Giáo trình Giảng văn học Việt Nam: Phần 1- Trần Đăng Quyền

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:49

Thêm vào BST

Báo xấu

234
lượt xem 69
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 1: Văn học dân gian thuộc cuốn giáo trình Giảng văn học Việt Nam do Trần Đăng Quyền biên soạn. Nội dung của phần 1 giới thiệu đến người học các kiến thức cụ thể về các tác phẩm văn học dân gian như: đi san mặt đất, con rồng cháu tiên, Sơn Tinh Thủy Tinh, truyền thuyết về Hồ Gươm, thà chết còn hơn, vè con dao,...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Giảng văn học Việt Nam: Phần 1- Trần Đăng Quyền

®¹i häc huÕ trung t©m ®μo t¹o tõ xa trÇn ®¨ng suyÒn (Chñ biªn) lª l−u oanh − lª tr−êng ph¸t − l· nh©m th×n gi¸o tr×nh gi¶ng v¨n v¨n häc viÖt nam trong ch−¬ng tr×nh thcs (s¸ch dïng cho hÖ ®μo t¹o tõ xa) T¸i b¶n lÇn thø hai HuÕ - 2007 1
Môc lôc Trang Môc lôc ......................................................................................................................................2 Lêi nãi ®Çu..................................................................................................................................4 PhÇn I: V¨n häc d©n gian............................................................................................................5 §i san mÆt ®Êt..........................................................................................................................5 TruyÖn con rång ch¸u tiªn.......................................................................................................8 S¬n tinh thuû tinh ..................................................................................................................10 TruyÒn thuyÕt vÒ Hå G−¬m...................................................................................................12 Thμ chÕt cßn h¬n ...................................................................................................................14 Tôc ngõ vÒ thiªn nhiªn vμ lao ®éng s¶n xuÊt ........................................................................16 Tôc ng÷ vÒ quan hÖ gia ®×nh, thÇy trß, bÌ b¹n.......................................................................18 VÌ con dao.............................................................................................................................20 VÌ rau ....................................................................................................................................23 Nh÷ng bμi ca giao ©n t×nh, nghÜa t×nh....................................................................................26 I-T×nh c¶m gia ®×nh............................................................................................................26 II- T×nh c¶m gia ®×nh (TiÕp)...............................................................................................29 III- T×nh b¹n - T×nh ng−êi - T×nh c¶m g¾n bã víi c«ng viÖc lμm ¨n vμ nh÷ng vËt th©n thuéc...................................................................................................................................32 IV- T×nh b¹n - T×nh ng−êi -T×nh c¶m g¾n bã víi c«ng viÖc lμm ¨n vμ nh÷ng vËt th©n thuéc (TiÕp)..................................................................................................................................34 V- T×nh yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc........................................................................................37 VI- T×nh yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc (TiÕp) ...........................................................................39 VII- Th©n phËn ng−êi lao ®éng nghÌo khæ trong x· héi cò ...............................................41 VIII- Th©n phËn ng−êi lao ®éng nghÌo khæ trong x· héi cò (TiÕp)...................................44 IX- MÊy bμi ca dao c−êi cît...............................................................................................46 X- MÊy bμi ca dao c−êi cît (TiÕp) .....................................................................................48 PhÇn II: V¨n häc trung ®¹i........................................................................................................50 HÞch t−íng sÜ v¨n...................................................................................................................50 B×nh ng« ®¹i c¸o....................................................................................................................54 ThuËt høng XXIV..................................................................................................................62 B¹ch §»ng h¶i khÈu...............................................................................................................65 ChuyÖn ng−êi con g¸i nam x−¬ng.........................................................................................67 Vμo trÞnh phñ.........................................................................................................................69 Håi thø m−êi bèn ..................................................................................................................71 ChÞ em Thuý KiÒu .................................................................................................................74 KiÒu gÆp Kim Träng..............................................................................................................76 M· Gi¸m Sinh mua KiÒu .......................................................................................................78 KiÒu ë lÇu Ng−ng BÝch ..........................................................................................................80 KiÒu gÆp Tõ H¶i ....................................................................................................................83 Qua §Ìo Ngang.....................................................................................................................85 §i thi tù vÞnh..........................................................................................................................88 Ch¹y giÆc...............................................................................................................................91 Thu ®iÕu.................................................................................................................................93 2
