Giáo trình đa dạng động vật part 9

Chia sẻ: Afasg Agq | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:15

Thêm vào BST

Báo xấu

75
lượt xem 15
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Miệng vỏ có mương trước. Lưỡi sừng hẹp và công thức răng sừng là 1-1-1 hay 1-0-1 Họ Muricidae: mương trước miệng vỏ rất dài, trên vỏ có nhiều ụ nhô hay gai, ăn thịt. Họ Buccinidae (ốc hương biển): có lổ trục, chân lớn. Răng giữa có từ 3 - 7 răng, răng giữa có dạng răng cưa. Hình 8.7: Bộ Stenoglossa. A: Murex; B: Urosalpinx; C: Busycon; D: Conus (theo Tryon).

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình đa dạng động vật part 9

DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 Miãûng voí coï mæång træåïc. Læåîi sæìng heûp vaì cäng thæïc ràng sæìng laì 1-1-1 hay 1-0-1 Hoü Muricidae: mæång træåïc miãûng voí ráút daìi, trãn voí coï nhiãöu uû nhä hay gai, àn thët. Hoü Buccinidae (äúc hæång biãøn): coï läø truûc, chán låïn. Ràng giæîa coï tæì 3 - 7 ràng, ràng giæîa coï Hçnh 8.7: Bäü Stenoglossa. A: Murex; B: Urosalpinx; C: daûng ràng cæa. Busycon; D: Conus (theo Tryon). Hoü Obividae: voí hçnh truû, màût voí trån, miãûng heûp daìi. Hoü Harpidae: màût ngoaìi coï nhiãöu gåì doüc trån laïng. Hoü Volutidae: voí låïn, thaïp voí bë thoaïi hoïa. Hoü Conidae: voí coï hçnh tim gaì, miãûng voí heûp daìi. Cäng thæïc ràng sæìng laì 1-0-1 b. Låïp phuû Opisthobranchia (mang sau) Dáy tháön kinh näúi haûch bãn vaì haûch taûng khäng cheïo nhau thaình hçnh säú 8. Xoang maìng aïo thoaïi hoïa hoàûc khäng phaït triãøn. Voí khäng phaït triãøn hay khäng coï Hçnh 8.8: Låïp phuû Opisthobranchia. A: voí. Haminea; B: cavolinia; C: Dendronotus; D: Aevlis (theo Tryon). Phán bäú vuìng næåïc låü vaì màûn. Bäü Pleurocoela (xoang bãn) Bäü Acoela (khäng xoang maìng aïo) - voí thoaïi hoïa 122
Chæång 8: Ngaình Thán mãöm... - khäng coï xoang maìng aïo - mang coï nhiãöu daûng c. Låïp phuû Pulmonata (äúc phäøi) Trung khu tháön kinh táûp trung thaình khäúi xuang quanh xoang miãûng. Dáy tháön kinh näúi haûch bãn vaì haûch taûng khäng cheïo nhau Khäng coï nàõp voí Hoü Ancylidae: voí hçnh choïp noïn, säúng baïm. Hoü Plaborbidae: voí hçnh vaình khàn deûp. Hoü Limnaeidae: voí hçnh vaình tai, thaïp äúc nhoün. Hoü Achitinidae: säúng trãn caûn, voí coï ván hçnh báöu duûc, thæïc àn cuía chuïng laì laï cáy. III. Låïp Pelecypoda (Chán Rçu) hay Bivalvia (Hai Maính Voí) hoàûc Lamellibranchia (mang táúm) 1. Âàûc âiãøm chung Coï khoaíng 5000 loaìi hiãûn âang säúng vaì coï khoaíng 1000 loaìi âaî hoïa âaï. Chuïng phán bäú räüng tæì vuìng biãøn cho âãún caïc thuíy væûc næåïc ngoüt. Trong nhoïm naìy coï nhiãöu loaìi coï giaï trë kinh tãú låïn. Thán thãø deûp, âäúi xæïng hai bãn. Hai miãúng da bao ngoaìi kheïp laûi, bao boüc láúy pháön thán mãúm goüi laì maìng aïo, âáy laì pháön tiãút ra voí Hai maînh voí liãn kãút nhau bàòng baín lãö cáúu taûo bàòng sæìng. Hai maính voí coï thãø bàòng hay khäng bàòng nhau. Voí coï thãø che âáûy toaìn bäü cå thãø hay loaìi coï äúng huït vaì thoaït næåïc khäng co ruït vaìo trong âæåüc phaíi coï voí phuû che âáûy. + Âènh voí (umbo): laì bäü pháûn sinh træåíng khåíi âiãøm cuía voí, nhä cao lãn khoíi màût læng, håi lãûch vãö træåïc. 123
