Giáo trình Logic học (dành cho sinh viên đại học, cao đẳng)

Chia sẻ: Chip Bia Chip | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:91

Thêm vào BST

Báo xấu

1.029
lượt xem 337
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Logic học sau đây có kết cấu gồm 6 chương: Đại cương về lôgíc; khái niệm; phán đoán; suy luận; chứng minh, bác bỏ và ngụy biện; các quy luật cơ bản của lôgíc hình thức.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Logic học (dành cho sinh viên đại học, cao đẳng)

PHAÀN I Chöông I ÑAÏI CÖÔNG VEÀ LOÂGÍC I- ÑOÁI TÖÔÏNG CUÛA LOÂGÍC HOÏC. 1- Thuaät ngöõ loâgíc. Thuaät ngöõ “Loâgíc” ñöôïc phieân aâm töø tieáng nöôùc ngoaøi (Logic : Tieáng Anh ; Logique : Tieáng Phaùp) thuaät ngöõ naøy coù nguoàn goác töø tieáng Hilaïp laø Logos, coù nghóa laø lôøi noùi, tö töôûng, lyù tính, qui luaät v.v… Ngaøy nay, ngöôøi ta thöôøng söû duïng thuaät ngöõ “Loâgíc” vôùi nhöõng nghóa sau : - Tính qui luaät trong söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa theá giôùi khaùch quan. Ñaây chính laø Loâgíc cuûa söï vaät, Loâgíc khaùch quan. - Tính qui luaät trong tö töôûng, trong laäp luaän. Ñaây chính laø Loâgíc cuûa tö duy, Loâgíc chuû quan. - Khoa hoïc nghieân cöùu veà tö duy tieáp caän chaân lyù. Ñaây chính laø Loâgíc hoïc. 2- Tö duy vaø caùc ñaëc ñieåm cuûa noù. Nhaän thöùc laø quaù trình phaûn aùnh theá giôùi khaùch quan vaøo trong boä naõo ngöôøi, quaù trình ñoù dieãn ra “töø tröïc quan sinh ñoäng ñeán tö duy tröøu töôïng” (Leâ-nin). Tröïc quan sinh ñoäng (töùc nhaän thöùc caûm tính) laø giai ñoaïn xuaát phaùt cuûa quaù trình nhaän thöùc. Nhaän thöùc caûm tính dieãn ra döôùi 3 hình thöùc cô baûn : caûm giaùc, tri giaùc, bieåu töôïng. Nhöõng hình aûnh do nhaän thöùc caûm tính ñem laïi laø nguoàn goác duy nhaát cuûa söï hieåu bieát cuûa chuùng ta veà theá giôùi beân ngoaøi. Tuy nhieân, nhaän thöùc caûm tính môùi chæ cung caáp cho ta tri thöùc veà nhöõng bieåu hieän beà ngoaøi cuûa söï vaät. Ñeå coù theå phaùt hieän ra nhöõng moái lieân heä noäi taïi coù tính qui luaät cuûa chuùng, caàn phaûi tieán ñeán tö duy tröøu töôïng (khaùi nieäm, phaùn ñoaùn, suy luaän, giaûi 1 thuyeát, v.v…). Vôùi tö duy tröøu töôïng, con ngöôøi chuyeån töø nhaän thöùc hieän töôïng ñeán nhaän thöùc baûn chaát, töø nhaän thöùc caùi rieâng ñeán nhaän thöùc caùi chung, töø nhaän thöùc caùc ñoái töôïng rieâng ñeán nhaän thöùc moái lieân heä vaø caùc qui luaät phaùt trieån cuûa chuùng. Tö duy tröøu töôïng hay goïi taét laø tö duy chính laø giai ñoaïn cao cuûa quaù trình nhaän thöùc. 1
Tö duy laø söï phaûn aùnh thöïc taïi moät caùch giaùn tieáp. Khaû naêng phaûn aùnh thöïc taïi moät caùch giaùn tieáp cuûa tö duy ñöôïc bieåu hieän ôû khaû naêng suy lyù, keát luaän loâgíc, chöùng minh cuûa con ngöôøi. Xuaát phaùt töø choã phaân tích nhöõng söï kieän coù theå tri giaùc ñöôïc moät caùch tröïc tieáp, noù cho pheùp nhaän thöùc ñöôïc nhöõng gì khoâng theå tri giaùc ñöôïc baèng caùc giaùc quan. Tö duy laø söï phaûn aùnh khaùi quaùt caùc thuoäc tính, caùc moái lieân heä cô baûn, phoå bieán khoâng chæ coù ôû moät söï vaät rieâng leû, maø ôû moät lôùp söï vaät nhaát ñònh. Khaû naêng phaûn aùnh thöïc taïi moät caùch khaùi quaùt cuûa tö duy ñöôïc bieåu hieän ôû khaû naêng con