Giáo trình Hình thái - Giải phẫu học thực vật: Phần 1 - Ngô Thị Cúc

Chia sẻ: Minh Vũ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:141

Thêm vào BST

Báo xấu

327
lượt xem 71
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 1 cuốn giáo trình "Hình thái - Giải phẫu học thực vật" cung cấp cho người học các kiến thức đại cương về giới thực vật và vai trò của thực vật, tế bào thực vật, mô thực vật và các cơ quan sinh dưỡng. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Hình thái - Giải phẫu học thực vật: Phần 1 - Ngô Thị Cúc

rc vA b Ao ta o .0000019397 IAI N G U Y E N N G O TH | C U C G IA O T R IN H HINH THAI-GIAIPHAU HOC THl/C VAT I NG UYEN HOC LIEU ODHD C©G H3 NQI NHA XUAT bA n DAI HOC QUOC GIA HA NOI
BO GIAO DUC VA DAO TAO ■ ■ ■ DAI HOC THAI NGUYEN ■ ■ ng6 th i cuc G lA O T R iN H HiNH THAI - Glfll PHAU HOC ■ T H l/ C V A T • • DAI HOC THAINGUlEN TRUNGm 1HO • CLIEU • NHA XUAT BAN DAI HQC QUOC GIA HA NOI
s A c h D u g c x u a t bAn b 6 i s i ; t a i t r o c u a d i; An g iA o d v c d a i h q c 2
MUC LUC ■ ■ Lori noi d a u ......................................................................... .............................5 PHAN M 0 T - B a i m a d d u ........................................................................... 7 I. Gidri thieu chung ve gidfi thuc vat va vaitro cua thuc v a t .............. 7 II. Doi tuong va nhiem vu cua bo mon .............................................9 III. Lich sir phat tri€n cua bo m o n ....................................................... 10 IV. Quan he gitfa hinh thai giaiphau thuc vat vdri cac nganh khoa hoc khac .......................................................................................... 11 V. Phuong phap nghien curu Hinh thai - Giai phlu hoc thuc v a t.... 12 PHAN H A I ..................................................................................................... 14 Chiromg I - Te bao thuc v a t .........................................................................14 A. Khai niem te bao .......................................................................................14 B. Thanh ph£n, ca'u tao cua te b a o ................................................................ 15 I. Hinh dang va kich thu6c cua te baothuc vat ............................... 15 II. Thanh phln ca'u tao cua te b a o .............................................. ......16 C. Su sinh san cua te b a o ...............................................................................47 I. Su phan bao true phan .................................................................... 47 II. Su phan bao gian phan ................................................................... 48 D. Su phat trien ca the cua te bao thuc vat ...................................................52 Chuong II - Mo thuc v $ t .............................................................................54 A. Khai niem ve mo thirc vat ....................................................................... 54 B. Phan loai mo .............................................................................................. 55 I. Mo phan sinh .................................................................................. 55 II. Mo che cho ......................................................................................58