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 + Màût nguyãût (lunula): åí màût træåïc, gáön âènh voí coï chäø loîm vaìo goüi laì màût nguyãût, pháön naìy coï thãø tháúy roí haìy khäng. + Màût thuáøn (Escutcheon): pháön sau âäúi nghëch våïi màût nguyãût goüi laì màût thuáøn. ÅÍ trai quaût Pectinidae vaì trai ngoüc Pteriidae coï phiãún voí nhä ra phêa træåïc vaì sau âènh voí goüi laì tai, åí phiaï træåïc goüi laì tai træåïc (anteriorlar), phêa sau laì tai sau (posteriorlar). + Âæåìng sinh træåíng: laì âæåìng láúy âènh voí laìm tám khåíi âiãøm vaì chaûy quanh âènh voí. Vç täúc âäü tàng træåíng phuû thuäüc vaìo âiãöu kiãûn sinh lyï vaì mäi træåìng cho nãn caïc âæåìng naìy khäng liãn tuûc vaì khäng khäng âãöu nhau. Coï thãø nhçn vaìo âáy âãø âoaïn tuäøi cuía con váût. + Âæåìng phoïng xaû: xuáút phaït tæì âieính voí vaì chaûy thàóng âãún màût buûng cuía voí, coï loaìi âæåìng naìy ráút mën åí daûng ván, coï loaìi âæåìng naìy thä vaì coï gai hay gåì. Cuìng mäüt loaìi âæåìng coï säú læåüng vaì hçnh daïng giäúng nhau. + Baín lãö: åí phiïa sau hay giæîa âènh voí coï maìu náu âen vaì âaìn häöi. Coï hai loaûi baín lãö laì baín lãö ngoaìi vaì baín lãö trong(baïm lãn hai mang keïo daìi âãún giæîa màût khåïp nãn khi chuïng kheïp laûi thç khäng tháúy). Baín lãö coï taïc duûng laìm voí måí ra. Giæîa voí vaì pháön thán mãöm coï hai cå ngang goüi laì cå kheïp voí træåïc vaì cå kheïp voí sau. Màût trong cuía voí coï + Vãút maìng aïo: laì vãút baïm xung quanh meïp voí cuía cå meïp maìng aïo. + Vënh maìng aïo: laì vãút baïm cuía cå äúng huït vaì thoaït næåïc (äúng caìng låïn thç vãút cå caìng to, äúng khäng co ruït vaìo âæåüc thç khäng coï vënh maìng aïo). + Vãút cå kheïp voí: nãúu cå phaït triãøn thç vãút naìy ráút låïn, coï loaìi coï vãút cå kheïp voí træåïc nhoí nãn ráút khoï tháúy. 124
Chæång 8: Ngaình Thán mãöm... Màût khåïp: laì màût trong, phêa dæåïi âènh voí, coï chäø nhä lãn cao thaình ràng, vaì chäø loîm xuäúng thaình khåïp nãnkhi voí kheïp laûi thç ráút chàûc. Coï hai loaûi ràng khåïp laì ràng giæîa vaì ràng bãn, coï loaìi khäng coï ràng khåïp (trai ngoüc), coï loaìi ràng khåïp ráút nhiãöu nhæng khäng phán hoïa thaình ràng giæîa vaì ràng bãn (soì huyãút). Xaïc âënh caïc màût cuía voí våïi caïc chè tiãu nhæ sau: + Màût træåïc: laì màût coï âáöu, màût buûng laì màût coï mang, màût læng laì màût coï tim vaì màût sau coï háûu män. Hçnh 8.9: Caï6u taûo cuía mäüt Acephala âiãøn hçnh (theo Woodruff. + Âènh voí ngaî vãö phiaï naìo thç âoï laì phêa træåïc, khoaíng caïch tæì âènh âãún màût træåïc ngàõn hån tæì âènh âãún màût sau, màût coï vënh maìng aïo laì màût sau. Nãúu coï mäüt vãút cå baïm thç cå lãûch vãö caûnh sau, baín lãö ngoaìi nàòm sau âènh voí. + Cáöm voí sao cho âènh hæåïng lãn trãn, muíi hæåïng vãö phiaï træåïc thç voí nàòm åí tay bãn naìo thç âoï laì tãn (traïi hay phaíi) cuía voí. + Kêch thæåïc cuía voí laì cao, räüng vaì daìi. Voí phuû coï hai loaûi laì (i) khäng liãn quan hay quan hãû gç âãún voí chênh vaì (ii) voí phuû kãút dênh hai voí phaíi vaì traïi laûi våïi nhau. Voí phuû gäöm caïc maính nhæ sau (I) maính khåíi âiãøm (photoplax) nàòm trãn âènh voí, che âáûy pháön træåïc voí (coï hai maính, mäüt maính hay khäng coï); (ii) maính giæîa (mesoplax) nàòm phêa sau maính træåïc (coìn goüi laì maính khåíi âiãøm), coï hçnh tam giaïc, chè coï mäüt maính bàòng âaï väi, coï loaìi khäng coï; (iii) maính sau (metaplax) laì phiãún âaï väi heûp vaì daìi nàòm giæîa maính khåíi âiãøm vaì maính giæîa, 125