ngöôøi coù theå xaây döïng nhöõng khaùi nieäm khoa hoïc gaén lieàn vôùi söï trình baøy nhöõng qui luaät töông öùng. Tö duy laø moät saûn phaåm coù tính xaõ hoäi. Tö duy chæ toàn taïi trong moái lieân heä khoâng theå taùch rôøi khoûi hoaït ñoäng lao ñoäng vaø ngoân ngöõ, laø hoaït ñoäng tieâu bieåu cho xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Vì theá tö duy luoân gaén lieàn vôùi ngoân ngöõ vaø keát quaû cuûa tö duy ñöôïc ghi nhaän trong ngoân ngöõ. 3- Loâgíc hoïc nghieân cöùu laø gì ? Tö duy cuûa con ngöôøi laø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa nhieàu ngaønh khoa hoïc nhö: Sinh lyù hoïc thaàn kinh caáp cao, Ñieàu khieån hoïc, Taâm lyù hoïc, 2 Trieát hoïc, Loâgíc hoïc v.v… Moãi ngaønh khoa hoïc ñeàu choïn cho mình moät goùc ñoä, moät khía caïnh rieâng trong khi nghieân cöùu tö duy. Baøn veà ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa Loâgíc hoïc, caùc nhaø loâgíc hoïc töø tröôùc tôùi nay ñaõ coá gaéng ñöa ra moät ñònh nghóa bao quaùt, ñaày ñuû vaø ngaén goïn veà vaán ñeà naøy. Theo quan nieäm truyeàn thoáng, Loâgíc hoïc laø khoa hoïc veà nhöõng qui luaät vaø hình thöùc caáu taïo cuûa tö duy chính xaùc. Trong nhöõng thaäp nieân gaàn ñaây, loâgíc hoïc phaùt trieån heát söùc maïnh meõ, do vaäy ñaõ coù nhöõng quan nieäm khaùc nhau veà ñoái töôïng cuûa loâgíc hoïc. - Loâgíc hoïc laø khoa hoïc veà söï suy luaän (Le petit Larousse illustreù, 1993). - Loâgíc hoïc laø khoa hoïc veà caùch thöùc suy luaän ñuùng ñaén (Bansaia Xovietscaia Encyclopedia, 1976). - v.v… Duø coù söï bieán ñoåi, Loâgíc hoïc vaãn laø khoa hoïc veà tö duy, nghieân cöùu nhöõng qui luaät vaø hình thöùc cuûa tö duy, baûo ñaûm cho tö duy ñaït ñeán chaân lyù. II- CAÙC ÑAËC ÑIEÅM CUÛA LOÂGÍC HOÏC. 1- Taïm thôøi taùch hình thöùc cuûa tö töôûng ra khoûi noäi dung cuûa noù vaø chæ taäp trung nghieân cöùu hình thöùc cuûa tö töôûng. 3 2
Moïi tö töôûng phaûn aùnh hieän thöïc ñeàu bao goàm hai phaàn : Noäi dung vaø hình thöùc. Noäi dung cuûa tö töôûng laø söï phaûn aùnh söï vaät, hieän töôïng cuûa theá giôùi khaùch quan. Hình thöùc cuûa tö töôûng chính laø caáu truùc loâgíc cuûa noù. Ví duï : - Moïi kim loaïi ñeàu daãn ñieän. - Taát caû nhöõng teân ñòa chuû ñeàu laø keû boùc loät. - Toaøn theå sinh vieân lôùp Trieát ñeàu laø ñoaøn vieân. Ba tö töôûng treân ñaây coù noäi dung hoaøn toaøn khaùc nhau nhöng laïi gioáng nhau veà hình thöùc. Chuùng ñeàu coù chung caáu truùc loâgíc : Taát caû S laø P. Loâgíc hoïc taïm thôøi khoâng quan taâm ñeán noäi dung cuûa tö töôûng, chæ taäp trung nghieân cöùu hình thöùc cuûa tö töôûng maø thoâi. Chính vì vaäy maø ta goïi laø loâgíc hình thöùc. 2- Caùc qui taéc, qui luaät cuûa loâgíc hình thöùc laø söï phaûn aùnh nhöõng moái lieân heä giöõa caùc söï vaät, hieän töôïng cuûa theá giôùi khaùch quan, chuùng khoâng phuï thuoäc vaøo thaønh phaàn giai caáp, daân toäc. Ví duï : - Moïi kim loaïi ñeàu laø chaát daãn ñieän (Ñ). - Moïi chaát daãn ñieän ñeàu laø kim loaïi (S). - Moät soá chaát daãn ñieän laø kim loaïi (Ñ). Nhöõng qui taéc, qui luaät cuûa loâgíc hình thöùc coù tính phoå bieán, chuùng laø nhöõng yeâu caàu caàn thieát cho moïi nhaän thöùc khoa hoïc ñeå ñaït ñeán chaân lyù. Chính vì vaäy, loâgíc töï nhieâ4 cuûa nhaân loaïi laø thoáng