III. Mo c o .... .......................................................................................... 66 IV. M6 d i n ............................................................................................. 69 V. Mo m e m ........................................................................................... 81 VI. Mo tifiSt.............................................................................................. 84 Chtrong III - Cac ca quan sinh d u o n g ......................................................88 A. Khai niem chung .......................................................................................88 B. Cac co quan sinh ducmg............................................................................ 89 I. R l cay .............................................................................................. 89 II. Than c a y ......................................................................................... 100 III. La c a y ..............................................................................................125 Chtrong IV - Sir sinh san va co quan sinh san cua thuc v a t ...............140 A. Khai nidm c h u n g .....................................................................................140 B. Cac hinh thirc sinh san cua thuc v a t ....................................................... 140 I. Sinh san sinh duomg ................................................................ 140 II. Sinh san vo tm h ............................................................................. 144 m . Sinh san huu tm h ........................................................................... 145 C. Su xen ke the he va xen ke hinh thai .....................................................147 I. Su xen ke hay giao the hinh thai dang hinh 6 tao m a n g ........... 148 II. Giao the hinh thai di hinh ..... ......................................................149 III. H o a ..................................................................................................168 IV. Qua va hat ......................................................................................201 V. Chu trinh phat trien cua cay co hoa ............................................213 Tai lieu tham k h a o .................................................................................... 215 4
Ldl NOI OAU De dap ung yeu c£u giang day va hoc tap bo mon hinh thai giai phfiu hoc thuc vat trong trucmg Dai hoc su pham, chung toi da bien soan giao trinh "Hinh thai giai phau hoc thuc vat". Giao trinh duoc bi6n soan dua theo khung chuong trinh cua bo giao due va dao tao, dua tren co so cac giao trinh Dai hoc Su pham - Nha xua't ban Giao due 1974 - 1980 - 2001. Noi dung giao trinh g6m 2 phan, 4 chuong: PhSn I: Mo dau - Gidi thieu chung ve gidfi thuc vat va vai tro cua thuc vat. Doi tuong nhiem vu cua Hinh thai - Giai phau hoc thuc vat. Luoc sur nghien curu thuc vat. Quan he giua Hinh thai - Giai phau hoc thuc vat vdri cac mon hoc khac. Phuong phap nghien cun Hinh thai - Giai phau hoc thuc vat. Ph^n I I : Gom 4 chuong. Chuong I : Te bao thuc vat. Chuong II: Mo thuc vat. Chuong III: Cac co quan sinh dudng. Chuong IV: Su sinh san va co quan sinh san cua thuc vat. Trong qua trinh bi6n soan, chung t6i duoc tiep thu nhung y kien dong gop cua cac ban dong nghiep, sinh vi6n va ban doc. Chung toi xin chan thanh cam on. L£n d^u tien bien soan chac chan giao trinh con nhieu thieu sot. Chung t6i rat mong nhan duoc su dong gop cua d6ng dao ban doc de cuon sach duoc hoan thi6n hon. m/ • 9 Tac gia 5