B¹n ®Õn ch¬i nhμ ...................................................................................................................95 C©u c¸ mhïa thu ..................................................................................................................100 N¨m míi chóc nhau.............................................................................................................102 Th−¬ng vî............................................................................................................................105 PhÇn III: V¨n häc hiÖn ®¹i ......................................................................................................107 Ng¾m tr¨ng..........................................................................................................................107 Kk«ng ngñ ®−îc ..................................................................................................................110 §i ®−êng..............................................................................................................................113 LÊy cñi.................................................................................................................................114 Tõ Êy....................................................................................................................................117 DÕ MÌn phiªu l−u ký ...........................................................................................................120 Trong lßng mÑ .....................................................................................................................122 §ång hμo cã ma...................................................................................................................125 GÝo l¹nh ®Çu mïa ................................................................................................................127 ¤ng §å ................................................................................................................................130 Nhí rõng..............................................................................................................................133 C¶nh khuya..........................................................................................................................135 Tøc c¶nh P¸C Bã .................................................................................................................137 L−îm ...................................................................................................................................140 §ªm nay B¸c kh«ng ngñ .....................................................................................................143 Cá non .................................................................................................................................146 ¤ng l·o v−ên chim ..............................................................................................................148 Tõ CU-BA ...........................................................................................................................150 Ngμy c«ng ®Çu tiªn cña cu tý ..............................................................................................152 Nh÷ng c¸nh buåm ...............................................................................................................154 Lμng.....................................................................................................................................156 §ång chÝ ..............................................................................................................................158 MÑ c¾ng nhμ ........................................................................................................................161 C¸i tÕt cña mÌo con .............................................................................................................163 Bãp n¸t qu¶ cam ..................................................................................................................165 LuyÖn tËp.............................................................................................................................168 Lªn ®−êng............................................................................................................................171 LÆng lÏ SA PA.....................................................................................................................174 ChiÕc l−îc ngμ .....................................................................................................................178 Bøc tranh .............................................................................................................................182 3
Lêi Nãi §ÇU TËp s¸ch nμy chän ph©n tÝch nh÷ng t¸c phÈm v¨n häc trong ch−¬ng tr×nh phæ th«ng Trung häc c¬ së (CCGD). §èi t−îng phôc vô lμ gi¸o viªn vμ häc sinh ë cÊp häc nμy. Gi¶ng d¹y t¸c phÈm v¨n häc lμ mét c«ng viÖc lý thó, hÊp dÉn nh−ng còng ®Çy khã kh¨n, mét thö th¸ch lín ®èi víi ng−êi gi¸o viªn. Lμm thÕ nμo ®Ó kh¸m ph¸, ph¸t hiÖn chÝnh x¸c ý nghÜa t− t−ëng vμ ®Æc s¾c nghÖ thuËt cña t¸c phÈm v¨n häc ? Vμ b»ng c¸ch nμo h−íng dÉn cho häc sinh cã thÓ tù t×m thÊy c¸i hay, c¸i ®Ñp cña v¨n ch−¬ng ? T¸c phÈm v¨n häc lμ mét hiÖn t−îng phong phó, phøc t¹p ; cho nªn, ph©n tÝch nã lμ mét c«ng viÖc kh«ng ®¬n gi¶n, ®ßi hái c¸ch tiÕp cËn khoa häc, phï hîp víi tõng ®èi t−îng cô thÓ. Nh÷ng t¸c gi¶ cña tËp s¸ch nμy, mét mÆt cè g¾ng ph¸t huy kh¶ n¨ng vμ kinh nghiÖm cña m×nh, mÆt kh¸c cè g¾ng viÕt sao cho dÔ hiÓu vμ thiÕt thùc. Chóng t«i hy väng r»ng ®©y lμ mét tμi liÖu tham kh¶o tèt cho gi¸o viªn vμ häc sinh, vμ mong r»ng nhËn ®−îc nhiÒu ý kiÕn ®ãng gãp ®Ó tËp s¸ch nμy ngμy cμng hoμn thiÖn h¬n. Chñ biªn GS. TS. TrÇn §¨ng suyÒn 4
PhÇn I: V¡N HäC D¢N GIAN §I SAN MÆT §ÊT (ThÇn tho¹i d©n téc L« L«) LÞch sö "mÊy ngμn, mÊy v¹n n¨m" lao ®éng, chinh phôc tù nhiªn ®Ó s¸ng t¹o nÒn v¨n minh ®· ®−îc c¸c thÕ hÖ tæ tiªn ng−êi L« L« nèi nhau ®óc kÕt thμnh c¶ mét hÖ thèng bμi h¸t thÇn tho¹i, víi phÇn lêi lμ nh÷ng c©u th¬ thÓ n¨m tiÕng. Gäi lμ hÖ thèng bëi nã gåm nhiÒu ch−¬ng khóc. Cã khóc h¸t vÒ thuë cßn hoang s¬, trêi − ®Êt − con ng−êi tho¹t míi sinh ra, nhê cã «ng S¸ng lμ mét vÞ thÇn khæng lå lμm cét chèng mμ trêi víi ®Êt míi ph©n t¸ch lμm ®«i, t¹o kho¶ng gi÷a ®Ó ng−êi cïng mu«n loμi cã chç sinh tån. Cã khóc ngîi ca nh÷ng ng−êi cæ ®¹i, ®oμn kÕt chiÕn ®Êu, tiªu diÖt lò thÇn ¸c (h×nh ¶nh thÇn tho¹i cña nh÷ng trë ng¹i do thiªn nhiªn g©y ra) ®Ó b¶o vÖ mÇm mèng v¨n minh buæi ®Çu mμ con ng−êi g©y dùng ®−îc. Cã khóc kÓ l¹i nh÷ng chiÕn c«ng chinh phôc h¹n h¸n, lôt léi vμ nh÷ng thμnh qu¶ vÜ ®¹i ph¸t hiÖn vμ −¬m trång nh÷ng loμi c©y kh¸c nhau thμnh rõng phñ xanh mÆt ®Êt vèn hoang vu, v.v. Nghe kÓ thÇn tho¹i L« L«, ta nh− sèng trong kh«ng khÝ võa thiªng liªng, huyÒn bÝ, võa trμn ngËp niÒm hμo høng lao ®éng vμ s¸ng t¹o, kh¸c nμo nh− khi ta nghe kÓ thÇn tho¹i, truyÒn thuyÕt cña ng−êi ViÖt (Kinh) thêi vua Hïng dùng n−íc. §o¹n trÝch gi¶ng ®©y lμ mét ®o¶n khóc lÊy tõ bμi ca thÇn tho¹i L« L« ®å sé ®ã. Ngμy x−a, tõ rÊt x−a... Ng−êi giμ kh«ng nhí næi MÊy tr¨m, mÊy ngh×n ®êi (1) Ngμy x−a, tõ rÊt x−a... Ng−êi trÎ kh«ng biÕt tíi MÊy ngh×n, mÊy v¹n n¨m Lêi më ®Çu bμi ca cña nghÖ nh©n h¸t − kÓ thÇn tho¹i ®· tõ tõ vÐn lªn bøc mμn kh«ng gian − thêi gian tr−íc m¾t nh÷ng ng−êi nghe. Dßng thanh ©m ®Òu ®−a ng−êi nghe mçi lóc rêi xa hiÖn t¹i, ®Ó ®¾m ch×m dÇn vμo qu¸ khø xa x¨m. Líp thÝnh gi¶ trÎ tuæi l¾ng nghe vμ cè h×nh dung vÒ mét thuë hång hoang. Thuë Êy cã nhiÒu ®iÒu diÔn ra kh«ng gièng b©y giê. Con ng−êi ngμy nay sèng thμnh tõng gia ®×nh nhá, víi nh÷ng vui, buån, lo toan riªng t−. Cßn vμo "thuë Êy" ng−êi ta sèng quÇn tô theo bÇy ®μn : Ng−êi mÆt ®Êt ¨n chung Cïng ®i vμ cïng ë... .... Ng−êi mÆt ®Êt sèng chung Cïng ë vμ cïng ®i Thuë Êy, c©y cèi cßn tù do mäc thμnh rõng ë bÊt cø chç nμo, ng−êi ta ®μnh "trång b¾p trªn nói cao". Thuë Êy, con ng−êi cßn sèng trong hang vμ "uèng n−íc tõ bông ®¸" ch¶y ra ch¼ng kh¸c loμi vËt lμ bao, nghÜa lμ cßn lÖ thuéc rÊt nhiÒu vμo nh÷ng g× s½n cã trong tù nhiªn. Kh«ng gian sinh tån cña ng−êi nguyªn thuû Êy còng kh¸c víi kh«ng gian x· héi thêi v¨n minh hiÖn ®¹i. §Êy lμ kh«ng gian cßn ®Ëm mμu s¾c thÇn (1) C©u nμy, SGK in nhÇm thμnh "MÊy n¨m, mÊy ngh×n ®êi" lμm mÊt ®i vÎ ®Ñp ®¨ng ®èi, c©n xøng víi c©u "MÊy ngh×n, mÊy v¹n n¨m" ë d−íi. Nh÷ng bμi ca thÇn tho¹i − sö thi thêi cæ th−êng sö dông lèi lÆp mét c©u h¸t nμo ®ã, chØ thay ®æi mét, hai tiÕng. 5