nhaát vaø nhö nhau. n 3- Moïi söï vaät, hieän töôïng ñeàu vaän ñoäng, bieán ñoåi vaø phaùt trieån khoâng ngöøng, caùc khaùi nieäm, tö töôûng phaûn aùnh chuùng cuõng khoâng ñöùng im moät choã. ÔÛ ñaây, Loâgíc hình thöùc chæ nghieân cöùu nhöõng tö töôûng, khaùi nieäm phaûn aùnh söï vaät trong traïng thaùi tónh, trong söï oån ñònh töông ñoái cuûa noù, boû qua söï hình thaønh, bieán ñoåi phaùt trieån cuûa caùc khaùi nieäm, tö töôûng ñoù. III- SÖÏ HÌNH THAØNH VAØ PHAÙT TRIEÅN CUÛA LOÂGÍC HOÏC. 3
1- Aristote (384-322 T.CN) nhaø trieát hoïc Hilaïp coå ñaïi ñöôïc coi laø ngöôøi saùng laäp ra Loâgíc hoïc. Vôùi nhöõng hieåu bieát saâu roäng ñöôïc taäp hôïp laïi trong boä saùch Organon (coâng cuï) ñoà soä bao goàm 6 taäp, Aristote laø ngöôøi ñaàu tieân ñaõ trình baøy moät caùch coù heä thoáng nhöõng vaán ñeà cuûa Loâgíc hoïc. OÂng laø ngöôøi ñaàu tieân nghieân cöùu tæ mæ khaùi nieäm vaø phaùn ñoaùn, lyù thuyeát suy luaän vaø chöùng minh. OÂng cuõng laø ngöôøi xaây döïng pheùp Tam ñoaïn luaän vaø neâu leân Caùc qui luaät cô baûn cuûa tö duy : Luaät ñoàng nhaát, Luaät maâu thuaãn, Luaät loaïi tröø caùi thöù ba v.v… Sau Aristote, caùc nhaø loâgíc hoïc cuûa tröôøng phaùi khaéc kyû ñaõ quan taâm phaân tích caùc meänh ñeà. cuõng nhö pheùp Tam ñoaïn luaän cuûa Aristote. Loâgíc caùc meänh ñeà cuûa nhöõng ngöôøi khaéc kyû ñöôïc trình baøy döôùi daïng lyù thuyeát suy dieãn. Hoï ñaõ ñoùng goùp cho loâgíc hoïc 5 qui taéc suy dieãn cô baûn ñöôïc coi nhö nhöõng tieân ñeà sau : 1. Neáu coù A thì coù B, maø coù A vaäy coù B. 2. Neáu coù A thì coù B, maø khoâng coù B vaäy khoâng coù A. 3. Khoâng coù ñoàng thôøi A vaø B, maø coù A vaäy khoâng coù B. 4. Hoaëc A hoaëc B, maø coù A vaäy khoâng coù B. 5. Hoaëc A hoaëc B, maø khoâng coù B vaäy coù A. Loâgíc hoïc cuûa Aristote ñöôïc toân vinh trong suoát thôøi Trung coå. ÔÛ ñaâu ngöôøi ta cuõng chæ chuû yeáu phoå bieán vaø bình luaän Loâgíc hoïc cuûa Aristote coi ñoù nhö nhöõng chaân lyù cuoái cuøng, tuyeät ñích. Coù theå noùi, trong suoát thôøi trung coå, Loâgíc hoïc mang tính kinh vieän vaø haàu nhö khoâng ñöôïc boå sung theâm ñieàu gì ñaùng keå. 5 Thôøi Phuïc höng, Loâgíc cuûa Aristote chuû yeáu ñeà caäp ñeán pheùp suy dieãn, ñaõ trôû neân chaät heïp, khoâng ñaùp öùng ñöôïc nhöõng yeâu caàu môùi cuûa söï phaùt trieån khoa hoïc, ñaëc bieät laø caùc khoa hoïc thöïc nghieäm. F.Bacon (1561-1626) vôùi taùc phaåm Novum Organum, oâng ñaõ chæ ra moät coâng cuï môùi : Pheùp qui naïp. Bacon cho raèng caàn phaûi tuaân thuû caùc qui taéc cuûa pheùp qui naïp trong quaù trình quan saùt vaø thí nghieäm ñeå tìm ra caùc qui luaät cuûa töï nhieân. R.Descartes (1596-1659) ñaõ laøm saùng toû theâm nhöõng khaùm phaù cuûa Bacon baèng taùc phaåm Discours de la meùthode (Luaän veà phöông phaùp). J.S. Mill (1806-1873) nhaø Loâgíc hoïc Anh vôùi tham voïng tìm ra nhöõng qui taéc vaø sô ñoà cuûa pheùp qui naïp töông töï nhö caùc qui taéc tam ñoaïn luaän, chính Mill ñaõ ñöa ra caùc phöông phaùp qui naïp noåi tieáng (Phöông phaùp phuø hôïp, phöông phaùp sai bieät, phöông phaùp coäng bieán vaø phöông phaùp phaàn dö). Loâgíc hoïc Aristote cuøng vôùi nhöõng boå sung ñoùng goùp cuûa Bacon, Descartes vaø Mill trôû thaønh Loâgíc hình thöùc coå ñieån hay Loâgíc hoïc truyeàn thoáng. 4 6