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 coï 1 hay 2 maính; (iv) maính buûng (hypoplax) heûp vaì daìi nàòm pháön sau màût buûng vaì cuäúi cuìng (v) laì maính dáùn næåïc (siphonoplax) gäöm coï hai maính bàòng âaï väi âäúi xæïng nhau åí äúng huït vaì thoaït næåïc. Thán thãø Bivalvia gäöm coï 3 pháön laì nang näüi taûng, chán vaì maìng aïo. Âáöu âaî thoaïi hoïa nãn goüi laì låïp khäng âáöu Acephala. + Chán vaì tå chán: nàòm åí màût buûng, deûp hai bãn nhæ læåîi rçu. ÅÍ pháön giæía gäúc chán coï gan, äúng tiãu hoïa, tuyãún sinh duûc xám nháûp vaìo. Chán coï caïc daûng laì (i) chán hçnh truû troìn, tiãút diãûn ngang coï hçnh troìn vaì pháön âaïy bàòng phàóng goüi laì màût âaïy, loaûi chán naìy coï åí nhæîng loaìi nguyãn thuíy; (ii) chán hçnh læåîi rçu, deûp hai bãn, màût træåïc vaì màût sau keïo daìi thaình hai âáöu nhoün vaì cuäúi cuìng (iii) laì loaûi chán thoaïi hoïa, hçnh læåîi hay hçnh que, chán naìy coï åí nhæîng loaìi säúng baïm. Caïc loaìi säúng cäú âënh hay båi läüi thç chán chè xuáút hiãûn åí giai âoaûn áúu truìng. + Hoaût âäüng cuía chán laì do (i) âäi cå co ruït åí màût træåïc; (ii) âäi cå daîn chán åí màût træåïc; (iii) âäi cå co ruït chán åí màût sau vaì (iv) âäi cå náng chán åí giæîa thán. Caïc âäi cå naìy âäúi xæïng vaì baïm vaìo màût trong caûnh læng cuía voí, âoï laì vë trê khoaíng giæîa 2 cå kheïp voí. Nhæîng loaìi coï chán thoaïi hoïa thç cå co ruït chán biãún thaình cå co ruït tå chán. + Tå chán do tuyãún tå chántiãút ra giuïp con váût baïm chàût vaìo giaï thãm giæîa màût sau cuía chán thäng våïi xoang tå chán (coï tãú baìo thæåüng bç vaì tãú baìo tuyãún). Khaí nàng tiãút tå chán cuía con váût caìng giaì thç caìng keïm. Maìng aïo: laì hai låïp tãú baìo biãøu bç vaì mä liãn kãút åí giæîa. Xung quanh meïp maìng aïo cå ráút phaït triãøn. Maìng aïo coï 3 nãúp âoï laì (i) nãúp ngoaìi laì pháön tiãút ra voí nãn goüi laì nãúp sinh voí; (ii) nãúp giæîa coï nhiãöu tãú baìo caím giaïc phán bäú (åí trai quaût), nåi âáy coï nhiãöu xuïc tu vaì (iii) nãúp trong coï cå ráút phaït triãøn, coï khaí nàng thun daín ráút låïn nãn coï khaí nàng âiãöu chènh læåüng næåïc ra vaìo nãn goüi laì nãúp 126
Chæång 8: Ngaình Thán mãöm... âiãöu tiãút, coï nhiãöu tãú baìo caím giaïc vaìtãú baìo sàõc täú trãn âáy. Càn cæï vaìo âiãøm kãút håüp giæîa hai meïp maìng aïo maì ngæåìi ta chia laìm caïc daûng laì (i) daûng âån giaín (daûng mäüt läø) laì daûng maì hai maìng aïo dênh nhau åí pháön læng vaì dênh våïi nang näüi taûng; (ii) daûng hai läø laì daûng maì trãn maìng aïo ngoaìi âiãøm tiãúp xuïc åí pháön læng chuïng coìn coï mäüt chäø tiãúp xuïc khaïc åí pháön sau cuía meïp maìng aïo, chäø naìy tæågn æïng våïi háûu män (läø thoaït næåïc), läø thäng våïi bãn ngoaìi træåïc âiãøm kãút håüp 1 laì läø chán mang; (iii) daûng ba läø coï ba âiãøm kãút håüp cuía maìng aïo, ngoaìi hai läù 1 vaì 2 thç läø thæï 3 coï nhiãûm vuû láúy thæïc àn vaì huït næåïc nãn goüi laì läø huït næåïc hay läø mang vaì cuäúi cuìng laì (iv) daûng 4 läø, daûng naìy coï pháön tiãúp håüp thæï 2 keïo daìi, chán thoaïi hoïa, läø chán heûp laûi. Giæîa läø chán vaì mang coï thãm läø maìng aïo. Nhæîng nhoïm coï 3-4 läø thæåìng säúng trong buìn, âaìo hang nãn cå quan äúng huït thoaït næåïc ráút phaït triãøn. Xoang maìng aïo laì khoaíng träúng giæîa hai laï maìng aïo vaì bäü pháûn thán mãöm. Quanh meïp maìng aïo coï cå baïm chàõc vaìo hai voí âoï laì (I) cå voìng, chuïng phán bäú quanh meïp maìng aïo, âiãöu tiãút sæû co daín cuía maìng aïo; (ii) cå kheïp voí do cå maìng aïo hçnh thaình, chuïng xãúp thaình boï ngang liãn kãút tæì màût trongmaìng aïo âãún voívaì cuäúi cuìng laì (iii) cå äúng huït thoaït næåïc do pháön sau cuía cå quanh meïp maìng aïo hçnh thaình, gäúc cå naìy dênh chàût vaìo màût trong pháön sau cuía voí, chuïng coï daûng tam giaïc nãn coìn goüi laì vënh maìng aïo. Nhæîng loaìi khäng coï äúng huït vaì thoaït næåïc thç khäng coï vënh maìng aïo. Hãû tháön kinh gäöm coï haûch naío, haûch chán vaì haûch bãn + Haûch naío: nàòm åí hai bãn miãûng hay phêa sau cå kheïp voí træåïc, haûch naìy âiãöu tiãút sæû hoaût âäüng cuía cå kheïp voí træåïc, xuïc biãûn, maìng aïo, cå quan thàng bàòng vaì cå quan kiãøm tra cháút næåïc. 127
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 + Haûch chán: nàòm åí gäúc chán, phán bäú âãún caïc bäü phán cuía chán, khäúng chãú caïc hoaût âäüng cuía chán. Nhæîng loaìi coï chán thoaïi hoïa thç tháön kinh chán ráút nhoí, nhæîng loaìi chán thoaïi hoïa hoaìn toaìn thç khäng coï haûch tháön kinh chán. + Haûch tháön kinh bãn: nàòm saït haûch naío + Haûch tháön kinh taûng: nàòm åí màût buûng cuía cå kheïp voí sau. + Caïc giaïc quan Cå quan xuïc giaïc: màût da cuía cå thãø nhaûy caím våïi mäi træåìng næåïc nháút laì åí meïp maìng aïo vaì âáöu äúng huït vaì thoaït næåïc (âáöu muït dáy tháön kinh åí caïc gäúc vaì gåì caím giaïc), ngoaìi ra mäüt säú bäü pháûn khaïc nhæ xuïc biãûn, mang, äúng tiãu hoïa coï tãú baìo coï tiãm mao giæî nhiãûm vuû váûn chuyãøn thæïc àn nhæng cuîng coï khaí nàng caîm giaïc nhæng khäng chuí yãúu. Cå quan thàng bàòng: nàòm åí gäúc chán, caûnh tháön kinh chán, nhæîng loaìi säúng cäú âënh thç khäng coï cå quan naìy. Cå quan kiãøm tra cháút næåïc vaì cå quan maìng aïo: åí mäùi gäúc mang gáön haûch tháön kinh taûng (trãn cå kheïp voí sau), mäùi bãn coï haûch tháön kinh phuû biãún thaình cå quan caîm giaïc. Tháön kinh naío khäúng chãú hoaût âäüng cuía cå quan kiãøm tra cháút næåïc. Cå quan maìng aïo cuîng coï taïc duûng nhæ cå quan kiãøm tra cháút næåïc. Thë giaïc: åí chán, meïp maìng aïo, äúng huït vaì thoaït næåïc coï tãú baìo sàõc täú laìm nhiãûm vuû caîm quang. Hãû tiãu hoïa: bàõt âáöu laì miãûng, âoï laì mäüt khe ngang nàòm giæîa hai âäi xuïc biãûn. Xuïc biãûn coï hçnh tam giaïc, màût trong coï tiãm mao vaì nãúm nhàn âãø láúy thæïc àn. Thæûc quaín coï tiãm mao trãn thaình vaïch âãø váûn chuyãøn thæïc àn xuäúng daû daìy. Daû daìy coï hçnh tuïi vaì bãn trong coï nang tinh caï. Bao quanh daû daìy laì gan, âáöu sau cuía daû daìy laì ruäüt vaì cuäúi cuìng laì háûu män. 128