tho¹i ®−îc nh×n nhËn qua ®«i m¾t hån nhiªn cña loμi ng−êi thuë Êu th¬ (c¸c nhμ nghiªn cøu ngμy nay b¶o ®ã lμ kh«ng gian sö thi). V× trêi vμ ®Êt võa ®−îc «ng S¸ng t¸ch ®«i ch−a l©u nªn "bÇu trêi nh×n ch−a ph¼ng" (thùc ra ®ã lμ h×nh ¶nh bÇu trêi ®Çy m©y ®ïn lªn tõng khèi lín nhá) vμ "mÆt ®Êt cßn nhÊp nh«" (ng−êi L« L« x−a lμ nh÷ng c− d©n ®Æt ch©n sím lªn nh÷ng triÒn nói cao lëm chëm thuéc c¸c tØnh Hμ Giang, Cao B»ng b©y giê, nh×n quanh bèn phÝa hä chØ thÊy trïng ®iÖp nói råi l¹i nói, ®· lμm g× cã n−¬ng rÉy, v−ên t−îc, b¶n lμng nh− b©y giê). Nh−ng loμi ng−êi thuë Êy ®· kh«ng võa lßng víi nh÷ng g× thiªn nhiªn ban s½n. NiÒm m¬ −íc m·nh liÖt, trÝ t−ëng t−îng kú diÖu th«i thóc hä rñ nhau "ph¶i ®i san bÇu trêi, ph¶i ®i san mÆt ®Êt". Lêi th¬ trïng ®iÖp t¹o ©m ®iÖu ch¾c nÞch nh− vÏ ra c¸i dòng khÝ, c¸i quyÕt t©m cña tæ tiªn ng−êi L« L« lóc ®ã : NhiÒu søc, chung mét lßng San mÆt ®Êt cho ph¼ng NhiÒu tay, chung mét ý San mÆt ®Êt lμm ¨n ë thêi hiÖn ®¹i, chóng ta ph©n biÖt r¹ch rßi thÕ giíi loμi vËt víi thÕ giíi loμi ng−êi. Tr¸i l¹i, trong c¸ch nghÜ cßn Êu trÜ vμ hoang ®−êng cña ng−êi x−a th× chØ cã mét thÕ giíi nguyªn khèi, toμn vÑn vμ thèng nhÊt gi÷a loμi ng−êi víi loμi vËt. Ng−êi vμ vËt cïng sèng bªn nhau, loμi vËt còng cã t©m t−, tÝnh nÕt gièng loμi ng−êi, ng−êi vμ vËt cã thÓ nãi chuyÖn víi nhau. ThÕ cho nªn khi quyÕt ®Þnh lμm c«ng viÖc lín lao lμ kiÕn t¹o l¹i trêi vμ ®Êt, chñ nh©n bμi ca §i san mÆt ®Êt nghÜ ngay ®Õn chuyÖn "liªn minh" víi mét sè loμi vËt. §ã lμ mét c¸ch øng xö hîp lý vμ th«ng minh : sèng gi÷a thÕ giíi tù nhiªn, nÕu nh− muèn söa ch÷a, uèn n¾n l¹i thÕ giíi tù nhiªn theo h−íng cã lîi cho m×nh th× con ng−êi ph¶i biÕt c¸ch dùa vμo chÝnh thÕ giíi tù nhiªn. Nh−ng bμi ca cho biÕt r»ng ph¶n øng cña c¸c loμi vËt kh«ng gièng nhau. Vμ trong quan niÖm cña nh÷ng ng−êi ch−a biÕt ph©n biÖt ng−êi víi vËt th× th¸i ®é cña nh÷ng loμi vËt kh¸c nhau ph¶n ¸nh th¸i ®é cña nh÷ng h¹ng ng−êi kh¸c nhau trong lao ®éng. Con tr©u lμ h×nh ¶nh vÒ nh÷ng ng−êi bÒ ngoμi lÆng lÏ, ©m thÇm ch¨m chØ lμm lông nh−ng bÒ trong lu«n nung nÊu quyÕt t©m lín lao, d¸m dòng c¶m ®−¬ng ®Çu víi gian khæ ®Ó n©ng cao cuéc sèng, "ch¼ng qu¶n g× nhäc mÖt" bëi nhËn thøc ®−îc r»ng "san ®Êt lμ viÖc chung". Cßn bän chuét chòi cã th¸i ®é ra sao ? H·y nghe h¾n ®èi ®¸p : Gäi h¾n, h¾n rung r©u : − Suèt ngμy trong lßng ®Êt T«i cã thÊy trêi ®©u ? C©u tr¶ lêi béc lé th¸i ®é an phËn cña nh÷ng kÎ ®ín hÌn kh«ng biÕt nh×n xa tr«ng réng, ch¼ng d¸m nghÜ chuyÖn thay ®æi ®iÒu kiÖn sèng. Bän cãc, Õch th× "tÆc l−ìi ngåi nh×n", lÊy cí "ch©n tay t«i ®Òu ng¾n" ®Ó che giÊu sù nh¸t sî, ng¹i khã lμ h×nh ¶nh sinh ®éng vÒ bän ng−êi l−êi biÕng, kh«ng muèn lao ®éng mμ l¹i muèn h−ëng thμnh qu¶ phÊn ®Êu cña ®ång lo¹i. Nh− thÕ lμ, ngay tõ rÊt x−a, v¨n häc d©n gian ®· ®óc kÕt ®−îc nh÷ng bμi häc kinh nghiÖm vÒ t©m lý, lèi sèng cña c¸c h¹ng ng−êi trong x· héi vμ vÒ tÝnh chÊt gian khã, phøc t¹p cña c«ng cuéc ®Êu tranh c¶i t¹o thiªn nhiªn (tr−íc hÕt lμ nh÷ng gian khã, phøc t¹p ngay tõ viÖc x¸c ®Þnh quyÕt t©m cho mäi ng−êi). Kinh nghiÖm sèng ®−îc bμi ca §i san mÆt ®Êt ®óc kÕt kh«ng chØ cã thÕ. Chóng ta nhËn thÊy ph¶n øng cña mçi gièng vËt ®Òu liªn quan ®Õn ®iÒu kiÖn riªng cña chóng 6
vÒ tÇm vãc, søc lùc, kh¶ n¨ng vμ tËp tÝnh sinh ho¹t. Chuét chòi qu¶ thËt suèt ngμy ®ªm chui lñi trong hang ®μo d−íi ®Êt ; cãc, Õch ®óng lμ ch©n tay ®Òu ng¾n ngñi nh−ng l¹i lu«n måm ép o¹p rÊt to ; khi trêi n¾ng l©u, hÔ chóng kªu nhiÒu lμ s¾p cã m−a (kinh nghiÖm quan s¸t nμy còng ®· ®−îc tæ tiªn ng−êi ViÖt ®óc kÕt trong thÇn tho¹i Cãc kiÖn trêi). Trong sè c¸c loμi ®éng vËt hoang d·, tr©u lμ loμi sím ®−îc thuÇn ho¸ thμnh tr©u nhμ. Chóng gióp con ng−êi rÊt nhiÒu viÖc, nhÊt lμ trong canh t¸c n«ng nghiÖp trång lóa n−íc ë miÒn nhiÖt ®íi. Gièng tr©u nhμ cã cÆp sõng võa dμi, võa cong, theo kinh nghiÖm lùa chän cña nhμ n«ng, lμ tèt h¬n c¶... BÊy nhiªu chi tiÕt vÒ tõng loμi ®éng vËt ®−îc bμi ca m« t¶ ®· ®óc kÕt nh÷ng hiÓu biÕt ban ®Çu cña loμi ng−êi (ë ®©y lμ tæ tiªn ng−êi L« L«) vÒ m«i tr−êng tù nhiªn, vÒ kü thuËt ch¨n nu«i, vÒ c«ng viÖc cμy bõa, lμm ®Êt chuÈn bÞ cho gieo trång,... Nh÷ng bμi häc kinh nghiÖm Êy cã ®−îc lμ nhê tr¶i qua qu¸ tr×nh bÒn bØ, l©u dμi lao ®éng, t×m hiÓu thÕ giíi tù nhiªn. §ã lμ nh÷ng b−íc khëi ®Çu cña tæ tiªn ch¾p cho chóng ta ®«i c¸nh −íc m¬ v−¬n lªn lμm chñ thÕ giíi tù nhiªn bao la, ®Çy bÝ Èn. Nh÷ng hiÓu biÕt ban ®Çu nh−ng v« cïng quan träng Êy cïng víi ý chÝ vμ nghÞ lùc, ®· gióp nh÷ng nhãm ng−êi L« L« t×m ®Õn ViÖt Nam tõ thÕ kû XV ®øng v÷ng trªn nh÷ng triÒn nói chªnh vªnh n¬i ®Þa ®Çu ®Êt n−íc cao h¬n 1200 mÐt so víi mÆt biÓn. ChÝnh trªn quª h−¬ng ®ã, cïng víi må h«i, søc lùc c¶ m¸u vμ n−íc m¾t ®· ®æ xuèng trong sù nghiÖp "san mÆt ®Êt lμm ¨n" cña con ng−êi, thÇn tho¹i L« L« ®· ng©n lªn nh÷ng thanh ©m trong trÎo, hïng dòng ngîi ca thiªn nhiªn, ngîi ca søc lao ®éng vÜ ®¹i cña con ng−êi ®· biÕn thiªn nhiªn hoang d·, hiÓm trë thμnh thiªn nhiªn ®Ñp ®Ï, ®¸ng yªu, cã Ých. TÊt nhiªn tæ tiªn ng−êi L« L« ngμy x−a cßn nhiÒu ®iÒu ch−a thùc hiÖn ®−îc (ch¼ng h¹n viÖc san bÇu trêi nghÜa lμ viÖc lμm chñ hoμn toμn thÕ giíi tù nhiªn). PhÇn viÖc to lín vμ khã kh¨n Êy líp con ch¸u trÎ tuæi ngμy nay cã nhiÖm vô lμm tiÕp. H¬n n¨m m−¬i d©n téc anh em trªn d¶i ®Êt ViÖt Nam ngμy nay ®ang kÒ vai s¸t c¸nh lao ®éng s¸ng t¹o, lμm nªn c¸c nhμ m¸y thuû ®iÖn trªn s«ng §μ trªn th¸c Y-a-ly, th¸c TrÞ An, lμm nªn c¸c nhμ m¸y, më ra c¸c khu kinh tÕ míi trï phó, c¸c thμnh phè, thÞ trÊn. Nh÷ng bμi ca thÇn tho¹i cæ s¬ vÉn ®ang sèng sinh ®éng vμ s«i næi trong sù nghiÖp cña chóng ta h«m nay. 7