2- Tröôùc ñoù, nhaø toaùn hoïc ngöôøi Ñöùc Leibniz (1646-1716) laïi coù tham voïng phaùt trieån Loâgíc hoïc cuûa Aristote thaønh Loâgíc kyù hieäu. Tuy vaäy, phaûi ñeán giöõa theá kyû 19, khi nhaø toaùn hoïc G.Boole (1815-1864) ñöa ra coâng trình “Ñaïi soá hoïc cuûa Loâgíc” thì yù töôûng cuûa Leibniz môùi trôû thaønh hieän thöïc. Loâgíc hoïc ñaõ ñöôïc toaùn hoïc hoùa. Loâgíc kyù hieäu (coøn goïi laø loâgíc toaùn hoïc) phaùt trieån maïnh meõ töø ñoù. Sau Boole, moät loaïi caùc nhaø toaùn hoïc noåi tieáng ñaõ coù coâng trong vieäc phaùt trieån Loâgíc toaùn nhö Frege (1848-1925), Russell (1872-1970), Whitehead v.v… laøm cho loâgíc toaùn coù ñöôïc boä maët nhö ngaøy nay. Loâgíc toaùn hoïc laø giai ñoaïn hieän ñaïi trong söï phaùt trieån cuûa loâgíc hình thöùc. Veà ñoái töôïng cuûa noù, Loâgíc toaùn hoïc laø loâgíc hoïc, coøn veà phöông phaùp thì noù laø toaùn hoïc. Loâgíc toaùn hoïc coù aûnh höôûng to lôùn ñeán chính toaùn hoïc hieän ñaïi, ngaøy nay noù ñang phaùt trieån theo nhieàu höôùng vaø ñöôïc öùng duïng trong nhieàu lónh vöïc khaùc nhau nhö toaùn hoïc, ngoân ngöõ hoïc, maùy tính v.v… 3- Vaøo theá kyû 19, Heùgel (1770-1831) nhaø trieát hoïc Ñöùc ñaõ nghieân cöùu vaø ñem laïi cho loâgíc hoïc moät boä maët môùi : Loâgíc bieän chöùng. Tuy nhieân, nhöõng yeáu toá cuûa Loâgíc bieän chöùng ñaõ coù töø thôøi coå ñaïi, trong caùc hoïc thuyeát cuûa Heùraclite, Platon, Aristote v.v… Coâng lao cuûa Heùgel ñoái vôùi Loâgíc bieän chöùng laø choã oâng ñaõ ñem laïi cho noù moät heä thoáng ñaàu tieân, ñöôïc nghieân cöùu moät caùch toaøn dieän, nhöng heä thoáng aáy laïi ñöôïc trình baøy bôûi moät theá giôùi quan duy taâm. Chính K.Marx (1818-1883), F.Engels (1820-1895) vaø V.I Leùnine (1870-1924) ñaõ caûi taïo vaø phaùt trieån Loâgíc hoïc bieän chöùng treân cô sôû duy vaät, bieán noù thaønh khoa hoïc veà nhöõng qui luaät vaø hình phaûn aùnh trong tö duy söï phaùt trieån vaø bieán ñoåi cuûa theá giôùi khaùch quan, veà nhöõng qui luaät nhaän thöùc chaân lyù. Loâgíc bieän chöùng khoâng baùc boû loâgíc hình thöùc, maø chæ vaïch roõ ranh giôùi cuûa noù, coi noù nhö moät hình thöùc caàn thieát nhöng khoâng ñaày ñuû cuûa tö duy loâgíc. Trong loâgíc bieän chöùng, hoïc thuyeát veà toàn taïi vaø hoïc thuyeát veà söï phaûn aùnh toàn taïi trong yù thöùc lieân quan chaët cheõ vôùi nhau. Neáu nhö Loâgíc hình thöùc nghieân cöùu nhöõng hình thöùc vaø qui luaät cuûa tö duy phaûn aùnh söï vaät trong traïn8 thaùi tónh, trong söï oån ñònh töông 7 g ñoái cuûa chuùng thì Loâgíc bieän chöùng laïi nghieân cöùu nhöõng hình thöùc vaø qui luaät cuûa tö duy phaûn aùnh söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa theá giôùi khaùch quan. 4- Ngaøy nay, cuøng vôùi khoa hoïc kyõ thuaät, Loâgíc hoïc ñang coù nhöõng böôùc phaùt trieån maïnh, ngaøy caøng coù söï phaân ngaønh vaø lieân ngaønh roäng raõi. Nhieàu chuyeân ngaønh môùi cuûa Loâgíc hoïc ra ñôøi : Loâgíc kieán thieát, Loâgíc ña tri, Loâgíc môø, Loâgíc tình thaùi v.v… Söï phaùt trieån ñoù ñang laøm cho Loâgíc hoïc ngaøy caøng theâm phong phuù, môû ra nhöõng khaû naêng môùi trong vieäc öùng duïng Loâgíc hoïc vaøo caùc ngaønh khoa hoïc vaø ñôøi soáng. IV- YÙ NGHÓA CUÛA LOÂGÍC HOÏC. 5