PHAN MOT BAI M6 DAU I. G ltil THI$U CHUNG \ £ G lO l THUC VAT VA VAI TRO CUA THUC VAT 1. Thuc vat la mot bo phan cua sinh gitii Trudc day, ngudi ta van quan niem the gidi htiu co bao gom hai giori la D6ng vat va Thuc vat (bao gom ca Nam va Vi khu£n). Ngay nay, ngudi ta tach Nam va Vi khuan ra khoi Thuc vat thanh cac giai rieng biet do dac di^m to chtic co th£, ca'u tao t£ bao cung nhu 16'i dinh dudng cua chung. Su khac nhau co ban giua dong vat va thuc vat d phuong thuc dinh duong cua chung: thirc vat tit duong, con dong vat di duong. Tu dudng la kha nang tu tong lay cac hop chat huu co tur thiic an nhan cua moi trucfng (gom nude, cac muoi khoang hoa tan trong nude va khf cacbonnic) thong qua phan ting hoa hoc, nhc* nang luong anh sang Mat Troi (quang tong hop, doi vdi thuc vat) hoae nang luong hoa hoc sinh ra trong qua trinh oxy hoa cac cha't v6 co (hoa tong hop, doi vdi mot so vi sinh vat). Nhu vay, su tu duong bao gom quang duong va hod duong. Di dudng la su hap thu cac chat huu co co sSn nhu protein, lipit, gluxit, vitamin...Trong co the dong vat khong co chat diep luc, nen phai dinh dudng bang cach hap thu (dj dudng). Nhu vay, dong vat song bang thuc vat hay cac dong vat khac. Ngoai ra, giua dong vat va thuc vat con co nhung diem phan biet khac nhir: dong vat co tfnh chuyen dong, con tuyet dai da so' thuc vat co ddi sdng co' dinh. Song tfnh chat nay khong phai la tuyet doi: d dong vat cung co mot so' loai so'ng co dinh (nhu bot bien, san ho...), nguoc lai, trong thuc vat, mot so' tao don bao cung chuyen dong duoc. Dong vat co 7
tfnh cam ung, con thirc vat thi khong. Tuy nhien mot so thirc vat cung a kha nang cam ring, vf du nhir la cay xau ho cup xuong khi bj dong chain cac long tuyen d la cay bat ruoi (Drosera) sap lai khi co sau bo dau vao... Nhu vay, thirc vat la mot bo phan cua sinh giai, no bao gom nhuiij ca the’ song khac nhau nhirng cung co mot dac tfnh chung ca ban la khi nang tu duong, khac vdi dong vat (cung nhir nam va da so vi khusin khong co kha nang nay. 2. Vai tro cua thirc vat trong thien nhien va ddi song con ngudi Thirc vat phan bo khdp noi tren Trai Dat tu dinh nui cao den day bi&i sau tu 200 den 300m (tham chf d nhiet do 90°C cung co thirc vat), a sa mac co nhieu loai chiu han tot, thuc vat d mi£n dong bang va trung du cang phong phu da dang (thuc vat co tren 500 nghin loai khac nhau). Vai tro cua thuc vat trong thien nhien rat to ldn. Co the khang dinh rang khong co gidi thuc vat thi khong co sir song tren trai dat. Ngudi ta phan biet hai loai thirc vat: thirc vat co diep luc (cay xanh) va thuc vat khong co diep luc Nhd qua trinh quang hop cua cay xanh ma sir can bang khf cacbonic va oxy trong khf quyen duoc dam bao, do do dam bao duoc sir song. Trong qua trinh quang hop, cay xanh da lay khf cacbonic cua khf quyen va thai ra khf oxy theo phuong tinh tong quat sau day: 6 C 02 + 6H20 — hsdngm-ttrdi > C6H 120 6 + 6 0 2 M6i nam, tat ca cac cay xanh tren the gidi lay cua khf quyen mot luong khf C 0 2 vao khoang 1,3 x 1010 tan, tuc la 1/50 cua toan bo luong khf C 0 2 co trong khf quyen. Nhu vay, neu luong khf cacbonic khong duoc bo sung thi chi sau 50 nam, luong khf nay se het va sir quang hop se bi dinh chi. Trong thien nhien, luong khf cacbonic luon luon duoc bd sung bdi su ho hap, su len men va sir phun trao cua nui lira. Nhirng neu khf cacbonic do khong duoc tieu thu trong qua trinh quang hop thi chang bao lau cac sinh vat tren trai dat se ngat thd va chet. Oxy can cho su h