TRUYÖN CON RåNG CH¸U TI£N TruyÖn lμ sù gi¶i thÝch mét c¸ch thÇn kú vÒ nguån gèc cña ®Êt n−íc vμ d©n téc. §ã lμ chuyÖn thuéc vÒ lÞch sö. Nh−ng ®Ó gi¶i thÝch lÞch sö, truyÖn l¹i sö dông nh÷ng thÇn tho¹i cæ s¬ theo h−íng lÞch sö ho¸, biÕn thÇn tho¹i thμnh truyÒn thuyÕt. ViÖc khai sinh gièng nßi, c«ng cuéc dùng n−íc buæi ®Çu cña c¸c ®Êng tæ tiªn mμ ph¶ng phÊt ®©u ®©y bãng d¸ng nh÷ng kú tÝch thai thiªn lËp ®Þa, dùng trêi lËp ®Êt cña c¸c vÞ thÇn khæng lå. Tr−íc hÕt, h×nh ¶nh L¹c Long Qu©n vμ ¢u C¬ mang nh÷ng nÐt l¹ th−êng, thÇn kú nh− nh÷ng vÞ thÇn trong thÇn tho¹i. C¶ hai ®Òu cã nguån gèc thÇn linh. Lμ "con trai thÇn Long N÷", L¹c Long Qu©n lμ "mét vÞ thÇn thuéc nßi Rång". ThÇn tuy th−êng phï hîp h¬n víi cuéc sèng d−íi n−íc, nh−ng còng cã lóc sèng trªn c¹n. ThÇn kÕt duyªn víi ¢u C¬ trªn nói, nh−ng råi tõ biÓn hiÖn lªn thÇn l¹i trë vÒ biÓn, khi ¢u C¬ gäi th× thÇn nghe thÊy ngay vμ lËp tøc hiÖn lªn. Lμ con cña n÷ thÇn BiÓn, L¹c Long Qu©n cã tÇm vãc vμ søc m¹nh cña biÓn c¶. ¢u C¬ xuÊt hiÖn còng kh«ng ph¶i b×nh th−êng. Nguån gèc cña ¢u C¬ ph¶i kh¸c th−êng ®Ó c©n xøng víi L¹c Long Qu©n : nμng lμ ng−êi con g¸i thuéc "dßng Tiªn ë chèn non cao", nghÜa lμ thuéc dßng dâi thÇn Nói. Nói cao ®Êt tèt lμ n¬i mu«n loμi ®éng vËt, thùc vËt sinh ra, ®−îc nu«i d−ìng vμ lín lªn, ph¸t triÓn ®«ng ®¶o, t¹o nªn cuéc sèng t−¬i ®Ñp, trï phó. V× thÕ, lÏ tù nhiªn ¢u C¬ sÏ trë thμnh vÞ thÇn sinh në ra c¸c d©n téc trªn ®Êt n−íc ta. L¹c Long Qu©n lμ vÞ Cha thÇn linh, ¢u C¬ trë thμnh ng−êi MÑ thÇn kú chung cña d©n téc ViÖt Nam ta lμ nh− vËy. Lμ con cña nh÷ng vÞ thÇn linh, ho¹t ®éng vμ kú tÝch cña L¹c Long Qu©n vμ ¢u C¬ còng phi th−êng ngang tÇm thÇn linh. Nhê cã "søc khoÎ v« ®Þch" vμ cã c¶ "nhiÒu phÐp l¹" cña biÓn (®èi víi ng−êi x−a, biÓn võa bao la võa s©u th¼m, ®Çy biÕn ®æi bÊt ngê, bÝ hiÓm, võa ®¸ng sî võa ®Ñp ®Ï, ®¸ng yªu, võa gÇn gòi, võa kh¸c th−êng tùa mét vÞ thÇn cã nhiÒu phÐp biÕn ho¸ kú ¶o), thÇn L¹c Long Qu©n ®· lÇn l−ît chiÕn ®Êu vμ chiÕn th¾ng nh÷ng trë ng¹i ë c¶ ba miÒn ®Þa h×nh ®Êt n−íc lμ Ng− Tinh (miÒn ven biÓn), Hå Tinh (miÒn ®ång b»ng), Méc Tinh (miÒn rõng nói) ®Ó gióp ®ì nh©n d©n − con ch¸u lμm ¨n sinh sèng. ThÇn cßn bμy vÏ cho d©n c¸ch trång trät, ch¨n nu«i vμ ¨n ë. ThÇn cã c«ng lín ®Æt nÒn mãng cho nÒn v¨n minh n«ng nghiÖp cña d©n téc, ®· t¹o dùng c−¬ng giíi, ®Þa bμn cho l·nh thæ ®Êt n−íc. Cßn ¢u C¬ lμ mét n÷ thÇn nªn ®¶m nhiÖm chøc n¨ng cao quý lμ sinh në ra gièng nßi con ch¸u. Nh−ng bëi lμ thÇn nªn sù sinh në còng thËt thÇn kú. Mét n÷ thÇn nßi Tiªn trªn nói cao kÕt h«n víi mét nam thÇn nßi Rång tËn miÒn n−íc th¼m. Cuéc h«n phèi gi÷a hai thÇn l¹i sinh ra mét bäc trøng (nh÷ng mét tr¨m trøng − con sè −íc lÖ hμm nghÜa nhiÒu l¾m, nhiÒu v« kÓ), tõ bäc trøng l¹i në ra ng−êi (mét tr¨m ng−êi con − h×nh t−îng Èn dô cho kh¶ n¨ng t¨ng tr−ëng kh«ng ngõng cña d©n téc), tÊt th¶y ®Òu "hång hμo, ®Ñp ®Ï l¹ th−êng" − cã thÕ míi xøng ®¸ng víi nguån gèc thÇn kú vμ còng lμ ®Ó b¸o tr−íc r»ng d©n téc ViÖt Nam sÏ lμ d©n téc hïng m¹nh. §»ng sau chi tiÕt hoang ®−êng thÇn kú ®ã lμ c¶ mét niÒm tù hμo chÊt ph¸c, m¹nh mÏ vÒ phÈm chÊt cao quý cña gièng nßi. M−êi t¸m thÕ hÖ vua Hïng më n−íc vμ gi÷ n−íc buæi ®Çu ®Òu thuéc vμo sè con theo MÑ ¢u C¬ vÒ sinh sèng trªn miÒn nói non B¾c Bé. §iÒu Êy cã nghÜa lμ n÷ thÇn ¢u C¬ ®ãng vai trß v« cïng quan träng trong sù khai sinh gièng nßi, khai sinh Nhμ n−íc ®Çu tiªn cña d©n téc. §iÒu Êy còng thÓ hiÖn truyÒn thèng suy t«n Ng−êi MÑ, biÕt ¬n Ng−êi MÑ cña d©n téc ViÖt Nam ta. Cã thÓ nãi h×nh ¶nh L¹c 8
Long Qu©n vμ ¢u C¬ gîi nhí bãng d¸ng nh÷ng vÞ thÇn khæng lå trong thÇn tho¹i ®· cã c«ng khai thiªn lËp ®Þa, t¹o nªn h×nh thÓ ban ®Çu cña mÆt ®Êt, më ra sù sèng cña mu«n loμi. Tuy nhiªn, gi÷a L¹c Long Qu©n vμ ¢u C¬ víi c¸c vÞ thÇn khæng lå trong thÇn tho¹i vÉn cã nÐt kh¸c nhau c¨n b¶n. C¸c vÞ thÇn trong thÇn tho¹i say s−a t¹o dùng vò trô cïng mu«n loμi vμ sù sèng nãi chung trªn thÕ gian. Cßn L¹c Long Qu©n vμ ¢u C¬ l¹i chuyªn t©m ®Æt nÒn mãng cho l·nh thæ ®Êt n−íc (trªn ®ã, råi ®©y c¸c con trai cña hai vÞ sÏ dùng nªn n−íc V¨n Lang), t¹o lËp mÇm mèng ®Çu tiªn cho nÒn v¨n minh cña d©n téc. Kú tÝch quan träng nhÊt cña hai vÞ lμ sinh ra gièng nßi ViÖt Nam gåm nh÷ng téc ng−êi ë miÒn ng−îc vμ nh÷ng téc ng−êi sèng ë miÒn xu«i, tÊt th¶y ®Òu lμ anh em mét mÑ, mét cha, mét nhμ. ViÖc hai vÞ thÇn thuû tæ cña d©n téc chia con sèng ë c¸c miÒn trªn nói vμ d−íi ven biÓn ph¶n ¸nh sù lín m¹nh cña d©n téc. Råi cßn c¸c chi tiÕt vÒ sù lªn ng«i cña c¸c vua Hïng, vÒ viÖc ra ®êi n−íc V¨n Lang víi kinh ®« lμ Phong Ch©u vÉn cßn ®ã tíi tËn ngμy nay, vÒ viÖc tæ chøc triÒu ®×nh, vÒ danh x−ng, c¸c chøc vô ®−îc sö dông vμo thêi ®ã... tÊt c¶ ®· t¹o thμnh c¸i lâi sù thËt lÞch sö cña TruyÖn con Rång ch¸u Tiªn. Cã thÓ thÊy râ r»ng truyÖn nμy lμ kÕt qu¶ cña sù chuyÓn ho¸ tõ thÇn tho¹i thμnh mét truyÒn thuyÕt nh»m ®Ò cao lÞch sö vμ nguån gèc gièng nßi − d©n téc − ®Êt n−íc. 9
S¥N TINH, Thuû TINH Vμo kho¶ng th¸ng b¶y, th¸ng t¸m h»ng n¨m, ®ång b»ng B¾c Bé l¹i b−íc vμo mïa m−a, lò s«ng th−êng lªn rÊt to, kÌm theo d«ng b·o d÷ déi nhÊn ch×m lμng xãm, ruéng ®ång. Nh÷ng lóc Êy ng−êi d©n miÒn ch©u thæ s«ng Hång l¹i gäi nhau ®¾p ®ª, kÌ chèng lò lôt. Qua mïa m−a, n−íc rót, c¸c con s«ng trë l¹i hiÒn hoμ. TruyÖn S¬n Tinh, Thuû Tinh lμ lêi tæ tiªn ta gi¶i thÝch nguyªn nh©n cña hiÖn t−îng thiªn nhiªn lÆp ®i lÆp l¹i nh− chu kú ®ã. Søc hÊp dÉn cña truyÖn lμ ë ý nghÜa ngîi ca cuéc vËt lén bÒn bØ ®Ó chinh phôc tù nhiªn, lu«n v−ît lªn cao h¬n mùc n−íc ®Ó sèng vμ ph¸t triÓn cña d©n téc ta. Nh−ng truyÖn cßn cuèn hót niÒm say mª cña ng−êi nghe do nghÖ thuËt kÕt hîp lý thó gi÷a trÝ t−ëng t−îng bay bæng víi sù thËt lÞch sö hμo hïng. TruyÖn kÓ r»ng Thuû Tinh bÞ thua S¬n Tinh trong lÇn cÇu h«n MÞ N−¬ng lμ con g¸i vua Hïng. V× tøc giËn, Thuû Tinh d©ng n−íc b¸o thï hßng ®¸nh b¹i S¬n Tinh, c−íp l¹i nμng c«ng chóa. ChuyÖn vÒ hiÖn t−îng thiªn nhiªn ho¸ ra l¹i cã c¨n nguyªn thÇn tho¹i tõ chuyÖn h«n nh©n gÇn gòi víi t©m lý x· héi cña con ng−êi. Nh÷ng chi tiÕt vÒ cuéc thi tμi gi÷a hai vÞ thÇn lμ s¶n phÈm cña trÝ t−ëng t−îng : Thuû Tinh chØ cÇn ®øng mét chç mμ "gäi giã, giã ®Õn, h« m−a, m−a vÒ". S¬n Tinh chØ cÇn "vÉy tay vÒ phÝa ®«ng, phÝa ®«ng næi cån b·i, vÉy tay vÒ phÝa t©y, phÝa t©y mäc lªn tõng d·y nói ®åi". Nh−ng trÝ t−ëng t−îng Êy vÉn kh«ng tho¸t ly thùc tÕ. S¬n Tinh lμ thÇn Nói nªn chØ cã thÓ ®iÒu khiÓn ®−îc ®åi nói, cån b·i mäc lªn, Thuû Tinh lμ thÇn N−íc th× chØ cã thÓ gäi ®−îc giã b·o, h« ®−îc m−a lò ; hai thÇn kh«ng thÓ ®æi ®−îc tμi nghÖ cho nhau, còng kh«ng ai kiªm ®−îc c¶ hai lo¹i phÐp l¹ ®ã. Tμi n¨ng hai vÞ nh− vËy ngang nhau vμ ®Òu ®¹t ®Õn møc thÇn kú, ®ã lμ h×nh ¶nh nghÖ thuËt cña nh÷ng lùc l−îng thiªn nhiªn hïng vÜ, vÜnh cöu. §øng tr−íc tμi nghÖ Êy, Hïng V−¬ng khã xö lμ ph¶i. Nh−ng nhμ vua ®· cã mét gi¶i ph¸p thËt th«ng minh. Nh÷ng sÝnh lÔ th¸ch c−íi do ngμy x−a võa dÔ kiÕm : "Tr¨m v¸n c¬m nÕp, mét tr¨m nÖp b¸nh ch−ng". Ng−êi b×nh th−êng còng cã thÓ s¾m ®−îc ®ñ nh− thÕ, tuy cã h¬i vÊt v¶ mét chót v× sè l−îng còng h¬i nhiÒu. Nh−ng sÝnh lÔ cßn gåm c¶ nh÷ng thø kú l¹, khã kiÕm : "Voi chÝn ngμ, gμ chÝn cùa, ngùa chÝn hång mao". Cã thÕ míi xøng tÇm víi nμng c«ng chóa "ng−êi ®Ñp nh− hoa, tÝnh nÕt hiÒn dÞu" chø ! V¶ ch¨ng ph¶i kú l¹, kh¸c th−êng th× cuéc kÐn rÓ, thi tμi míi ®¸ng lμ cuéc thi tμi, kÐn rÓ dμnh cho ®Êng thÇn linh. Nh−ng dÉu sao th× ®»ng sau vÎ hoang ®−êng, thÇn kú Êy vÉn lÊp l¸nh thμnh tùu cña c− d©n n−íc V¨n Lang trong viÖc thuÇn ho¸ nh÷ng gièng loμi hoang d· thμnh gia sóc, gia cÇm. Vμ nhÊt lμ nh÷ng thø "o¸i o¨m" ®−îc chän ®Ó th¸ch ®è ®ã l¹i chØ toμn nh÷ng ®éng vËt sèng trªn c¹n vμ nh÷ng thùc phÈm chÕ biÕn tõ nh÷ng n«ng s¶n mμ Thuû Tinh ch−a bao giê tham gia s¶n xuÊt. Nh− thÕ th× Hïng V−¬ng ®· thiªn vÞ, ®· ngÇm t¹o c¬ héi chiÕn th¾ng cho S¬n Tinh råi. §ã còng lμ t×nh c¶m, lμ th¸i ®é øng xö thùc tÕ cña c− d©n miÒn ®ång b»ng ven s«ng ®èi víi cån b·i, nói ®åi. Ng−êi ta trång trät, sinh sèng dùa vμo cån b·i, hÔ cã n−íc lôt th× ng−êi ta ch¹y tr¸nh lªn nói cao vμ thÕ nμo råi hä còng tho¸t ®−îc n¹n bëi lÏ nói vÉn cao trªn mùc n−íc cao nhÊt. Cuéc ®¸nh ghen cña Thuû Tinh vμ cuéc chèng tr¶ cña S¬n Tinh còng võa hoang ®−êng võa hiÖn thùc. Thuû Tinh lμ thÇn nªn cã søc m¹nh ghª gím cña lùc l−îng tù nhiªn : h« m−a, gäi giã th× t¹o nªn b·o d«ng, lò lôt, "n−íc ngËp ruéng ®ång, n−íc 10