Soáng trong xaõ hoäi, moãi ngöôøi khoâng toàn taïi moät caùch coâ laäp maø luoân coù moái quan heä vôùi nhau vaø quan heä vôùi töï nhieân. Cuøng vôùi ngoân ngöõ, Loâgíc giuùp coøn ngöôøi hieåu bieát nhau moät caùch chính xaùc vaø nhaän thöùc töï nhieân ñuùng ñaén hôn. Traûi qua quaù trình lao ñoäng, tö duy loâgíc cuûa con ngöôøi ñöôïc hình thaønh tröôùc khi coù khoa hoïc veà loâgíc. Tuy nhieân tö duy loâgíc ñöôïc hình thaønh baèng caùch nhö vaäy laø tö duy loâgíc töï phaùt. Tö duy loâgíc töï phaùt gaây trôû ngaïi cho vieäc nhaän thöùc khoa hoïc, noù deã maéc phaûi sai laàm trong quaù trình trao ñoåi tö töôûng vôùi nhau, nhaát laø nhöõng vaán ñeà phöùc taïp. Loâgíc hoïc giuùp chuùng ta chuyeån loái tö duy loâgíc töï phaùt thaønh tö duy loâgíc töï giaùc. Tö duy loâgíc töï giaùc ñem laïi nhöõng lôïi ích sau : - Laäp luaän chaët cheõ, coù caên cöù; trình baøy caùc quan ñieåm, tö töôûng moät caùch roõ raøng, chính xaùc, maïch laïc hôn. - Phaùt hieän ñöôïc nhöõng loãi loâgíc trong quaù trình laäp luaän, trình baøy quan ñieåm, tö töôûng cuûa ngöôøi khaùc. - Vaïch ra caùc thuû thuaät nguïy bieän cuûa ñoái phöông. Loâgíc hoïc coøn trang bò cho chuùng ta caùc phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc : Suy dieãn, Qui naïp, Phaân tích, Toång hôïp, Giaû thuyeát, Chöùng minh v.v… nhôø ñoù laøm taêng khaû naêng nhaän thöùc, khaùm phaù cuûa con ngöôøi ñoái vôùi theá giôùi. Ngoaøi ra, loâgíc hoïc coøn coù yù nghóa ñaëc bieät ñoái vôùi moät soá lónh vöïc, moät soá ngaønh khoa hoïc khaùc nhau nhö : Toaùn hoïc, Ñieàu khieån hoïc, Ngoân ngöõ hoïc, Luaät hoïc v.v… PHAÀN II 9 Chöông II KHAÙI NIEÄM 6
I- ÑAËC ÑIEÅM CHUNG CUÛA KHAÙI NIEÄM. 1- Ñònh nghóa. Khaùi nieäm laø hình thöùc cô baûn cuûa tö duy tröøu töôïng, phaûn aùnh nhöõng thuoäc tính baûn chaát cuûa söï vaät, hieän töôïng. Moãi söï vaät, hieän töôïng ñeàu bao goàm nhieàu thuoäc tính, khaùi nieäm chæ phaûn aùnh nhöõng thuoäc tính baûn chaát, boû qua nhöõng thuoäc tính rieâng bieät, ñôn leû, khoâng baûn chaát cuûa söï vaät, hieän töôïng. Ví duï : khaùi nieäm Gheá : Vaät ñöôïc laøm ra, duøng ñeå ngoài. Moãi söï vaät ñöôïc goïi laø Gheá ñeàu coù nhöõng thuoäc tính veà maøu saéc, veà chaát lieäu, veà hình daùng, veà kích thöôùc v.v… Song ñoù laø nhöõng thuoäc tính rieâng bieät, khoâng baûn chaát. Khaùi nieäm Gheá chæ phaûn aùnh nhöõng thuoäc tính baûn chaát cuûa taát caû nhöõng caùi Gheá trong hieän thöïc, ñoù laø : “Vaät ñöôïc laøm ra” “duøng ñeå ngoài”. 2- Söï hình thaønh khaùi nieäm. Khaùi nieäm laø hình thöùc ñaàu tieân cuûa tö duy tröøu töôïng. Ñeå hình thaønh khaùi nieäm, tö duy caàn söû duïng caùc phöông phaùp so saùnh, phaân tích, toång hôïp, tröøu töôïng hoùa, khaùi quaùt hoùa, trong ñoù so saùnh bao giôø cuõng gaén lieàn vôùi caùc thao taùc phaân tích, toång hôïp, tröøu töôïng hoùa, khaùi quaùt hoùa. Baèng söï phaân tích, ta taùch ñöôïc söï vaät, hieän töôïng thaønh nhöõng boä phaän khaùc nhau, vôùi nhöõng thuoäc tính khaùc nhau. Töø nhöõng taøi lieäu phaân tích naøy maø toång hôïp laïi, tö duy vaïch roõ ñaâu laø nhöõng thuoäc tính rieâng leû (noùi leân söï khaùc nhau giöõa caùc söï vaät) vaø ñaâu laø thuoäc tính chung, 10 gioáng nhau giöõa caùc söï vaät ñöôïc taäp hôïp thaønh moät lôùp söï vaät. Treân cô sôû phaân tích vaø toång hôïp, tö duy tieán ñeán tröøu