Chæång 8: Ngaình Thán mãöm... Hãû hä háúp: do mang âaîm nháûn, nàòm åí màût trong pháön sau cuía maìng aïo.ang coï nhiãöu daûng (i) mang nguyãn thuíy coï daûng läng chim, laï mang nhoí moüc âäúi xæïng hai bãn truûc mang; (ii) mang tå laì daûng mang nguyãn thuíy nhæng tå mang phaït triãøn thaình såüi xãúp coï thæï tæû, coï khi tå cong lãn thaình hçnh chæî V; (iii) mang tháût giäúngnhæ mang tå nhæng phiãún ngoün ngoaìi dênh vaìo màût trong cuía maìng aïo vaì phiãún trong dênh vaìo màût læng cuí gåì näüi taûng vaì cuäúi cuìng laì (iv) mang vaïch, âoï laì daûng mang thoaïi hoïa, caïc phiãún gäúc vaì phiãún ngoün dênh liãön nhau thaình vaïch vaì näúi gåì læng våïi maìng aïo. Vaïch coï läø thäng våïi xoang bãn trong, trãn vaïch xoang coï Hçnh 8.10: Màût càõt ngang cuía mäüt Bivalvia thãø hiãûn mang treo trong xoang maìng aïo maûch maïu phán bäú. (theo Howes). Hãû tuáön hoaìn: bàõt âáöu tæì tám tháút maïu seî theo âäüng maûch låïn vaì âäüng maûch nhoí âi âãún caïc bäü pháûn vaì cå quan, maïu âen seî theo xoang maïu âi xuäúng tám nhè räöi tiãúp tuûc voìng tuáön hoaìn måïi. Hãû baìi tiãút: bao gäöm coï tháûn vaì tuyãún xoang tim. Tháûn gäöm coï mäüt âäi nàòm åí màût buûng cuía xoang tim, mäüt âáöu thäng våïi xoang tim vaì âáöu kia thäng våïi xoang maìng aïo. Tuyãún xoang tim gäöm nhæîng tãú baìo thæåüng bç moíng, màût trong laì nhæîng baìo mä liãn kãút coï hçnh maûng læåïi, nåi âáy coï nhiãöu maûch maïu phán bäú. Ngoaìi hai pháön chuyãn hoïa trãn thç khàõp cå thãø âãöu coï tãú baìo thæûc baìo phán bäú, chuïng mang càûn baí vaìo tháûn hay xoang tim. Hãû sinh duûc: khaïc biãût giæîa con âæûc vaì con caïi tuy váûy cuîng coï mäüt säú loaìi âæûc caïi âäöng thãø. Tuyãún sinh duûc nàòm hai bãn nang näüi taûng bao gäöm bao Follicule, xoang sinh duûc (sinh ra tãú baìo sinh duûc) vaì äúng dáùn sinh duûc. 129
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 Phæång thæïc säúng: säúng vuìi trongbuìn, säúng cäú âënh, säúng âuûc khoeït trong gäø hay âaï väi vaì cuäúi cuìng laì daûng säúng táûp âoaìn, kyï sinh hay cäüng sinh. Thæïc àn vaì phæång thæïc bàõt mäöi: nhoïm àn loüc, àn thët vaì âuûc khoeït. Âëch hai: laì sinh váût vaì mäi træåìng säúng. Phæång thæïc tæû vãû: boí âi vaì tçm nåi khaïc, taûo voí daìy hay chui ruïc trong buìn hoàûc phoïng cháút báøn hoàûc thäúi. 2. Nhæîng loaìi thæåìng gàûp a. Bäü ràng haìng (Taxodonta) Màût khåïp cuía voí coï säú læåüng ràng nhiãöu, xãúp thaình haìng. Nhæîng ràng naìy ráút giäúng nhau vaì khäng phán hoïa thaình ràng giæîa, ràng bãn hay ràng meï. Mang laì daûng mang nguyãn thuíy hay mang tå. b. Bäü cå lãûch (Anisomyaria) Cå kheïp voí træåïc nhoí hoàûc thoaïi hoaï hoìa toaìn, màût khåïp khäng coï ràng hay chè coï daûng haût. Giæîa caïc såüi mang liãn hãû bàòng tiãm mao hay mä liãn kãút. c. Bäü mang tháût (Eulamellibranchia) Voí coï nhiãöu daûng, màût khåïp coï säú læåüng ràng êt, phán hoïa thaình ràng giæîa ràng bãn (coï mäüt säú loaìi khäng coï ràng). Cå kheïp voí træåïc vaì cå kheïp voí sau phaït triãøn gáön bàòng nhau. Meïp maìng voí coï 1-3 âiãøm kãút håüp, läù dáùn næåïc vaìo vaì ra phaït triãøn thaình äúng huït vaì thoaït næåïc. Mang coï cáúu taûo phæïc taûp, läø sinh duûc vaì läø baìi tiãút riãng biãût nhau. + Bäü phuû ràng cheí (Schizodonta): trãn mäùi ràng khåïp coï nhiãöu khe raînh hay ràng coï daûng khäng bçnh thæåìng, säúng åí næåïc ngoüt. + Bäü phuû ràng khaïc (Heterodonta): ràng khåïp phaït triãøn thaình ràng giæîa vaì ràng bãn, âa säú coï baín lãö ngoaìi. 130