trμn nhμ cöa, n−íc d©ng lªn l−ng ®åi, s−ên nói ; thμnh Phong Ch©u nh− næi lÒnh bÒnh trªn mét biÓn n−íc". Nh−ng nh÷ng h×nh ¶nh t−ëng t−îng kú vÜ Êy vÉn dùa trªn nh÷ng kinh nghiÖm quan s¸t thùc tÕ vÒ nh÷ng trËn lôt khñng khiÕp trªn däc hai bê s«ng Hång, s«ng §μ vμo mïa m−a b·o h»ng n¨m. S¬n Tinh còng lμ thÇn nªn n¨ng lùc cña Ngμi còng thËt phi th−êng, ®ñ t¹o nªn c¶nh t−îng hoμnh tr¸ng : "ThÇn dïng phÐp l¹ bèc tõng qu¶ ®åi, dêi tõng d·y nói, dùng thμnh luü ®Êt, ng¨n chÆn dßng n−íc lò ; ®Æc biÖt lμ hÔ n−íc s«ng do Thuû Tinh d©ng lªn cao bao nhiªu th× ®åi nói do S¬n Tinh ®¾p l¹i cao lªn bÊy nhiªu, lóc nμo còng cao h¬n mùc n−íc. Tμi n¨ng ®¾p cao ®Ó ng¨n n−íc nh− thÕ cã phÇn b¾t nguån tõ thùc tÕ lao ®éng trÞ thuû cña ng−êi x−a. Nh−ng phÇn chñ yÕu, thÇn vÉn lμ niÒm m¬ −íc cña tæ tiªn, ng−êi ViÖt muèn cã søc m¹nh phi th−êng, kh¶ n¨ng to lín ®Ó chiÕn th¾ng lò lôt, b¶o vÖ thμnh qu¶ lao ®éng s¶n xuÊt. KÕt thóc truyÖn lμ sù bÊt lùc cña Thuû Tinh, sù chiÕn th¾ng cña S¬n Tinh. Nh−ng bªn th¾ng còng ch−a th¾ng h¼n, bªn thua còng ch¼ng thua h¼n. H»ng n¨m Thuû Tinh vÉn "lμm m−a giã, b·o lôt d©ng n−íc ®¸nh S¬n Tinh", nh−ng lÇn nμo còng "®¸nh mái mÖt, ch¸n chª... ®μnh rót qu©n vÒ". KÕt thóc Êy ph¶n ¸nh mét thùc tÕ, mét quy luËt vÜnh cöu cña thiªn nhiªn, thêi tiÕt h»ng n¨m trªn ®ång b»ng B¾c Bé. MÆt kh¸c, kÕt thóc Êy ®ång thêi tæng kÕt mét bμi häc kinh nghiÖm lín : n¨m nμo còng vËy, søc ng−êi hoμn toμn cã thÓ chiÕn th¾ng ®−îc thiªn tai, lò lôt. §ã còng cßn lμ lêi nh¾n nhñ cña nh÷ng thÕ hÖ cha «ng víi líp ch¸u con ®ang tiÕp tôc v−¬n lªn lμm chñ thiªn nhiªn. C«ng tr×nh thuû ®iÖn s«ng §μ vμ biÕt bao c«ng tr×nh thuû ®iÖn lín nhá kh¸c nh− Y-a-ly, TrÞ An, v.v. chÝnh lμ sù thùc hiÖn tiÕp tôc sù nghiÖp trÞ thuû mμ cha «ng ta khëi ®Çu tõ buæi Hïng V−¬ng dùng n−íc. Tõ nh÷ng mÈu thÇn tho¹i lÎ tÎ kÓ vÒ thÇn Nói, thÇn N−íc, vÒ nh÷ng c¬n b·o tè, nh÷ng trËn ®éng rõng... ®−îc lÞch sö ho¸ dÇn dÇn, nh©n d©n ta ®· s¸ng t¹o nªn mét trong nh÷ng truyÒn thuyÕt hay vμo hμng ®Çu kho tμng truyÒn thuyÕt cæ x−a. Th«ng qua chi tiÕt thÇn nói T¶n trë thμnh con rÓ vua Hïng nhê cã tμi lao ®éng trÞ thuû, truyÒn thuyÕt S¬n Tinh, Thuû Tinh ®· g¾n kÕt mét vÞ thÇn thiªn nhiªn vμo mét triÒu ®¹i, mét giai ®o¹n lÞch sö cã thËt. ThÕ lμ truyÖn trë thμnh mét "m¾t xÝch" quan träng trong chuçi TruyÒn thuyÕt vÒ thêi c¸c vua Hïng gãp phÇn suy t«n c¸c vua Hïng, ngîi ca thêi ®¹i Hïng V−¬ng ®· cã c«ng dùng n−íc, t¹o dùng nÒn mãng v¨n ho¸ − v¨n minh cho d©n téc. TruyÖn võa thÓ hiÖn søc t−ëng t−îng phi th−êng, tμi n¨ng nghÖ thuËt, võa ®¸nh dÊu b−íc tiÕn cao h¬n cña d©n téc ViÖt Nam vÒ ý thøc lÞch sö, niÒm tù tin, tù hμo vÒ kh¶ n¨ng to lín cña m×nh. S¬n Tinh, Thuû Tinh lμ bμi ca hïng tr¸ng m·i m·i tr−êng tån cña d©n téc ViÖt Nam. 11
TRUYÒN THUYÕT VÒ Hå G¦¥M C¨n cø vμo tªn truyÖn, TruyÒn thuyÕt vÒ Hå G−¬m cã thÓ coi lμ mét truyÒn thuyÕt ®Þa danh (lo¹i truyÒn thuyÕt gi¶i thÝch tªn ®Êt, tªn lμng, hoÆc kÓ vÒ nguån gèc cña nh÷ng ®Çm, hå, nói, non, gß, ®åi hay c¸c vïng d©n c−). Nh−ng truyÖn còng cã thÓ xÕp vμo chuçi truyÒn thuyÕt kÓ vÒ Lª Lîi − ng−êi anh hïng d©n téc cã c«ng l·nh ®¹o th¾ng lîi cuéc khëi nghÜa Lam S¬n, håi thÕ kû XV, ®¸nh ®uæi giÆc Minh, giμnh l¹i nÒn ®éc lËp, tù chñ cho ®Êt n−íc, d©n téc. S¸ng t¸c truyÒn thuyÕt nμy, d©n gian muèn biÓu lé t×nh c¶m yªu mÕn vμ niÒm tù hμo vÒ hå Hoμn KiÕm − mét th¾ng c¶nh n»m gi÷a kinh ®« Th¨ng Long. §Êy còng lμ mét biÓu hiÖn cô thÓ cña lßng yªu mÕn ®Êt n−íc. Nh−ng cuéc khëi nghÜa Lam S¬n cïng víi ng−êi l·nh ®¹o kiÖt xuÊt lμ Lª Lîi còng lμ niÒm tù hμo thiªng liªng cña nh©n d©n ta vèn tha thiÕt víi ®éc lËp, tù do. Chóng ta ®· cã rÊt nhiÒu truyÒn thuyÕt ca ngîi c¸c vÞ anh hïng cã c«ng chèng giÆc ngo¹i x©m, ch¼ng h¹n c¸c truyÖn vÒ Th¸nh Giãng, vÒ Hai Bμ Tr−ng, vÒ Bμ TriÖu, v.v. Trong tr−êng hîp nμy, ®Ó ca ngîi Lª Lîi, d©n gian ®· liªn kÕt h×nh ¶nh nhμ vua víi truyÖn kÓ vÒ Hå G−¬m ®Ó t¹o nªn mét truyÒn thuyÕt ®Ñp. T×nh tiÕt chñ yÕu ®Ó thùc hiÖn viÖc liªn kÕt mét hiÖn t−îng ®Þa lý víi mét sù kiÖn lÞch sö, lμ t×nh tiÕt Long Qu©n cho m−în g−¬m vμ ®ßi g−¬m. S¸ng t¹o t×nh tiÕt nμy, d©n gian xuÊt ph¸t tõ lêi dÆn cña Long Qu©n khi chia tay bμ ¢u C¬ cïng n¨m m−¬i ng−êi con theo mÑ lªn nói : khi nμo cã viÖc g× cÇn th× cø b¸o tin, Long Qu©n sÏ cïng n¨m m−¬i ng−êi con theo thÇn xuèng biÓn sÏ hiÖn lªn gióp ®ì. Long Qu©n ®· tõng cã lÇn thùc hiÖn lêi høa ®ã : cö thÇn Kim Quy (Rïa Vμng) hiÖn lªn gióp An D−¬ng V−¬ng x©y thμnh, chÕ t¹o ná thÇn ®¸nh th¾ng TriÖu §μ, b¶o vÖ n−íc ¢u L¹c. LÇn nμy Long Qu©n cho m−în g−¬m thÇn. Cã ®iÒu ®¸ng chó ý lμ : gi÷a sù thùc lÞch sö víi "sù thùc" ®−îc kÓ trong truyÖn cã mét kho¶ng c¸ch. Thùc tÕ th× sau khi giÆc Minh rót vÒ n−íc, mét ngμy nä Lª Th¸i Tæ ngù thuyÒn d¹o ch¬i trªn hå T¶ Väng (lóc ®ã hå ch−a mang tªn hå Hoμn KiÕm mμ cßn ®−îc gäi lμ hå T¶ Väng), bçng mét con rïa lín xuÊt hiÖn trªn mÆt n−íc vμ b¬i l¹i gÇn thuyÒn ngù ; nhμ vua rót kiÕm nÐm nã (®©y lμ thanh kiÕm do Lª ThËn d©ng ngμy tr−íc), nã ngËm lÊy kiÕm vμ lÆn mÊt. Sö cò chÐp râ nhμ vua rÊt tøc giËn, sai t¸t c¹n hå ®Ó t×m g−¬m mμ kh«ng thÊy. Khi s¸ng t¹o truyÒn thuyÕt vÒ Hå G−¬m, d©n gian võa sö dông l¹i sù kiÖn nμy, võa biÕn ®æi nã ®i Ýt nhiÒu. Thanh g−¬m mμ Lª ThËn d©ng thμnh ra thanh g−¬m thÇn − ph¶i t«n x−ng thanh g−¬m nh− thÕ th× míi thiªng ho¸ ®−îc søc m¹nh chèng ngo¹i x©m cña d©n téc ®· ®−a cuéc khëi nghÜa Lam S¬n ®Õn th¾ng lîi. §ã còng lμ mét c¸ch ca ngîi. Nh÷ng chi tiÕt vÒ thanh g−¬m nh− ThËn cã ®−îc l−ìi g−¬m, Lª Lîi cã ®−îc chu«i g−¬m, l−ìi g−¬m vít lªn tõ n−íc vμ chu«i g−¬m t×m ®−îc trªn rõng, ghÐp l¹i thμnh thanh g−¬m quý, l¹i cã s½n hai ch÷ "ThuËn Thiªn" kh¾c s©u vμo l−ìi (ý nãi g−¬m sÏ thùc hiÖn nh÷ng ®iÒu thuËn theo ý trêi ®Þnh lμ cuéc kh¸ng chiÕn sÏ th¾ng lîi, n−íc ta sÏ ®éc lËp, tù chñ, chÝnh trêi s¾p xÕp Lª Lîi lμm l·nh tô cuéc khëi nghÜa) tÊt c¶ bao hμm ý tø s©u xa kh¼ng ®Þnh r»ng ph¶i cã khèi ®oμn kÕt toμn d©n, miÒn xu«i vμ miÒn ng−îc, th× m−u ®å phôc quèc míi thμnh c«ng. ViÖc Lª Lîi dïng g−¬m nÐm rïa ®−îc ®æi thμnh viÖc Rïa thÇn v©ng lÖnh Long Qu©n lªn ®ßi g−¬m vμ vua tù nguyÖn tr¶ g−¬m ®Ó diÔn ®¹t hμm ý nay hoμ b×nh råi kh«ng cÇn dïng g−¬m n÷a (vμ bao giê cßn cã chiÕn tranh 12