cac khu cong nghidp (la nhiing noi co kha nang thai ra nhilu C 0 2 va cfin nhic' 0 7 hon) la het sire can thidt de bao ve sire khoe cho con ngudi ( iSt huu co do thuc vat tong hop la nhirng thirc an can thiet cho ngudi va dong vat, la nguyen lieu cung cap cho cong nghiep. Quan the riTng co tac dung dieu hoa khf hau, giam sir o nhi6m, lu lut, giam bao, han che xoi mon, han han. Thirc vat khong co diep luc: Nam, vi khuan dong vai tro rat quan trong phan huy chat hffu co thanh chat vo co: cacbon, nito, luu huynh, photpho, sat va cac chat khoang khac, dam bao vong tuan hoan vat chat trong thien nhien. Ngoai ra nam con la nguon thirc an co gia tri kinh te cao. Vi khuan co dinh dam tang them nguon dam cho dat. Mot so nam va vi khuan tiet ra san pham dung trong duoc lieu san xuat thuoc khang sinh. Tuy nhien mot so nam va vi khuain cung gay nen nhieu benh hai cho ngudi va dong vat. Tom lai: Thuc vat co diep luc va thuc vat khong diep luc deu co vai tro to ldn ddi vdi con ngudi, ddi song tren Trai Dat. Do la nguon tai nguyen quy gia can duoc bao ve, phat trien, nghien cuu, su dung hop ly, tim cach tang san luong de phuc vu cho nhu cau ngay cang cao cua con ngudi. II. DOI TlTONG VA NHIEM VU CUA BO MON 1. Ddi tuong Hinh thai - Giai phau hoc thuc vat la khoa hoc nghien cuu hinh dang b6n ngoai va cau tao ben trong cua co the thuc vat. Ddi tucmg cua no la he thong to chuc cua co the tir toan bo cay den tirng co quan, timg mo, timg te bao cimg cac bao quan. Cac ddi tuong do tao nen mot the thong nha't huu co, co moi quan he chat che vdi nhau va vdi moi trudng song. 2. Nhiem vu NhiSm vu co ban cua Hinh thai - Giai phau hoc thirc vat la quan sat, mo ta hinh dang, cau tao cua cac co quan, cac mo va cac loai te bao hop thanh cac mo, dam nhiem cac chuc nang khac nhau trong ddi song cua cay. 9
Nhirng noi dung tren day mdi chi la phan Hinh thai hoc mo ta titn doi tuong cay truong thanh. Thuc ra, m6i cay d6u trai qua mot qua trinh phat trien dan dan tir te bao trung duoc thu tinh (hop tu) qua dang phoi r6i den ca the truong thanh: do la qua trinh pliat trien ca the. Thuat ngff nay khong nhirng duoc dung cho ca co th6, ma con ap dung cho m6i te bao vi mo rieng biet, bdi vi te bao va mo cung co ljch su phat trien ca th£, 6 dang truong thanh. chung co nhi6u diem khac luc con non. Do do, HiiA thai - Giai phau hoc thuc vat con phai tong hop nhung tu lieu ve hinh thai, cau true cua cay d cac mire do to chuc khac nhau, duoc phat trien dan diSn trong qua trinh hinh thanh va mot hudng nghien ciru moi xua't hiSn: nghien ciru Hinh tliai - Gidi phau ca the phat trien. Cac noi dung nghien ciru ve hinh thai giai phau noi tren khong phai la nhirng khoa hoc rieng, ma la cac hudng khac nhau cua mon khoa hoc Hinh thai - Giai phau hoc thuc vat. Den day, ta co the1 rut ra ket luan: nhiem vu cua Hinh thai - Giai phau hoc thuc vat la tim hieu cac quy luat ve hinh thai ngoai va ca'u tao trong cua co the’ thirc vat trong qua trinh phat trien va thfch nghi vdi mdi truong song. No giup ta hieu mot cach dung dan ve co the thuc vat trong the gidi tu nhien, de co the tac dong len cac co the do, nham phuc vu cho loi fch cua loai ngudi. III. LICH Sir PHAT TRIEN CUA BO MON Khi loai ngudi xuat hien, con ngudi da co nhung hieu biet vl thirc vat. Vao the ky XI trudc cong nguyen da mo ta 700 loai cay thuoc khac nhau. The ky thu III - thu IV trudc cong nguyen con ngudi co nhung hieu biet \6 he thong gidi thuc vat. The ky XVII sau cong nguyen nha vat ly hoc ngudi Anh Robert Hook sang che ra kfnh hien vi don gian, giup cho viec xem xet cau true ben trong co the’ thuc vat va cau true trong te bao. Nam 1838 Svan va Slayden da phat minh ra hoc thuyet te bao. 10