Chæång 8: Ngaình Thán mãöm... + Bäü phuû khäng ràng (Adapedonta): hai voí daìi bàòng nhau, nhæng khi kheïp laûi thç khäng kên, màût khåïp khäng coï ràng bãn, coï baín lãö ngoaìi. + Bäü phuû Anomalodesmata: hai voí khäng bàòng nhau, ràng khåïp khäng phaït triãøn, màût trong voí coï táöng xaì cæì oïng aïnh, coï baín lãö trong. IV. Låïp Chán Buïa (Scaphopoda) Hiãûn taûi coìn ráút êt loaìi säúng åí næåïc màûn. Voí laì mäüt äúng giäúng nhæ sæìng boì hay ngaì voi, hai âáöu coï läø thäng, läø låïn laì läø chán âáöu coìn läù nhoí laì háûu män. Màût loîm cuía voí laì læng vaì pháön cong laì pháön buûng. Trãn màût voì coï âæåìng phoïng xaû vaì voìng sinh træåíng. Maìng aïo: laì mäüt maíng da hçnh äúng bao truìm láúy toaìn bäü pháön thán mãöm, Hçnh 8.11: Mäüt daûng cuía Scaphopoda. A: thán nàòm trong caït; B: voí (theo Naef). trong maìng aïo coï nhiãöu bäü cå khiãún cho maìng aïo co thãø co daín âæåüc, khoaíng träúng giæîa maìng aïo vaì bäü pháûn thán mãöm goüi laì xang maìng aïo. Âáöu khäng phaït triãøn, khäng coï màõt, coï mäi daìi, hai bãn mäi coï xuïc tu hçnh laï, trãn xuïc tu coï såüi tå coï bäü pháûn caîm giaïc åí âáöu. Giæîa mäi laì miãûng. Chán: hçnh truû, màût âaïy hçnh troìn hay tam giaïc. Hãû tiãu hoïa: miãûng biãún thaình tuïi xoang miãûng, trong âoï coï phiãún haìm vaì læåîi sæìng. Cäng thæïc ràng laì I I I I I. Hãû tháön kinh: gäöm coï haûch naío vaì haûch bãn nàòm åí pháön læng cuía xoang miãûng, haûch chán nàòm giæîa chán coï liãn quan âãún cå quan thàng bàòng, haûch taûng nàòm gáön háûu män. 131
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 Hãû hä háúp: quaï trçnh hä háúp diãùn ra qua vaïch maìng aïo. Hãû tuáön hoaìn: khäng coï tim maì chè coï xoang tim. Hãû baìi tiãút: coï mäüt âäi tháûn nàòm hai bãn daû daìy, âäi tháûn naìy khäng liãn hãû nhau maì âäø træûc tiãúp ra ngoaìi bàòng hai läø åí hai bãn háûu män. Hãû sinh duûc: tuyãún sinh duûc âæûc vaì caïi nàòm trãn hai caï thãø khaïc nhau, äúng dáùn sinh duûc vaì äúng baìi tiãút thäng våïi nhau. Træïng sau khi thuû tinh seî phaït triãøn thaình áúu truìng båi läüi trong næåïc. Phæång thæïc säúng: vuìi mçnh trong âáút, àn loüc. Chuïng êt coï giaï trë kinh tãú. Hiãûn nay låïp naìy chè coìn coï hai hoü + Hoü Dentaliidae: hçnh daûng giäúng nhæ ngaì voi, âæåìng kênh voí låïn nháút åí pháön chán, ràng giæîa coï chiãöu cao gáúp 2 láön chiãöu räüng. + Hoü Siphonodentaliidae: hçnh daûng giäúng nhæ sæìng tráu hay sæìng boì, âæåìng kênh voí låïn nháút åí giæîa äúng voí, ràng giæîa coï chiãöu cao tæång âæång chiãöu räüng. V. Låïp Chán Âáöu (Cephalopoda) 1. Âàûc âiãøm chung Coï khoaíng 200 loaìi hiãûn säúng vaì coï hån 10000 loaìi âaî hoïa âaï, âáy laì mäüt trong nhæîng loaìi âäüng váût coï giaï trë kinh tãú låïn vaì cuîng laì âäúi tæåüng quan troüng trong nghãö khai thaïc thuíy saín. Thán thãø âäúi xæïng vaì chia laìm 3 pháön + Pháön âáöu: ráút phaït triãøn, giæîa âáöu coï miãûng vaì quanh miãûng coï mang vaì xuïc tay (säú læåüng tæì 8-10 hay nhiãöu hån), hai bãn âáöu coï âäi màõt ráút phaït triãøn, giaïc maûc cuía màõt coï läø thäng våïi bãn ngoaìi goüi laì màõt håí, coìn khäng coï läø thç goüi laì màõt kên. 132