töôïng hoùa, khaùi quaùt hoùa. Baèng tröøu töôïng hoùa, tö duy boû qua nhöõng thuoäc tính rieâng leû, ñoù laø nhöõng bieåu hieän beân ngoaøi, nhöõng caùi ngaãu nhieân, thoaùng qua, khoâng oån ñònh ñeå ñi vaøo beân trong, naém laáy nhöõng thuoäc tính chung, baûn chaát, qui luaät cuûa söï vaät. Sau tröøu töôïng hoùa laø khaùi quaùt hoùa, tö duy naém laáy caùi chung, taát yeáu, caùi baûn chaát cuûa söï vaät. noäi dung ñoù trong tö duy ñöôïc bieåu hieän cuï theå baèng ngoân ngöõ, coù nghóa laø phaûi ñaët cho noù moät teân goïi – Ñoù chính laø khaùi nieäm. Nhö vaäy, veà hình thöùc, khaùi nieäm laø moät teân goïi, moät danh töø, nhöng veà noäi dung, noù phaûn aùnh baûn chaát cuûa söï vaät. 3- Khaùi nieäm vaø töø. 7
Khaùi nieäm luoân gaén boù chaët cheõ vôùi töø. Töø laø caùi voû vaät chaát cuûa khaùi nieäm, neáu khoâng coù töø, khaùi nieäm khoâng hình thaønh vaø toàn taïi ñöôïc. Coù theå noùi, quan heä töø vaø khaùi nieäm cuõng nhö quan heä giöõa ngoân ngöõ vaø tö töôûng. Maùc noùi : “Ngoân ngöõ laø hieän thöïc cuûa tö töôûng”. Khaùi nieäm thöôøng ñöôïc bieåu thò baèng töø hay cuïm töø. Ví duï : Röôïu, haøng hoùa, heä thoáng maët trôøi v.v…. 11 Khaùi nieäm veà cuøng moät ñoái töôïng laø coù tính phoå bieán, noù coù giaù trò chung cho toaøn nhaân loaïi, khoâng phaân bieät daân toäc, quoác gia. Tuy vaäy, khaùi nieäm laïi bieåu thò baèng nhöõng töø khaùc nhau ôû nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau. Ví duï : Khaùi nieäm CAÙ : Ñoäng vaät coù xöông soáng, soáng döôùi nöôùc, bôi baèng vaây, thôû baèng mang, ñöôïc dieãn ta baèng töø . trong tieáng Nga, töø FISH trong tieáng Anh v.v…. Cuøng moät thöù ngoân ngöõ, moãi khaùi nieäm cuõng coù theå ñöôïc dieãn ñaït baèng nhieàu töø khaùc nhau (töø ñoàng nghóa). Ví duï : Khaùi nieäm : Loaøi thuù döõ aên thòt, cuøng hoï vôùi meøo, loâng maøu vaøng coù vaèn ñen, ñöôïc dieãn ñaït baèng caùc töø ; COÏP, HUØM, HOÅ. Cuøng moät thöù ngoân ngöõ, moãi töø coù theå dieãn ñaït nhieàu khaùi nieäm khaùc nhau (töø ñoàng aâm, töø nhieàu nghóa). Ví duï : Töø ÑOÀNG bieåu thò caùc khaùi nieäm : ÑOÀNG RUOÄNG, ÑOÀNG KIM LOAÏI. Khaùi nieäm laø söï phaûn aùnh hieän thöïc khaùch quan, coøn töø laø söï qui öôùc ñöôïc hình thaønh trong quaù trình giao tieáp cuûa töøng coäng ñoàng ngöôøi. II- NOÄI HAØM VAØ NGOAÏI DIEÂN CUÛA KHAÙI NIEÄM. 1- Ñònh nghóa. - Noäi haøm cuûa khaùi nieäm laø toång hôïp nhöõng thuoäc tính baûn chaát cuûa lôùp caùc ñoái töôïng ñöôïc phaûn aùnh trong khaùi nieäm. Ví duï : Khaùi nieäm CAÙ coù noäi haøm laø : Ñoäng vaät coù xöông soáng, soáng döôùi nöôùc, bôi baèng vaây, thôû baèng mang. Noäi haøm cuûa khaùi nieäm, Caù laø toång hôïp caùc thuoäc tính baûn chaát cuûa moïi con caù. Nhö vaäy, yù nghóa cuûa khaùi nieäm do chính noäi haøm cuûa khaùi nieäm ñoù qui ñònh. Noäi haøm cuûa khaùi nieäm bieåu thò maët CHAÁT cuûa khaùi nieäm, noù traû lôøi cho caâu hoûi : Ñoái töôïng maø khaùi nieäm ñoù phaûn aùnh 12 laø caùi gì ? - Ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm laø toaøn theå nhöõng ñoái töôïng coù thuoäc tính baûn chaát ñöôïc phaûn aùnh trong khaùi nieäm. 8