Sang th£ ky XVIII cac nganh khoa hoc: Vat ly, hoa hoc, hang hai hoc • t ddi tao dieu kien thu thap dir lieu quan trong ve ddi song thuc vat va cat ao cua cac loai cay. Su phat trien cua chu nghia tu ban, cac nganh cong nghiep san xua't g6, giay, dudng, cao su... doi hoi co nhung hieu biet sau sac va chfnh xac cac ngudn nguyen lieu thuc vat, dieu do cung thuc day khoa hoc thuc vat phat trien va nhieu bo mon mdi duoc tach ra nhu Hinh thai - Giai phau hoc, Sinh If hoc, Sinh hoa hoc thirc vat.... Vao dau the ky XIX hoc thuyet te bao ra ddi tim ra mdi quan he giua cau true va churc nang trong ddi song cua thuc vat (quang hop, ho hap, dinh dudng khoang), cau true luon luon phu hop vdi chur nang. D lu the ky XX viec nghien cuu te bao phat trien manh me, tim ra duoc su phan chia gian tiep cua nhan t£' bao, vai tro cua nhan, thu tinh kep d thirc vat Hat km. Nhd sir phat minh ra kfnh hien vi dien tu, ngudi ta da nghien cun duoc ca'u true sidu hien vi cua te bao, va da tach viec nghien cuu te bao thanh mot khoa hoc mdi la Tebao hoc. 6 Viet Nam, viec nghien cuu hinh thai giai phau thuc vat con it. Trong thdi ky thuc dan Phap do ho, chi co cong trinh nghien cuu v t giai phau g6 cua H. Lecomte trong sach "Cac cay g6 d Dong Duong" va mot vai tai lieu khac. Nhung nam gan day, mot so tac gia trong nude da quan tam nghien cuu giai phau mot so loai, chi hay ho thuc vat Hat km, dac biet da chu y den hudng nghien cuu giai phau thfch nghi (nhu nghien cuu giai phau mot so cay trong rung ngap man). Ngoai ra, trong cac truong dai hoc d Viet Nam cung da cho xuat ban cac giao trinh v6 Hinh thai - Giai phau hoc thuc vat, la tap hap If thuyet va ket qua nghien cdu thuc te v6 mon khoa hoc nay cua cac tac gia trong nude cung nhu ngoai nude. IV. QUAN HE GIUA HINH THAI GIAI PHAU THUC VAT V 6 l CAC NGANH KHOA HOC KHAC La mon thuc vat hoc dai cuong, no cung cap kien thuc co so cho nhi6u mon hoc khac trudc het la ddi vdi phan loai hoc thirc vat. Tir thdi xa 11
xua, cac nha thirc vat hoc da su dung nhieu dau hieu hinh thai de phan loai cay coi. Dac biet tir the ki XVI tro di, ngudi ta da biet dua vao cfc dac diem hinh thai co quan sinh san va co quan sinh dudng lam tifiu chuan phan loai. Co thuc vat hoc la khoa hoc nghien ciru cac thuc vat da chet trong cac thdi dai trudc day. Dua vao kien thirc hinh thai va giai phau, nh& nghien cuu di tfch hoa thach xac dinh duoc sir tien hoa cua thuc vat. Sinh ly hoc thirc vat nghien curu cac hoat d6ng sinh ly cua co the’ thuc vat nhu quang hop, ho hap, dinh dudng. Dua vao cac dac diem giai phau, ta co the giai thfch duoc cac hoat dong sinh ly cua cay. Sinh thai hoc thuc vat nghien cuu mdi quan he giua co the thuc vat vdi moi trudng song. Nhd cac dau hieu bien doi vg hinh thai giai phau cua cac co quan khac nhau cua cay, cua cac ca the hoac cua mot so loai nh£t djnh ma ta co the giai thfch duoc cac hinh thirc thfch nghi khac nhau cua co the vdi dieu kien song ben ngoai. Nganh duoc sir dung cac san pham cua thuc vat phan ldn la cac mlu