cøu n−íc, Long Qu©n sÏ l¹i hiÖn vÒ cho m−în). Vμ ®ã còng lμ "c¸i cí" mμ d©n gian t¹o nªn ®Ó gi¶i thÝch viÖc ®æi tªn hå T¶ Väng thμnh hå Hoμn KiÕm. Mét sù kiÖn lÞch sö ®−îc gi¶i thÝch nh− thËt b»ng mét "®iÒu bÞa ®Æt ®¸ng yªu". C¸ch "mãc nèi" truyÒn thuyÕt sau thêi c¸c vua Hïng víi truyÒn thuyÕt vÒ thêi c¸c vua Hïng nh− thÕ chÝnh lμ c¸ch ®Ó nh©n d©n diÔn ®¹t ý t−ëng r»ng c¸c ®Êng tæ tiªn vÉn h»ng theo dâi vμ phï hé c¸c con ch¸u, c¸c anh hïng ®êi tr−íc vÉn sèng m·i, vÉn cã mÆt trong sù nghiÖp lao ®éng vμ chiÕn ®Êu cña ®êi sau nh− mét lùc l−îng ñng hé kh«ng thÓ thiÕu ®Ó lμm nªn th¾ng lîi. PhÇn t−ëng t−îng hoang ®−êng ®−îc s¸ng t¹o thªm lμ n¬i nh©n d©n göi g¾m "t©m t×nh thiÕt tha cña m×nh" ®èi víi lÞch sö, víi ®Êt n−íc. Sù s¸ng t¹o Êy còng ch¾p thªm vμo lêi kÓ "®«i c¸nh cña trÝ t−ëng t−îng" cïng víi "th¬ vμ méng" ®Ó truyÒn thuyÕt trë thμnh "t¸c phÈm v¨n ho¸ mμ ®êi ®êi con ng−êi −a thÝch". Nhê vÎ ®Ñp hμi hoμ c¶ vÒ néi dung lÉn nghÖ thuËt, TruyÒn thuyÕt vÒ Hå G−¬m trë nªn bÊt tö cïng víi chÝnh Hå G−¬m vμ ®Òn vua Lª dùng bªn hå, lμm c¶nh hå thªm ®Ñp ®Ï, nªn th¬, gãp phÇn nh¾c nhë ng−êi ®êi sau ®Õn th¨m hå, th¨m ®Òn nhí tíi tæ tiªn (tõ L¹c Long Qu©n ®Õn Lª Lîi vμ m·i sau nμy n÷a) ®· chiÕn ®Êu, hy sinh cho ®Êt n−íc, cho d©n téc. 13
THμ CHÕT CßN H¥N "Cã anh keo kiÖt, ¨n ch¼ng d¸m ¨n, mÆc ch¼ng d¸m mÆc, chØ kh− kh− tÝch cña lμm giμu" − chØ cÇn mét lêi giíi thiÖu nh©n vËt ng¾n gän vËy th«i (kÓ truyÖn c−êi ph¶i hÕt søc tiÕt kiÖm lêi), ng−êi kÓ ®· cho thÊy ngay r»ng chuyÖn kh«ng kÓ vÒ tÊt th¶y ng−êi hμ tiÖn, t»n tiÖn nãi chung. Bëi lÏ t»n tiÖn vèn lμ ®øc tÝnh cña ng−êi lao ®éng nghÌo khæ. Cã t»n tiÖn th× hä míi ®ñ sèng − dï lμ sèng mét c¸ch chËt vËt. Ng−êi n«ng d©n ViÖt Nam thêi x−a ®· s¸ng t¸c biÕt bao truyÖn cæ tÝch nh»m phª ph¸n nh÷ng kÎ cËy l¾m tiÒn nhiÒu cña mμ ¨n ch¬i ph¸ ph¸ch ®Õn nçi ngμy kia ph¶i bÞ gËy ®i ¨n mμy. Còng chÝnh ng−êi n«ng d©n ViÖt Nam ®óc kÕt nh÷ng lêi khuyªn thμnh nh÷ng c©u nãi cöa miÖng nh− : "Cña nh− kho, kh«ng lo còng hÕt", nh− chí "Vung tay qu¸ tr¸n", "¡n h«m nay ph¶i biÕt lo ngμy mai", v.v. C©u më ®Çu ®©y cho thÊy lÇn nμy sÏ ch−êng ra tr−íc m¾t mäi ng−êi mét kiÓu ng−êi kh¸c h¼n, cã thÓ nãi lμ kú quÆc : kiÓu ng−êi giμu cã mμ l¹i keo kiÖt (nghÜa lμ hμ tiÖn ®Õn qu¸ qu¾t, ®Õn "V¾t cæ chμy ra n−íc"), thËm chÝ keo kiÖt ngay víi chÝnh m×nh, keo kiÖt ngay c¶ khi cÇn ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu tèi thiÓu thiÕt thùc nhÊt : ¨n (chø kh«ng ph¶i "¨n ch¬i", "¨n tμn ph¸ h¹i") vμ mÆc (nghÜa lμ chØ cèt lμnh lÆn, s¹ch sÏ chø kh«ng ph¶i "¨n diÖn loÌ loÑt g×"). Ch¼ng thμ tóng bÊn, chø giμu cã mμ ¨n khæ mÆc së th× giμu cã lμm g× ? Néi dung (thùc chÊt bªn trong) th× giμu nh−ng l¹i kho¸c ngoμi c¸i h×nh thøc (c¸i vá, c¸i lèi sèng ph« ra tr−íc mäi ng−êi) cña c¸i nghÌo tóng, lμm nh− m×nh khæ cùc l¾m. C¸i m©u thuÉn ®Æc biÖt gi÷a néi dung víi h×nh thøc ®ã lμ b¶n chÊt cña c¸i ®¸ng c−êi. Chän mét mÉu ng−êi mang c¸i m©u thuÉn kú quÆc nh− thÕ tøc lμ truyÖn chän ®−îc mét ®Ò tμi ®¸ng c−êi. Nh−ng cã ®Ò tμi ®¸ng c−êi ch−a ®ñ g©y nªn tiÕng c−êi. Cßn ph¶i biÕt c¸ch t¹o ra mét t×nh thÕ, t×nh huèng ®¸ng c−êi n÷a − nghÜa lμ biÕt c¸ch tõng b−íc, tõng b−íc, dån ®Èy, lïa nh©n vËt ®Õn chç bËt c−êi tõ lóc nμo kh«ng biÕt, kh«ng ngê ngay víi c¶ chÝnh h¾n, trë nªn tøc c−êi nhÊt, ®¸ng chª, ®¸ng c−êi nhÊt. T×nh thÕ Êy ®−îc ng−êi kÓ b¾t tay tæ chøc ngay tõ c©u thø hai : anh chμng giμu mμ l¹i keo kiÖt, t−ëng chõng suèt ®êi ch¼ng d¸m "ch¬i sang" nh− mäi nhμ giμu kh¸c, nay l¹i nhËn lêi (dï chØ lμ miÔn c−ìng, chØ lμ bÞ søc Ðp t©m lý trong x· giao) lªn tØnh cïng b¹n. Muèn s¨n ®−îc con thó, tr−íc hÕt ph¶i nhö ®−îc nã rêi khái n¬i Èn nÊp an toμn cña nã chø ! Bëi thÕ nh©n vËt ng−êi b¹n dÉu chØ lμ phô nh−ng lμ mét nh©n vËt phô cÇn thiÕt vÒ mÆt nghÖ thuËt : anh ta ®· l«i ®−îc "con thó" − anh chμng giμu mμ keo − rêi khái "hang æ" ®Ó dÊn th©n vμo mét chuyÕn ®i ch¬i bÊt ®¾c dÜ vμ anh ta sÏ cßn "d¾t mòi" nh©n vËt chÝnh tiÕn nhanh ®Õn ®iÓm nót. Trë l¹i nh©n vËt chÝnh : tr−íc lóc lªn tØnh, anh ta ®· gi¾t theo ba quan tiÒn. BiÕt mang tiÒn theo nghÜa lμ biÕt r»ng hÔ ®i tØnh ch¬i, th× ph¶i tiªu tiÒn − nãi nh− chóng ta ngμy nay lμ anh ta hiÓu r»ng hÔ ¨n ch¬i lμ ph¶i chÞu tèn kÐm. ThÕ th× cã vÎ nh− nh©n vËt chÝnh cña truyÖn ®©y còng thuéc lo¹i "biÕt ®iÒu", biÕt c¸ch øng xö l¾m. H¬n n÷a, ®iÒu ®¸ng nãi lμ anh ta lμ kÎ cã ®iÒu kiÖn ®Ó biÕt ®iÒu. Con sè "3" (trong côm tõ "ba quan tiÒn") còng cã ý nghÜa cña nã ®Êy, nh−ng ta sÏ bμn ®Õn ®iÒu nμy sau. ChØ biÕt r»ng phÇn thø nhÊt cña truyÖn ®· kÕt thóc ë ®©y : nh©n vËt ®· ®−îc giíi thiÖu vμ nh©n vËt ®· b¾t ®Çu hμnh ®éng, tÝnh c¸ch b¾t ®Çu béc lé. 14
PhÇn thø hai kÓ vÒ nh÷ng ®iÒu x¶y ra víi nh©n vËt lóc ë trªn tØnh. §óng nh− ®Æc ®iÓm cña lèi kÓ chuyÖn c−êi, phÇn nμy rÊt ng¾n, chØ gãi trän trong hai c©u, kÓ hai sù viÖc : anh nhμ giμu thÊy g× còng muèn mua, nh−ng sî mÊt tiÒn nªn l¹i th«i ; anh nhμ giμu kh¸t n−íc, nh−ng sî ph¶i thÕt b¹n (®óng nh− mét "ng−êi giμu chÝnh hiÖu" th−êng c− xö trong hoμn c¶nh ®ã) nªn chÝnh m×nh còng nhÞn uèng nèt. Hai sù viÖc còng lμ hai hoμn c¶nh lμm bËt ra b¶n chÊt thËt cña c¸i "vÎ ngoμi", c¸i "tiÕng" lμ kÎ giμu cã cña nh©n vËt. Hai sù viÖc ®−îc s¾p xÕp tr−íc sau rÊt cã dông ý : viÖc thø nhÊt chØ lμ viÖc mua s¾m mét thø hμng ho¸, viÖc thø hai ®· lμ viÖc ®¸p øng mét nhu cÇu thiÕt yÕu cña sù sèng, nhu cÇu vÒ mÆt sinh lý (uèng n−íc cho khái kh¸t − l¹i lμ c¬n kh¸t kÐo ®Õn sau c¶ mét chÆng ®−êng dμi tõ quª lªn tØnh). NhÞn mua s¾m (dï r»ng ®· giμu, ®· cã tiÒn th× ch¼ng téi g× mμ nhÞn) dÉu sao còng cßn cã thÓ t¹m cho lμ ®−îc. Nh−ng ®Õn kh¸t n−íc mμ còng cè nhÞn uèng (trong khi cã nh÷ng ba quan tiÒn gi¾t l−ng !) th× qu¶ lμ qu¸i gë. Mét ng−êi b×nh th−êng, víi l−¬ng tri th«ng th−êng kh«ng thÓ hμnh ®éng nh− vËy. Møc ®é cÇn thiÕt, thiÕt thùc cña nhu cÇu t¨ng lªn th× møc ®é cña sù keo kiÖt cμng trë nªn qu¸ qu¾t. NÕu nh− mÆc ai nμi Ðp, nh©n vËt vÉn kh«ng chÞu rêi nhμ lªn tØnh th× ch¼ng cã chuyÖn g× ®Ó nãi. NÕu nh− khi b−íc ch©n ra ®i, h¾n ch¼ng mang tiÒn theo th× chuyÖn h¾n nhÞn mua s¾m, nhÞn uèng ë trªn tØnh còng lμ tù nhiªn th«i. Nh−ng mang theo tiÒn mμ h¾n kh«ng cã nhu cÇu "muèn mua", nhu cÇu "muèn vμo hμng uèng n−íc" th× còng cã g× ®¸ng nãi ? Râ rμng ë ®©y cã m©u thuÉn gi÷a mét bªn lμ nhu cÇu tù nhiªn ë tªn nhμ giμu (c¸i nhu cÇu ë ai còng cã) víi mét bªn lμ tÝnh keo kiÖt, nghÜa lμ c¸i lßng ham muèn, gi÷ tiÒn, tÝch cña lμm giμu chØ cã ë nh÷ng kÎ giμu mμ l¹i keo kiÖt. LÇn l−ît, qua tõng chi tiÕt ®−îc s¾p xÕp mét c¸ch cã nghÖ thuËt : ng−êi kÓ ®· lμm cho b¶n chÊt cña nh©n vËt béc lé dÇn, t¨ng tiÕn tõ thÊp ®Õn cao. PhÇn thø ba kÓ vÒ chuyÖn x¶y ra trªn ®−êng trë vÒ nhμ, ®óng h¬n lμ chuyÖn x¶y ra lóc nh©n vËt qua s«ng. Anh b¹n ®ã kh¸t hay kh«ng th× kh«ng râ, chØ biÕt r»ng anh ta kh«ng t×m c¸ch ®Ó cã n−íc mμ uèng. Nh−ng anh chμng keo kiÖt th× vÉn bÞ c¬n kh¸t giμy vß. Vμ anh ta ®· "kh«n ngoan cùc kú" khi t×m ®−îc gi¶i ph¸p ®ång thêi tho¶ m·n c¶ nhu cÇu tho¸t khái c¬n kh¸t hμnh h¹ lÉn nhu cÇu gi÷ nguyªn vÑn ba quan tiÒn sau mét ngμy lμm cuéc ngao du, ®ã lμ : cói xuèng uèng n−íc s«ng − c¸i nguån n−íc v« tËn trêi cho kh«ng Êy. H¼n lμ kh¸t l¾m nªn anh ta cói qu¸ ®μ. Vμ thÕ lμ chuyÖn kh«ng may x¶y ra. Ta h·y l−u ý : viÖc h« ho¸n vμ ®Æt gi¸ cña nh©n vËt phô kh«ng diÔn ra mét lÇn, kh«ng l«i tuét "mäi sù ®Õn ®iÓm nót" qu¸ nhanh. Anh ta h« tõ n¨m quan, råi rót xuèng