Chæång 8: Ngaình Thán mãöm... + Chán: gäöm coï xuïc tay vaì phãøu. Gäúc xuïc tay thä, ngoün nho, pháøu diãûn ngang coï hçnh tam giaïc hay tæï giaïc. Säú læåüng xuïc tay biãún âäøi tuìy loaìi. Hai xuïc tay daìi nháút laì xuïc tay bàõt mäöi (åí bäü 10 chán), riãng nhoïm coï 8 chán thç khäng coï xuïc tay bàõt mäöi chuyãn hoïa. Âãø xaïc âënh vë trê cuía xaïc tay, ngæåìi ta xãúp nhæ sau: âäi thæï 1 laì xuïc tay læng, âäi 2 vaì 3 laì xuïc tay bãn vaì âäi 4 laì xuïc tay buûng. Nãúu tháúy kyï hiãûu laì 1 2 3 4 thç caïc âäi xuïc tay coï thæï tæû låïn nhoí nhæ sau: 1>2>3>4, khi tháúy kyï hiãûu laì 3 = 2 1 4 laì âäi xuïc tay 3 = 2 >1>4. Xuïc tay sinh duûc chuyãn hoïa våïi nhiãûm vuû âæa tinh truìng vaìo cå quan sinh duûc cuía con caïi nãn goüi laì cå quan giao cáúu. Xuïc tay naìy khaïc hån caïc xuïc tay khaïc laì Hçnh 12: Maìng aïo måí thãø hiãûn cå quan bãn trong cuía Mæûc (theo Root). noï ngàõn hån vaì coï hçnh læåîi åí pháön cuäúi. Giaïc baïm trãn xuïc tay nàòm åí màût trong vaì trãn bäü pháûn hçnh læåîi cuía xuïc tay bàõt mäöi. Cáúu taûo vaì caïch sàõp xãúp giaïc baïm laì mäüt trong nhæîng âàûc âiãøm phán loaûi. Giaïc baïm cuía bäü taïm chán Octopoda coï cáúu taûo âån giaín, quanh miãûng cuía giaïc baïm laì cå voìng, phêa trong laì cå phoïng xaû. Giæîa giaïc baïm coï loîm sáu laì xoang, xuïc tay cuía bäü naìy coï 1, 2 hay 3 haìng giaïc baïm. Giaïc baïm cuía bäü mæåìi chán Decapoda coï cáúu taûo phæïc taûp hån, coï hçnh cáöu coï cuäúng tæång âäúi daìi, quanh miãûng giaïc coï nhiãöu gåì phoïng xaû, coï voìng sæìng vaì ràng sæìng. Mang duì: laì nãúp nhàn dênh liãön hai xuïc tay laûi våïi nhau, kyï hiãûu laì chæî in hoa thê duû nhæ A laì mang giæîa âäi xuïc tay thæï 1, B laì mang giæîa âäi xuïc tay 1-2, 133
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 C laì mang giæîa âäi xuïc tay 2-3, D laì mang giæîa âäi xuïc tay 3-4 vaì E laì mang giæîa âäi xuïc tay säú 4. Tæång tæû nhæ kyï hiãûu cuía xuïc tay, kyï hiãûu vãö âäü låïn cuía mang cuîng xãúp theo thæï tæû nhæ A B C D tæïc laì A>B>C>D hay A=B C D tæïc laì A = B>C>D. Phãøu: âáy laì bäü pháûn cuía chán, loîm phãøu åí màût buûng, phêa sau âáöu. Phãøu gäöm coï ba pháön (i) pháön træåïc hçnh äúng goüi laì äúng dáùn næåïc; (ii) màût trong pháön læng coï val hçnh chæî V âãø næåïc khäng chaíy ngæåüc vaìo phãøu, tuyãún phãøu hçnh tam giaïc åí læng vaì hai phiãún âäúi xæïng åí buûng tiãút ra niãm dëch laìm phãøu luän áùm æåït; (iii) cuäúi cuìng laì gäúc phãøu âoï laì nåi phãøi dênh våïi maìng aïo bàòng cå quan baïm, coï mäüt khäúi cå baïm vaìo hai bãn gäúc phãøu åí màût læng âiãöu khiãøn hoaût âäüng cuía phãøu. Nhiãûm vuû cuía phãøu laì phoïng cháút baìi tiãút, sinh saín, phoïng tuïi mæûc vaì âáy cuîng laì cå quan váûn âäüng chênh cuía con váût khi phãøu uäún cong vãö phêa sau thç doìng næåïc âi tæì xoang maìng aïo âãún phãøu voüt maûnh ra ngoaìi âáøy co váût tiãún tåïi. Pháön thán: do maìng aïo uäún cong thaình hçnh äúng, thán coìn coï voí. Voí ngoaìi hay voí thoaïi hoïa thaình phiãún âaï väi nhoí åí læng. Näüi taûng nàòm bãn trong maìng aïo. Tim coï 1 hay 2 âäi tæång æïng våïi säú læåüng mang. Pháön miãûng coï phiãún haìm vaì læåîi sæìng. Hãû tháön kinh âàûc biãût phaït triãøn, haûch tháön kinh naío coï bäü xæång mãöm bao boüc. Tuïi mæûc maìu âen nàòm åí màût buûng cuía näüi taûng. Tuyãún sinh duûc âæûc vaì caïi nàòm trãn hai caï thãø khaïc nhau. Træïng thuû tinh phaït triãøn træûc tiãúp thaình con non maì khäng qua giai âoaün áúu truìng. 2. Nhæîng loaìi thæåìng gàûp a. Bäü mæåìi chán Decapoda 134