Moãi ñoái töôïng laø moät phaàn töû taïo neân ngoaïi dieân, coøn ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm laø taäp hôïp taát caû caùc phaàn töû cuûa lôùp caùc ñoái töôïng ñoù. Ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm bieåu thò maët LÖÔÏNG cuûa khaùi nieäm, noù traû lôøi cho caâu hoûi : Lôùp caùc ñoái töôïng maø khaùi nieäm ñoù phaûn aùnh coù bao nhieâu? Ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm coù theå laø moät taäp hôïp voâ haïn, goàm voâ soá caùc ñoái töôïng. Ví duï : khaùi nieäm NGOÂI SAO. Cuõng coù theå laø moät taäp hôïp höõu haïn, coù theå lieät keâ heát ñöôïc caùc ñoái töôïng : Ví duï : khaùi nieäm CON NGÖÔØI. Cuõng coù khaùi nieäm maø ngoaïi dieân chæ bao goàm moät ñoái töôïng : Ví duï : khaùi nieäm : SOÂNG HOÀNG. 2- Quan heä giöõa noäi haøm vaø ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm. Trong moãi khaùi nieäm, noäi haøm vaø ngoaïi dieân luoân thoáng nhaát vaø gaén boù maät thieát vôùi nhau. Moãi noäi haøm töông öùng vôùi moät ngoaïi dieân xaùc ñònh. Tuy vaäy, söï töông quan giöõa noäi haøm vaø ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm coù tính chaát tyû leä nghòch. Neáu ngoaïi dieân cuûa moät khaùi nieäm caøng nhieàu ñoái töôïng bao nhieâu thì noäi haøm cuûa noù caøng ngheøo naøn baáy nhieâu vaø ngöôïc laïi. Coù theå phaùt bieåu veà söï töông quan giöõa noäi haøm vaø ngoaïi dieân cuûa caùc khaùi nieäm nhö sau : Neáu ngoaïi dieân cuûa moät khaùi nieäm bao haøm trong noù ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm khaùc thì noäi haøm cuûa khaùi nieäm thöù nhaát laø moät boä phaän cuûa noäi haøm khaùi nieäm thöù hai. 13 III- QUAN HEÄ GIÖÕA CAÙC KHAÙI NIEÄM. Quan heä giöõa caùc khaùi nieäm chính laø quan heä giöõa ngoaïi dieân cuûa caùc khaùi nieäm. Giöõa caùc khaùi nieäm, coù theå coù caùc quan heä sau ñaây : 1- Quan heä ñoàng nhaát. Hai khaùi nieäm ñoàng nhaát laø hai khaùi nieäm coù cuøng ngoaïi dieân. Ví duï : Paris (A) vaø thuû ñoâ nöôùc Phaùp (B). A B Ñaây laø hai khaùi nieäm ñoàng nhaát vì Paris chính laø thuû ñoâ nöôùc Phaùp vaø thuû ñoâ nöôùc Phaùp cuõng chính laø Paris. Nghóa laø ngoaïi dieân cuûa hai khaùi nieäm naøy cuøng phaûn aùnh moät ñoái töôïng. Töông töï ta coù : Tam giaùc caân vaø Tam giaùc coù hai goùc baèng nhau, Nguyeãn Du vaø taùc giaû Truyeän Kieàu laø nhöõng khaùi nieäm ñoàng nhaát. Nhö vaäy, hai khaùi nieäm ñoàng nhaát laø hai khaùi nieäm maø ngoaïi dieân cuûa chuùng coù chung soá ñoái töôïng. 2- Quan heä bao haøm. 9
Quan heä giöõa moät khaùi nieäm roäng hôn vôùi moät khaùi nieäm heïp hôn. Quan heä bao haøm laø quan heä giöõa hai khaùi nieäm maø ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm naøy chöùa trong noù ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm khaùc. Ví duï : Hoïc sinh (A) vaø Hoïc sinh trung hoïc (B). A 14 B Moät boä phaän cuûa Hoïc sinh laø Hoïc sinh trung hoïc, ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm Hoïc sinh bao haøm ngoaïi dieân khaùi nieäm Hoïc sinh trung hoïc. Töông töï ta coù caùc khaùi nieäm Ngöôøi lao ñoäng vaø Coâng nhaân hoaëc Thöïc vaät vaø Caây traâm baàu laø nhöõng khaùi nieäm coù quan heä bao haøm. Löu yù : Khoâng neân laãn loän Quan heä bao haøm giöõa caùc khaùi nieäm vôùi Quan heä giöõa toaøn theå vaø boä phaän trong caáu truùc cuûa ñoái töôïng. Ví duï : quan heä giöõa : Quaän Taân Bình vaø Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Phoøng