ba quan. NÕu anh ta h« b»ng tiÒn cña anh ta th× ch¾c h¼n n¨m quan chø h¬n thÕ còng ®−îc th«i vμ nh− vËy, truyÖn sÏ kÕt thóc nh¹t nhÏo, ng−êi nghe sÏ ch−ng höng, mÊt høng. §»ng nμy anh ta h« b»ng tiÒn cña g· keo kiÖt kia nªn míi cã chuyÖn g·, mÆc dï ngoi ngãp gi÷a dßng, cè mμ ngoi lªn mÆc c¶ tíi hai lÇn. Vμ sè tiÒn mμ h¾n mÆc c¶ gi¶m dÇn th× møc ®é keo kiÖt cμng ®Èy lªn cao h¬n. H¾n ®· kh«ng cßn c¬ héi mÆc c¶ lÇn thø ba. H¾n ®· gi÷ nguyªn vÑn ba quan tiÒn c¶ l−ît ®i lÉn l−ît vÒ − ®óng nh− nhu cÇu, mong muèn cao nhÊt cña h¾n. Ai còng t−ëng khi nghe h« cøu b»ng chØ ®óng sè tiÒn h¾n mang theo th× h¾n sÏ ®ång ý (lÇn ®Çu h« v−ît sè tiÒn ®ã mμ h¾n ngoi lªn xin h¹ gi¸, dÉu sao, còng ®«i chót cã lý). Bëi thÕ c©u mÆc c¶ lÇn thø hai bËt ra thËt bÊt ngê ®èi víi bÊt cø ai cã l−¬ng tri b×nh th−êng. Chóng ta kh«ng thÓ kh«ng bËt c−êi v× lêi mÆc c¶ "thμ chÕt cßn h¬n" nã cho thÊy nh©n vËt ®· hoμn toμn mÊt hÕt nh©n tÝnh : chØ biÕt cã tiÒn. §iÓm nót cña truyÖn ®· th¾t rÊt chÆt vμ ®−îc bung ra thËt nhanh b»ng mét lêi mÆc c¶ ®Õn lμ bÊt ngê, mét sù lùa chän ®Õn lμ bÊt ngê gi÷a tiÒn vμ tÝnh m¹ng − sù sèng. 15
TôC NG÷ VÒ THI£N NHI£N Vμ LAO §éNG S¶N XUÊT N¶y sinh tõ rÊt sím vμ ®−îc hoμn thiÖn trong qu¸ tr×nh t×m hiÓu, ®Êu tranh, thÝch øng víi thiªn nhiªn cña nh©n d©n lao ®éng, bé phËn tôc ng÷ vÒ thiªn nhiªn vμ lao ®éng s¶n xuÊt dÇn dÇn ®−îc phæ biÕn réng r·i vμ trë thμnh mét thø tri thøc thùc hμnh vÒ khoa häc tù nhiªn. Cã nh÷ng c©u ®óc kÕt nh÷ng quan s¸t, nhËn xÐt, chiªm nghiÖm, suy ®o¸n vÒ thÕ giíi tù nhiªn bao la mμ lu«n g¾n bã víi cuéc sèng con ng−êi nh− "tr¨ng quÇng−trêi h¹n, tr¨ng t¸n−trêi m−a", "§«ng sao thêi n¾ng, v¾ng sao thêi m−a", v.v. Cã nh÷ng c©u cho thÊy con ng−êi kh«ng chØ dõng l¹i ë nh÷ng quan s¸t, kinh nghiÖm mμ cßn tiÕn lªn x¸c ®Þnh mèi quan hÖ gi÷a "t−îng trêi" (triÖu chøng thiªn nhiªn) víi thùc tÕ lμm ¨n s¶n xuÊt nh− "Khoai luéng l¹, m¹ ruéng quen", "Tua rua th× mÆc tua rua − M¹ giμ ruéng ngÊu kh«ng thua b¹n ®iÒn", v.v. Nh÷ng c©u tôc ng÷ nh− thÕ ra ®êi tõ hμng tr¨m n¨m tr−íc, thËm chÝ sím h¬n n÷a, lóc chóng ta ch−a cã c¸c ngμnh khoa häc n«ng nghiÖp, khÝ t−îng thuû v¨n víi nh÷ng thiÕt bÞ hiÖn ®¹i : cßn ng−êi n«ng d©n (nh÷ng ng−êi s¸ng t¹o nªn tôc ng÷) phÇn lín kh«ng biÕt ch÷. Nh−ng thËt thó vÞ biÕt bao, rÊt nhiÒu c©u tôc ng÷ chøa ®ùng nh÷ng ch©n lý mμ ngμy nay khoa häc kh«ng thÓ b¸c bá. Ch¼ng h¹n, c¨n cø vμo lý thuyÕt vÒ vßng quay, h−íng quay vμ ®é nghiªng cña tr¸i ®Êt khi quay xung quanh mÆt trêi (mμ ®Ó cã ®−îc lý thuyÕt nμy biÕt bao thÕ hÖ b¸c häc, kü s−, c«ng nh©n ph¶i vÊt v¶ trong hμng bao nhiªu n¨m trêi, cã ng−êi cßn bÞ nhμ thê tra tÊn), chóng ta thÊy c¸i nhËn xÐt ®¬n gi¶n "§ªm th¸ng n¨m ch−a n»m ®· s¸ng − Ngμy th¸ng m−êi ch−a c−êi ®· tèi" lμ chÝnh x¸c ®Õn tuyÖt vêi. TÊt nhiªn ®ã lμ c©u tôc ng÷ cöa miÖng cña ng−êi n«ng d©n miÒn B¾c nªn nã chØ chÝnh x¸c ®Õn tuyÖt vêi ®èi víi mïa hÌ vμ mïa ®«ng trªn miÒn B¾c n−íc ta. Cßn ®èi víi miÒn Nam (nh− khoa häc ®Þa lý hiÖn ®¹i ®· chØ ra : gÇn xÝch ®¹o h¬n miÒn B¾c) th× t×nh h×nh kh«ng h¼n lμ thÕ. CÇn ph¶i hiÓu râ xuÊt xø cña tõng c©u tôc ng÷ khi vËn dông nã. Nh÷ng c©u tôc ng÷ vèn lμ s¶n phÈm hoμn h¶o cña mét lèi suy nghÜ, chiªm nghiÖm lu«n lu«n b¸m s¸t thùc tiÔn. Còng ®óng th«i : khoa häc bao giê còng thùc tiÔn. §iÒu nμy cμng chøng tá tôc ng÷ qu¶ lμ mét thø tri thøc khoa häc, dï míi lμ tri thøc thùc hμnh. TÊt nhiªn v× chØ lμ nh÷ng tri thøc thùc hμnh, nh÷ng quan s¸t bªn ngoμi hiÖn t−îng nªn tôc ng÷ kh«ng khái lμ nh÷ng nhËn xÐt cßn dõng l¹i ë møc c¶m tÝnh. Sù vËt, hiÖn t−îng th× phong phó, nhiÒu mÆt, mμ mçi c©u tôc ng÷ chØ ®óc kÕt nhËn xÐt cña con ng−êi vÒ tõng mÆt biÓu hiÖn th× kh«ng tr¸nh khái cã sù d−êng nh− m©u thuÉn gi÷a c©u nμy víi c©u kia. Ch¼ng h¹n, tôc ng÷ ®· cã c©u "B¬ b¶i kh«ng b»ng ph¶i th×" nh»m nhÊn m¹nh, ®Ò cao yªu cÇu vÒ thêi vô (th×) trong kh©u gieo m¹, cÊy lóa ; nh−ng ®ång thêi cã c©u "Tua rua th× mÆc tua rua − M¹ giμ, ruéng ngÊu kh«ng thua b¹n ®iÒn" t−ëng chõng xem nhÑ yÕu tè thêi vô (sao tua rua ®· mäc, tiÕt tua rua ®· ®Õn vμ m¹ qu¸ th× ®· bÞ giμ) mμ nhÊn m¹nh r»ng nÕu tÝch cùc lao ®éng vμ ®¶m b¶o yªu cÇu cao vÒ kü thuËt lμm ®Êt th× hy väng n¨ng suÊt thu ho¹ch sÏ ch¼ng ®Õn nçi thua chóng kÐm b¹n. HoÆc nh− c©u "Khoai ruéng l¹, m¹ ruéng quen" tuy rÊt chÝnh x¸c, nh−ng kinh nghiÖm chøa ®ùng trong ®ã ngμy nay ®· bÞ khoa häc kü thuËt v−ît qua (chø kh«ng b¸c bá) : khoai trång ë ruéng quen vÉn cho n¨ng suÊt cao nÕu biÕt sö dông ph©n l©n ®óng thêi ®iÓm vμ ®óng sè l−îng yªu cÇu. 16
Nh−ng mÆc cho tÊt c¶ nh÷ng h¹n chÕ kh«ng tr¸nh khái do ®iÒu kiÖn lÞch sö − x· héi g©y nªn ®ã, phÇn lín nh÷ng c©u tôc ng÷ nh− thÕ cßn truyÒn ®Õn ngμy nay vÉn khiÕn ta ng¹c nhiªn kh«ng ph¶i v× t¹i sao chóng l¹i cã chç h¹n chÕ mμ chÝnh v× t¹i sao chóng l¹i kh«ng cã nhiÒu h¹n chÕ h¬n. §i s©u vμo kho tμng tôc ng÷, mét lÇn n÷a, chóng ta thÊy râ, h¬n ë bÊt cø thÓ lo¹i nμo, truyÒn thèng träng thùc tiÔn (®«i khi kh«ng khái ph¶ng phÊt tÝnh thùc dông n¬i nh÷ng con ng−êi ¨n b÷a h«m lo b÷a mai, lóc nμo còng bÞ thiªn tai, ®Þch ho¹ r×nh rËp) cña d©n téc ViÖt Nam, ®ång thêi thªm thÊm thÝa r»ng qu¶ thùc khoa häc b¾t nguån tõ trong cuéc ®êi lao ®éng vÊt v¶ nh−ng ®Çy s¸ng t¹o cña quÇn chóng. Ch−a hÕt, bé phËn tôc ng÷ nμy cßn cho ta hiÓu thªm nhiÒu ®iÒu vÒ nh©n d©n lao ®éng − nh÷ng ng−êi ®· s¸ng t¹o nªn chóng. §»ng sau c¸i nhËn xÐt cã vÎ kh¸ch quan vÒ "®ªm th¸ng n¨m, ngμy th¸ng m−êi" Êy ta nghe nh− cã c¶ lêi giôc gi· nhau tranh thñ thêi gian lμm viÖc, c−íp thêi gian mμ lμm viÖc vμ c¶ tiÕng thë mÖt nhäc cña nh÷ng ng−êi lμm th× nhiÒu mμ nghØ ng¬i ch¼ng bao nhiªu. §»ng sau c¸i "b¶ng n«ng lÞch" vÒ "th¸ng trång cμ, th¸ng trång ®ç", ®»ng sau sù so s¸nh viÖc nu«i lîn (hoÆc lμm ruéng) víi viÖc nu«i t»m... h×nh nh− thÊp tho¸ng bãng d¸ng nh÷ng ng−êi quÇn n©u ¸o v¶i tÊt bËt quanh n¨m, liªn miªn c«ng viÖc. §»ng sau sù "b¾c ®ång c©n" gi÷a "®Êt" víi "vμng" lμ t©m t×nh cña nh÷ng ng−êi suèt ®êi g¾n bã víi ®Êt, sèng nhê vμo ®Êt, hiÓu râ h¬n ai hÕt gi¸ trÞ v« cïng v« tËn cña ®Êt. Qu¶ thËt, "V¨n häc lμ nh©n häc", v¨n häc d©n gian ViÖt Nam lμ sù ph¶n ¸nh trung thμnh cuéc sèng, trÝ tuÖ vμ t©m hån nh©n d©n lao ®éng ViÖt Nam. 17