da sa'y kho, neu chi nhin hinh dang va mau sac se de nham lan nen nhd co giai phau so sanh, ma phan biet duoc loai that vdi loai gia, cay lanh v6i cay doc. Trong cong nghiep san xuat giay, nhd co giai phau ma biet duoc nguyen lieu la'y tir cay nao, dac diem cau tao xenluloz cua cac loai cay. Hinh thai - Giai phau hoc thuc vat cung phuc vu cho viec nghien cilu cay trong. Nhd phuong phap giai phau va ngam miin ma ngudi ta biet duoc hinh thai, kfch thudc, so luong soi cua cac loai cay lay soi khac nhau; trong cong tac chon giong, mau sac cua cac co quan (nha't la hat) la mot tieu chuan quan trong. V. PHl/ONG PHAP NGHIEN CtTU HINH THAI - GIAI PHAU HOC THUC VAT Hinh thai- Giai phau hoc thuc vat tuy la mot mon khoa hoc co di&i, da duoc nghien cuu tir lau, nhung cung con nhung va'n de chua giai quyet duoc, vi gidi thuc vat rat phong phu va da dang, nhat la d cac vimg nhiet ddi 12
Phuong phap chu yeu la quan sat ngoai thien nhien, tien hanh giai phau trong phong thi nghiem, so sanh cac m lu vat thu duoc, phan tfch, tdng hop va rut ra cac nhan xet chfnh xac. Viec quan sat khong nhting tien hanh tren co the song ma con ca nhung bo phan chet cua cac co quan, ke ca co quan dang hinh thanh, phai theo doi trong qua trinh phat triefo ca the cung nhu chung loai phat sinh. Phuong phap cat lat: Hdu het cac ca'u true cua cac co quan deu phai nghien cuu o mure do hien vi. Cac mau thuc vat can duoc cat nhung lat cat theo mot hucmg nha't dinh trong khong gian (theo mat phang ngang. mat phang doc hay theo tiep tuyen) va mong den 5 - lO^m. De theo doi sir hinh thanh m6t co quan hay sir bien doi cau tao tir bo phan nay sang bo phan khac, can tien hanh hang loat cac lat cat lien tiep nhau (vf du theo doi su phan chia te bao, sir chuyen hoa tir cau tao cua dinh ngon sang cau tao so ca'p roi thtr ca'p...) Nhilu truomg hop muon quan sat hinh dang te bao phai dung phuong phap ngam miin, turc la dung hoa chat hoa tan chat gian bao de tach rdi te bao (vf du quan sat te bao soi day, soi gai). Phuong phap dung chat dinh hinh: De giu nguyen cau true ben trong te bao hay cua mo, ngudi ta phai xu ly cac co quan song cua cay trong cac chat dinh hinh dung trong phuong phap nluiom mail. Phuong phap nhuom mau: De quan sat cau true thanh phan ben trong te bao. Vf du: Nhuom iot dua, nhan te bao bat mau vang, nhuom kep te bao mo cumg bat mau xanh (g6, mang hoa ban, mo cung), te bao mo m6m bat mau hong (libe, mo mem). Phuong phap phan tfch vi hoa hoc phat hien thanh phan hoa hoc trong te bao. Vf du muon biet mot loai thanh phan hoa hoc nao do trong te bao, ngucri ta nho hoa chat true tiep len lat cat de xem phan urng xay ra nhu the nao, roi dua vao mau sac thu duoc ma xac dinh. Phuong phap nuoi cay mo: La'y mot bo phan cua co the cho vao moi trudng dung dich de nuoi ca'y cac mo do phat trien thanh co the’ nhanh, nhan giong nhanh ma khong dung den hinh thurc sinh san. Dung kfnh hien vi dien tu co do phong dai Ion tir 10.000 - 40.000 lan da cho phep cac nha nghien cuu giai phau tim ra cac cau true sieu hien vi va phat hien nhieu dac diem mori cua te bao, cau true cua nhan, cua nhi6m sac the. 13