Chæång 8: Ngaình Thán mãöm... Täøng hoü Architeuthacea: coï voí trong bàòng cháút sæìng, coï cå quan phaït saïng, màõt håí, giaïc baïm biãún thaình moïc cáu. Täøng hoü Loginiacea: coï voí trong bàòng cháút sæìng, coï cå quan phaït saïng, màõt kên, giaïc baïm khäng coï daûng moïc cáu. Täøng hoü sepiacea: voí trong bàòng cháút väi, khäng coï cå quang phaït quang. b. Bäü taïm chán Bäü phuû khäng läng Insirrata Bäü Argonautacea Taìi Liãûu Tham Khaío 1. Phan Troüng Cung. 1979. Âäüng váût hoüc (táûp I), Âäüng váût khäng xæång säúng. Nhaì xuáút baín Âaûi hoüc vaì Trung hoüc Chuyãn nghiãûp. 2. Edmondson. W.T. 1959. Freshwater Biology (second edition). University of Washinton, Seattle. 3. Joseph G. Engemann and Robert W. Hegner. 1981. Invertebrate zoology. Publishing and Distributing Corporation 94 Panay Avenue, Quezon City. 4. Robert W. Pennak. 1978. Fresh-water invertebrates of the United states. A wiley-interscience publication. 5. Shirota. A and T. D. An. 1966. Plankton of south Vietnam. Nhatrang Oceanography Institute. 6. Âàûng Ngoüc Thanh, Thaïi Tráön Baïi, Phaûm Vàn Miãn. 1980. Âënh loaûi âäüng váût khäng xæång säúng næåïc ngoüt Bàõc Viãût Nam. Nhaì xuáút baín Khoa hoüc vaì Kyî thuáût, Haì Näüi. 135
Chæång IX NGAÌNH CHÁN KHÅÏP (ARTHROPODA) Âáy laì ngaình âäüng váût låïn nháút våïi hån 1.5 triãûu loaìi, chuïng coï hçnh thaïi ráút âa daûng våïi nhæîng âàûc âiãøm cå baín sau: - Cå thãø âäúi xæïng hai bãn, phán âäút dë hçnh nhæng tæìng nhoïm âäút laûi coï xu hæåïng näúi liãön nhau âãø taûo thaình pháön cå thãø roí rãût nhæ âáöu, ngæûc, buûng ... - Toaìn bäü cå thãø âæåüc bao boüc bàòng mäüt låïp cutincu, mäùi âäút coï maìng näúi mãöm laìm cho chuïng coï thãø cæí âäüng âæåüc chè træì caïc âäút liãön nhau nhæ âáöu, ngæûc ... coï khi låïp chitin naìy tháúm muäúi vä cå (CO32-, PO43-) hay caïc cháút khaïc laìm cho voí cå thãø tråí nãn cæïng. Chitin laì mäüt polysaccharite coï chæa nitå (polyacetylglucosamine) co tênh thun giaín bãön chàõc. Maìu sàõc cuía voí bãn ngoaìi coï thãø laì do maìu sàõc hoïa hoüc cuía caïc sàõc täú trong tãú baìo biãøu mä hay do sàõc maìu lyï hoüc cuía låïp chitin (do hiãûn tæåüng giao thoa aïnh saïng) hay caí hai. Do coï låïp chitin cæïng bao boüc nãn chuïng phaíi läüt xaïc âãø låïn lãn. - Coï caïc pháön phuû våïi cáúu taûo phán âäút, phán hoïa âa daûng giæî caïc chæïc nàng khaïc nhau trong hoaût âäüng säúng, bãn caûnh pháön phuû naìy (chán boì, chán haìm, chán båi) chuïng coï thãø hçnh thaình caïnh. Caïc pháön phuû naìy hoaût âäüng âæåüc nhåì nhæîng boï cå riãng biãût baïm vaìomáúu trong cuía låïp chitin âãø âiãöu khiãøn hoaût âäüng cuía tæìng bäü pháûn vaì coï sæû xuáút hiãûn caïc cå âäúi khaïng. I. Låïp Giaïp Xaïc (Crustacea) 1. Âàûc âiãøm chung - Phán bäú räüng trong mäi træåìng næåïc nhæ säúng âæåüc trong mäi træåìng âáút áøm, båi hay träi näøi trong næåïc, boì hay säúng cäú âënh hoàûc kyï sinh.