch pha thu c tím 0,1% r a s ch toàn b ph n thân sau. Sau ñó lau khô và sát trùng b ng dung d ch crezin 1%. Dùng bông c n sát trùng b ph n sinh d c bên ngoài (mép âm môn). Sau ñó cho bò vào bu ng ñ ñã có chu n b s n, có c và nư c u ng ñ y ñ . C n ñ con v t ñư c yên tĩnh, tránh ngư i và gia súc khác qua l i. Khi th y con m b t ñ u r n ñ ngư i ñ ñ có th cho tay vào ñư ng sinh d c ki m tra chi u hư ng tư th c a thai. Trong khi cho tay vào ki m tra ph i nh nhàng tránh làm rách màng thai làm cho nư c thai ch y ra quá s m. Thai trong tư th bình thư ng thì ñ cho gia súc m t ñ . N u thai trong tư th không bình thư ng thì nên s a s m như ñ y thai, xoay thai v tư th chi u hư ng bình thư ng ñ cho gia súc m sinh ñ ñư c d dàng hơn. Trong lúc này r t d xoay thai vì thai chưa ra ngoài. Trong lúc r n ñ c a gia súc m trư ng h p ñ bình thư ng thì tuy t ñ i không ñư c lôi kéo thai quá s m, làm t n thương ñư ng sinh d c, làm xây xát và rách niêm m c ñư ng sinh d c. Trong trư ng h p gia súc ñ ngư c, ph n b ng c a thai ñã ra ngoài thì vi c lôi thai l i r t c n thi t, càng s m càng t t, n u ch m thai có th b ng t do u ng ph i nư c thai. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 161