PHAN HAI Chtfdng I TE BAO THUC VAT ■ ■ A. KHAI NIEM TE BAO Co the thuc vat cung nhu bat ky mot co the song nao, dau duoc ca'u tao tir te bao. Te bao la don vi co ban cua co the song. Ta co the vf chung nhu nhung vien gach xay dung nen toa nha, turc co the song. Co the thuc vat chi la mot te bao nhu tao (Clilamydomonas, Chlorella). 6 nhung co the nay, moi qua trinh song nhu sinh truong, phat trien, dong hoa, phan giai deu do ban than te bao do dam nhiem: no la mot don vi song doc lap. Mot vai trudng hop dac biet, nhu tao khong dot (Vancheria) co cau tao cong bao, nghla la co the cua chung gom nhieu te bao chung nhau, khong co vach ngan. H£u het nhung thuc vat khac d6u la nhung co the da bao, cau tao tir rat nhieu te bao. Trong nhung te bao ca'u tao nen co the cay xanh thi m6i nhom te bao dam nhiem mot churc nang rieng va hop thanh mot mo, cac mo lai tap hop thanh mot co quan. Mot co the gom nhieu co quan. Cau tao te bao rat phuc tap. Tat ca cac bo phan cua no deu dat mtic do phan hoa ve hinh thai va chuyen hoa ve chtic nang. Do do khong nen coi te bao la dang ton tai dau tien va don gian nhat cua sir song. Su song xuat hien tir dang don gian han nhieu, con te bao la ket qua cua qua trinh tien hoa lau dai cua nhung dang song nguyen thuy. 14
B. THANH PHAN, CAU TAO cClA TE BAO I. HINH DANG VA KICH TH U tf C CUA t £ BAO THlTC VAT Cac te bao thuc vat co nhieu hinh dang khac nhau, tuy thuoc vao tumg loai va tirng md thuc vat. Vf du: hinh cau (Tao tien can - Chior ella), hinh trting (Tao luc dan bao - Chlamydomonas), hinh ludi liem {Tao htdi Hem- Closterium) hinh soi (day, gai), hinh chu nhat (tao xoan), hinh sao nhu te bao ruot cay bac (h. 1). 6 co the’ thirc vat bac cao, hinh dang te bao duoc phan thanh hai nhom co lien quan den chirc nang khac nhau: - Cac te bao mo mem thudng tron goc, chieu dai va chidu rong khong khac nhau la ma'y. - Cac te bao d mo dan truyen va mo nang dd co hinh thoi thudng keo dai, hai diu vat nhon, chieu dai gap nhieu Idn chieu rong. Hinh 1. Cac dang te bao thuc vat 1. Hinh cau d tao tieu cau; 2. Hinh trifng d tao luc ddn bao; 3. Mot so dang te bao khac nhau d cac mo cua thifc vat bac cao. 15
Sir phan bi6t hinh dang giua hai nhom nay chi tha'y ro tren lat cat doc, con tren lit cat ngang chung khong phan biet ro. Kfch thirdrc cua te bao cung rat bien ddi. Noi chung rat nho be, phai dung kfnh hien vi mdi quan sat duoc. Kfch thudc trung binh cua cac t£ bao d cac mo thuc vat vao khoang tti 10 - 1000 micromet. Cung co nhung te bao ldn han, co the nhin bang mat thudng nhu te bao thit qua dua Mu, tep budi, tep cam, soi day, soi gai, soi bong. Nhung do chi la nhirng ngoai le. Thong thudng, ngudi ta lay dan vj micromet de do kfch thudc te bao. •*! II. THANH PHAN CAU TAO CUA TE BAO Tuy te bao thuc vat co nhieu hinh dang kfch thudc khac nhau, nhung nhin chung cau tao cua chung gom cac thanh phan co ban sau: 1. Mang te bao bao boc d ben ngoai. 2. Chat te bao d ben trong mang. 3. Cac bao quan (the lap, ty the, thd Gongi...) nam trong chat te bao. 4. Nhan te bao (cung nam trong chat te bao), trong nhan co nhan con. 5. Cac the an nhap, chat du tru. 6. Khong bao. Trong 6 thanh phan tren thi cac thanh phan 2 - 3 - 4 la quan trong nhat. Chung hop thanh chat song cua te bao va co khi duoc goi dudi m6l ten chung la chat (hay the) nguyen sinh. Ba thanh phan con lai la nhung thanh phan khong song cua te bao (h. 2). 1. Chat te bao Do la chat song co ban, la thanh phan bat buoc cua te bao. Tai day xay ra cac qua trinh hoat dong song cua te bao. Khi te bao con non, cha'l te bao chiem hau het khoang te bao. 6 te bao truong thanh chat te bao chi con la mot ldp mong nam sat mang (do khong bao phat trien manh chat te bao don sat mang).