TôC NG÷ VÒ QUAN HÖ GIA §×NH, THÇY TRß, BÌ B¹N Ng−êi b×nh d©n ViÖt Nam ®· tõng s¸ng t¹o nªn nh÷ng truyÖn cæ tÝch lμm xóc ®éng lßng ng−êi vÒ t×nh anh em, nghÜa vî chång sèng chÕt cã nhau (Sù tÝch trÇu cau), vÒ nh÷ng ng−êi b¹n chÝ t×nh chÝ nghÜa biÕt gióp nhau ra khái lÇm l¹c ®Ó thμnh ®¹t trong häc hμnh (L−u B×nh − D−¬ng LÔ), vÒ t×nh cha con vÑn toμn, ngay c¶ trong thiÕu thèn (Chö §ång Tö),... Nh÷ng nh©n vËt b×nh dÞ trong nh÷ng truyÖn kÓ nh− thÕ ®· trë thμnh nh÷ng tÊm g−¬ng s¸ng cho biÕt bao thÕ hÖ ng−êi ViÖt Nam soi chung ®Ó häc lμm ng−êi. Còng chÝnh ng−êi b×nh d©n Êy, trong sinh ho¹t h»ng ngμy th−êng nh¾c ®Õn nh÷ng c©u tôc ng÷ truyÒn ng«n ng¾n gän ®Õn møc kh«ng cßn cã thÓ ng¾n gän h¬n (tiªu biÓu lμ nh÷ng c©u, chØ gåm bèn tiÕng nh− "M¸u ch¶y, ruét mÒm", hoÆc n¨m tiÕng nh− "L¸ lμnh ®ïm l¸ r¸ch",...) nh−ng th©m trÇm s©u xa mét tinh thÇn d©n chñ, b×nh ®¼ng vμ nh©n ¸i trong c¸c mèi quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi. Nμy ®©y lμ t×nh anh em, chÞ em trong mét nhμ : kh«ng chØ cã c©u "ChÞ ng·, em n©ng" mμ cßn cã c©u "Con chÞ câng con em", ®· cã c©u "Anh em h¹t m¸u sÎ ®«i" l¹i cã c©u "Anh em nh− thÓ ch©n tay"... Ca dao råi sÏ kh«ng dõng l¹i ë nh÷ng nhËn xÐt ®¬n thuÇn nh− thÕ mμ cßn t¨ng c−êng thªm m¹ch t×nh c¶m n÷a : "ChÞ em nh− chuèi nhiÒu tμu − TÊm lμnh che tÊm r¸ch, ®õng nãi nhau nÆng lêi", "Anh em nh− thÓ tay ch©n − Anh em hoμ thuËn, hai th©n vui vÇy",... Nh−ng dÇu cho míi chØ lμ nh÷ng c©u ng¾n gän, c« ®óc mét nguyªn t¾c øng xö, tôc ng÷ còng vÉn thÓ hiÖn mét ®ßi hái "hai chiÒu", "song ph−¬ng" trong quan hÖ gi÷a nh÷ng thμnh viªn lín víi nh÷ng thμnh viªn nhá trong gia ®×nh : kh«ng chØ cã em cã tr¸ch nhiÖm n©ng ®ì chÞ (vμ anh) nh÷ng lóc c¬ nhì, khã kh¨n mμ, ng−îc l¹i, chÞ (vμ anh) còng ph¶i ghÐ vai "câng" ®ì nh÷ng ®øa em bÐ báng v−ît qua nh÷ng trë ng¹i trªn ®−êng ®êi. Nh÷ng ng−êi ®Ò cao ®¹o lý lÊy lßng nh©n ¸i, nghÜa t−¬ng th©n (th−¬ng yªu lÉn nhau) lμm träng, trong quan hÖ chÞ − em, anh − em Êy chÝnh lμ nh÷ng ng−êi kÓ chuyÖn cæ tÝch C©y khÕ ®Ó phª ph¸n nh÷ng kÎ lμm anh lμm chÞ mμ ch¼ng biÕt th−¬ng em. Kh¸c ch¨ng lμ ë chç mét ®»ng lμ thø triÕt lý øng xö thÓ hiÖn qua mét cèt truyÖn víi nh÷ng chi tiÕt ch©n thùc mμ vÉn giμu chÊt th¬, mét ®»ng lμ nh÷ng kinh nghiÖm, nh÷ng ®¹o lý ®−îc tr×nh bμy trùc tiÕp d−íi d¹ng "lý thuyÕt" cã vÎ kh« khan, lý trÝ. Nμy ®©y, mét quan niÖm "t¸o b¹o" mμ hÕt søc hîp lý, hîp t×nh vÒ quan hÖ cha con : mét mÆt, nh÷ng kÎ lμm con cÇn cã cha, ph¶i kÝnh träng cha, nghe lêi cha bëi "Con cã cha nh− lμ cã nãc" vËy. Ng−îc l¹i, nh÷ng bËc lμm cha h·y c¶m thÊy vui s−íng, h¹nh phóc tr−íc sù tr−ëng thμnh v−ît bËc cña con c¸i, bëi lÏ "Con h¬n cha lμ nhμ cã phóc". Nμy ®©y lμ mét ®ßi hái cã tÝnh hai chiÒu trong quan hÖ vî chång : cã ®¹t ®−îc sù ®ång t©m nhÊt trÝ cña c¶ vî lÉn chång th× mäi viÖc dï khã ®Õn nh− t¸t c¹n biÓn §«ng míi (còng) cã thÓ hoμn thμnh, cßn nÕu nh− "thuËn vî" mμ kh«ng "thuËn chång" hay "thuËn chång" mμ kh«ng "thuËn vî" th×... H×nh ¶nh mét cuéc t¸t biÓn cã vÎ nãi ngoa thËt ra chØ lμ mét c¸ch nãi lªn tÇm quan träng cña sù viÖc mμ th«i. Nμy ®©y n÷a mét quan niÖm cã tÝnh "d©n chñ" xiÕt bao trong c¸ch nh×n nhËn vai trß cña thÇy vμ b¹n trong nhμ tr−êng : ®· ®μnh lμ "Kh«ng thÇy ®è mμy lμm nªn" bëi 18
cha mÑ cã c«ng sinh thμnh, nu«i nÊng cßn thÇy cho ta tri thøc, hiÓu biÕt ®Ó thμnh ng−êi cã Ých cho ®êi ; nh−ng cßn ph¶i biÕt häc c¶ ë b¹n bÌ n÷a ("Häc thÇy kh«ng tμy häc b¹n") bëi b¹n bÌ lμ nh÷ng ng−êi gÇn gòi ta, cïng sím h«m ®Ìn s¸ch, vui ch¬i, hiÓu râ tõng nÐt c¸ tÝnh cña ta, cã thÓ chØ bμy, gióp ®ì ta trong mäi viÖc lín nhá h»ng ngμy. TÊt nhiªn ®ã lμ ®¹o lý ®Ò ra cho ng−êi häc trß, cho nh÷ng ng−êi ®i häc. Nh−ng thö hái trªn ®êi nμy cã ai mμ kh«ng ph¶i ®i häc, häc ch÷, häc nghÒ, häc c¸ch lμm ng−êi ? C©u tôc ng÷ qu¶ thËt cã søc kh¸i qu¸t ®Õn møc ®¸ng kh©m phôc. Nghe truyÒn l¹i nh÷ng c©u tôc ng÷ trªn, ta h·y lu«n nhí r»ng chóng ra ®êi tõ trong lßng x· héi phong kiÕn, ë ®ã lÔ gi¸o chÝnh thèng kh¨ng kh¨ng ¸p ®Æt mèi quan hÖ mét chiÒu, bÊt b×nh ®¼ng gi÷a nh÷ng thμnh viªn trong gia ®×nh : ng−êi d−íi ph¶i phôc tïng ng−êi trªn v« ®iÒu kiÖn, lμm vî lμ chØ biÕt nhÊt nhÊt nghe lêi chång, ng−êi cha cã toμn quyÒn ®èi víi con, kÎ lμm con kh«ng ®−îc phÐp tr¸i ý cha ®Ó thùc hiÖn mong muèn cña m×nh ; ë tr−êng, ng−êi häc trß chØ cã duy nhÊt mét h×nh mÉu ®Ó noi theo lμ «ng thÇy, kh«ng cÇn biÕt ®Õn viÖc häc hái ë quÇn chóng ®«ng ®¶o (mμ gÇn gòi, nhÊt lμ nh÷ng ng−êi b¹n bÌ ë tr−êng, ë xãm lμng, ë ngoμi ®êi nãi chung). Ra ®êi vμ cø thÕ truyÒn ®i, tån t¹i dai ®¼ng trong mét hoμn c¶nh nh− thÕ, h¬n n÷a l¹i len lái vμo lêi ¨n tiÕng nãi, thÊm s©u vμo suy nghÜ cña ng−êi d©n lao ®éng, trë thμnh nguyªn t¾c, thμnh ®¹o lý øng xö cña hä. Nh÷ng c©u tôc ng÷ nh− vËy qu¶ thËt mang trong lßng nã truyÒn thèng ®Êu tranh bÊt khuÊt cña d©n téc, ý thøc d©n chñ − b×nh ®¼ng − nh©n ®¹o s©u xa cña nh©n d©n lao ®éng. §ã ch¼ng ph¶i lμ mét minh chøng hïng hån cho søc sèng m¹nh mÏ cña nh©n d©n, cña d©n téc ®ã sao ? ChÝnh lÞch sö ®Êu tranh kh«ng ngõng cña nh©n d©n chèng l¹i mäi thÕ lùc ¸p bøc, mäi lùc l−îng ngo¹i x©m suèt hμng ngh×n n¨m ®· hun ®óc nªn søc sèng Êy. Häc tôc ng÷, häc nh÷ng s¸ng t¸c truyÒn miÖng cña d©n gian chÝnh lμ häc ®¹o lý øng xö, häc ®¹o lý lμm ng−êi vËy. 19
VÌ CON DAO 1. Trong v¨n häc d©n gian x−a, ®· h¬n mét lÇn ng−êi n«ng d©n ViÖt Nam phæ vμo lêi ca, giäng kÓ nçi niÒm hy väng, t×nh c¶m yªu th−¬ng ®èi víi tÊt c¶ nh÷ng g× g¾n bã víi cuéc ®êi lao ®éng vÊt v¶ mμ ®Çy hμo høng. Néi t©m phong phó cña con ng−êi ®· thæi søc sèng cho nh÷ng vËt v« tri v« gi¸c, biÕn chóng thμnh ®Ò tμi cña th¬ ca. Khi th× lμ lêi ng−êi ®i ë bÞ chñ nhμ ng−îc ®·i ph¶i bá ra vÒ, anh ngËm ngïi chia tay víi nh÷ng vËt dông tÇm th−êng nhÊt ®· bao ngμy chøng kiÕn cho anh mäi niÒm vui, nçi buån : Gi· ¬n, c¸i ræ, c¸i sÒ Tao ch¼ng ë ®−îc, tao vÒ nhμ tao Gi· ¬n c¸i cäc cÇu ao, Nöa ®ªm gμ g¸y cã tao cã mμy... Khi th× lμ lêi thñ thØ ©n t×nh gi÷a nhμ n«ng víi con tr©u ®−îc coi lμ ®Çu c¬ nghiÖp : Tr©u ¬i, ta b¶o tr©u nμy Tr©u ra ngoμi ruéng, tr©u cμy víi ta CÊy cμy vèn nghiÖp n«ng gia Ta ®©y, tr©u ®Êy ai mμ qu¶n c«ng Bao giê c©y lóa cßn b«ng, Th× cßn ngän cá ngoμi ®ång tr©u ¨n. N»m trong nguån m¹ch th¬ ca truyÒn thèng Êy, bμi VÌ con dao vÉn cã nÐt c¸ch t©n (lèi míi) nhê tiÕp ®−îc kh«ng khÝ thêi ®¹i. Trong phÇn lín nh÷ng bμi ca dao cæ truyÒn biÓu lé t×nh c¶m cña con ng−êi ®èi víi c«ng cô s¶n xuÊt (nh− hai bμi trªn ch¼ng h¹n) thËt khã chØ ra dÊu vÕt cô thÓ cña thêi ®¹i, cña lÞch sö (cã ch¨ng chØ cã thÓ nãi mét c¸ch kh¸i qu¸t, chung chung thÕ nμy : c¶m høng trong bμi ca n¶y sinh trªn c¸i nÒn cña mét x· héi n«ng nghiÖp l¹c hËu, tr× ®äng). Nh−ng ë bμi vÌ nμy, nh©n vËt kÓ chuyÖn cã nh¾c ®Õn c¸i thêi "Gia Long trÞ v× khai s¸ng" nh− mét tia hμo quang räi vÒ tõ thuë n−íc nhμ cßn ®éc lËp chøng tá bμi ca xuÊt hiÖn c¸ch sau n¨m 1802 ch−a ph¶i ®· l©u, ký øc vÒ mét hoμn c¶nh sèng tù do cßn h»n s©u trong t©m trÝ ng−êi d©n. BÞ l«i cuèn bëi lêi lÏ s«i næi cña ng−êi kÓ chuyÖn (ph¶i, mçi bμi vÌ lμ mét c©u chuyÖn, s¾p ®−îc nghe vÌ lμ ta sèng c¸i t©m thÕ h¸o høc chê nghe kÓ mét chuyÖn mμ m×nh ch−a tõng biÕt), ta d−êng nh− kh«ng nhËn thÊy c¶ mét khÈu hiÖu "vÖ quèc b×nh T©y" tõng s«i sôc kh¾p lμng trªn phè d−íi ®· luån nguyªn vÑn vμo bμi ca. Ng«n ng÷, cho dï lμ ng«n ng÷ th¬ ca ®i n÷a, lμ lÜnh vùc bao giê còng in l¹i rμnh rμnh dÊu vÕt cña lÞch sö. Bëi vËy, khÈu hiÖu "vÖ quèc b×nh T©y" cho ta mét c¬ së ®Ó tin ch¾c r»ng bμi vÌ chØ ra ®êi chõng vμo thêi kú phong trμo CÇn v−¬ng lan kh¾p toμn quèc. H»n râ dÊu vÕt thêi ®¹i, dÊu vÕt lÞch sö, ®iÓm ®Æc s¾c nμy cña bμi vÌ so víi nh÷ng s¸ng t¸c th¬ ca d©n gian cïng nguån m¹ch truyÒn thèng ®Õn l−ît nã, sÏ gióp ta mét ®Þnh h−íng c¶m thô h×nh t−îng th¬ ca : "con dao" kh«ng chØ kÕt tinh t×nh c¶m cña ng−êi thî ®èt than ®èi víi nã qua cuéc kiÕm kÕ sinh nhai (khÝa c¹nh néi dung ý nghÜa nμy th× trong nh÷ng bμi ca cïng nguån m¹ch ®Ò tμi nh− ®· dÉn thªm ë trªn còng cã) mμ cßn ¸nh lªn t×nh c¶m c«ng d©n, ý thøc vÒ vËn mÖnh quèc gia − d©n téc n¬i nh÷ng 20