RibOxom Nhan Nhan con C^u sinh chat Ty the Cau sinh chat Lu6i n6i chat hat Ludi n6i chat tron Lap luc Mang Vach te bao nguydn sinh Hinh 2. Sd do cau tao te bao thuc vat 1.1. Tinh chat vat ly cua chat tebao Chat te bao la mot chat long, khong mau, hoi trong suot, co do nhdrt cao hoi giong long trang trumg, khong tan trong nude. Khi bi dun nong toi 50 - 60°C chat te bao mat kha nang song. Tuy nhien, chat te bao cua cac hat, qua kho va cac bao tu co the chju duoc nhiet do cao han (tdi 80 - 100°C). Chat te bao la mot dang chat keo nhot, cau tao bai nhGng phan tir hap lai thanh nhung hat rat nho goi la mixen keo. Cac mixen keo mang dien tfch cung dau se day nhau va gay chuyen dong h6n loan (chuyen dong Brown). Ngoai ra, cac mixen nay khong tan trong nude thanh dung djch that, ma chi phan tan trong do thanh dung dich gia. Do nhdt cua chat te bao co the thay doi, nghia la he thong keo cua no co the a trang thai long (sol) vira co the a trang thai ran (gel). Trang thai sol dac trung cho do nhdt cua chat te bao, con trang thai gel gan vdi the ran han, do do no dam bao hinh dang on dinh cua chat te bao. Su song song ton tai cua hai trang thai sol va gel la mot bieu hien quan trong ve DAI HOC THAI N G I L L N 17
tfnh chat song cua te bao. Ngudi ta lam thi nghiem sau: lay rn6t ft n£m nhay (co cau tao hop bao) cho lot tu nhien qua mang loc co lo nho (50micromet) thi tha'y sau do hop bao cua nS'm nhay van song. Nhung 6p hop bao nay dudi mot ap lire nao do r6i mdi cho lot qua mang loc, mac du 16 cua mang loc ldn nay ldn hon 16 trudc tori 1000 lan, sau do hop bao chet di. Thf nghiem nay chumg to: khi bi ep, chat te bao bj pha huy, trang thai gel mat di nen te bao bi chet, con luc ddu, sau khi chui qua cac 16 nho, trang thai gel lai duoc khoi phuc ngay, hai trang thai sol va gel vln ton tai nen te bao van song. Trong chat te bao song thudng xuyen co su thay doi trang thai ti* sol sang gel va nguoc lai. Vf du : khi tao thanh chat sfla trong hat lua thi cMt te bao 6 trang thai sol, khi lua chfn thi chat te bao ran lai 6 trang thai gel. Kha nang chuyen hoa tir trang thai sol sang gel cua cha't te bao la mflt tfnh chat dac biet va rat can cho ddi song cua te bao, su bien doi do bi&i hien moi quan he giua te bao va moi trudng. Noi cach khac moi trudng da tac dong vao trang thai sol hoac gel cua chat te bao lam cho chung co th^ bien doi thuan, nghich. Khi hien tuong thuan, nghich bi mat di, turc la h6 thong keo bi pha huy, cac mi xen keo mat dien tfch, dfnh lai vdi nhau va lang xuong lam cho chat te bao bj chet. Khi bi dun nong thi nhiet do cao lam cho chat te bao mat kha nang chuyen hoa thuan nghich tir sol bang gel va do do te bao bi ch£t. 1.2. Thanh phan hod hoc cua chat te bao Trong chat te bao co nhieu thanh phan khac nhau do la sanpham cua qua trinh trao doi chat nhu chat du tru, chat bai tiet, nhirng quan trong nhat la chat protein. Khong co chat te bao nao lai vdng mat chat protein. Do la chat co ban cua qua trinh song. Ngoai protein, trong cha’t te bao con nhieu thanh phan khac nua nhu lipit, gluxit, nude... Vi chat te bao cau tao phirc tap va chi chiem mot phantrong te bao, lai kho tach rieng khoi cac phan khac, cho nen muon phan tfch thanh phan hoa hoc cua no, ngudi ta ket hop sir dung nhieu phuong phap nghien cuu te bao khac nhau. Nghien cuu tren nhieu doi tuong khac nhau, ngudi ta thu duoc k£t qua ve cac thanh phan hoa hoc co ban cua chat te bao sau: 18