Giaùo duïc vaø Sôû Giaùo duïc, Traùi Ñaát vaø Heä maët trôøi v.v… laø quan heä giöõa boä phaän vaø toaøn theå. Roõ raøng Quaän Taân Bình laø moät ñôn vò haønh chính naèm trong Thaønh phoá Hoà Chí Minh, nhöng khaùi nieäm Thaønh phoá Hoà Chí Minh laïi khoâng bao haøm khaùi nieäm Quaän Taân Bình vì khaùi nieäm Thaønh phoá Hoà Chí Minh laø khaùi nieäm ñôn nhaát, nghóa laø ngoaïi dieân cuûa noù heïp nhaát, chæ coù moät ñoái töôïng duy nhaát, do ñoù noù khoâng theå bao haøm moät ñoái töôïng naøo khaùc. 3- Quan heä giao nhau. Hai khaùi nieäm giao nhau laø hai khaùi nieäm maø ngoaïi dieân cuûa chuùng coù moät soá ñoái töôïng chung. Ví duï : Sinh vieân (A) vaø Vaän ñoäng vieân (B) laø hai khaùi nieäm giao nhau vì coù moät soá Sinh vieân (A) laø Vaän ñoäng vieân (B) vaø ngöôïc laïi, coù moät soá Vaän ñoäng vieân (B) laø Sinh vieân (A). Töông töï ta coù caùc khaùi nieäm 5 haày giaùo vaø Ahaø thôBPhuï nöõ vaø Ngöôøi anh huøng v.v… laø nhöõng khaùi nieäm giao nhau. 1T N , Nhö vaäy, hai khaùi nieäm giao nhau laø hai khaùi nieäm maø moät boä phaän ngoaïi dieân cuûa chuùng truøng nhau. Nghóa laø moät boä phaän cuûa ngoaïi dieân khaùi nieäm naøy ñoàng thôøi laø moät boä phaän cuûa ngoaïi dieân khaùi nieäm kia. 4- Quan heä cuøng nhau phuï thuoäc. Laø quan heä giöõa caùc haïng trong cuøng moät loaïi. 10
Quan heä cuøng phuï thuoäc laø quan heä giöõa caùc khaùi nieäm maø ngoaïi dieân cuûa chuùng khoâng coù ñoái töôïng chung, ngoaïi dieân cuûa chuùng chæ laø nhöõng boä phaän cuûa ngoaïi dieân moät khaùi nieäm khaùc. Ví duï : Haø noäi (1), thaønh phoá Hoà Chí Minh (2), Luaân ñoân (3) vaø thaønh phoá (A). Haø noäi (1), thaønh phoá Hoà Chí Minh (2), Luaân ñoân (3) laø nhöõng khaùi nieäm ngang haøng (khaùi nieäm haïng) cuøng phuï thuoäc khaùi nieäm thaønh phoá (A) (khaùi nieäm loaïi). 1 2 5- Quan heä maâu thuaãn. A 3 Hai khaùi nieäm maâu thuaãn laø hai khaùi nieäm coù noäi haøm phuû ñònh laãn nhau, ngoaïi dieân cuûa chuùng hoaøn toaøn taùch rôøi (khoâng coù ñoái töôïng chung) vaø toång ngoaïi dieân cuûa chuùng ñuùng baèng ngoaïi dieân cuûa moät khaùi nieäm khaùc. Ví duï : Nam ñoaøn vieân (A) vaø Nöõ ñoaøn vieân (B). Hai khaùi nieäm naøy taùch rôøi1nhau nhöng neáu goäpB 6 ngoaïi dieân cuûa chuùng laïi thì ñuùng baèng ngoaïi dieân cuûa A khaùi nieäm Ñoaøn vieân (C). Töông töï ta coù caùc khaùi nieäm : Hoïc gioûi vaø Hoïc khoâng gioûi laø nhöõng khaùi nieäm maâu thuaãn. Vì noäi haøm cuûa chuùng phuû ñònh nhau vaø ngoaïi C dieân cuûa chuùng ñuùng baèng ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm : Hoïc löïc. 6- Quan heä ñoái choïi. Hai khaùi nieäm ñoái choïi laø hai khaùi nieäm maø noäi haøm cuûa chuùng coù nhöõng thuoäc tính traùi ngöôïc nhau, coøn ngoaïi dieân cuûa chuùng chæ laø hai boä phaän cuûa ngoaïi dieân moät khaùi nieäm khaùc. B A Ví duï : Hoïc gioûi (A) vaø Hoïc keùm (B) ; Traéng (A) vaø Ñen (B) ; Toát (A) vaø Xaáu (B). laø nhöõng khaùi nieäm ñoái choïi nhau vì noäi haøm cuûa caùc caëp khaùi nieäm coù nhöõng thuoäc tính traùi ngöôïc nhau, coøn ngoaïi dieân cuûa chuùng chæ laø nhöõng C boä phaän cuûa ngoaïi dieân caùc khaùi nieäm : Hoïc löïc (C), Maøu saéc (C), Phaåm chaát (C). 17 11
IV- CAÙC LOAÏI KHAÙI NIEÄM. 1- Khaùi nieäm cuï theå vaø khaùi nieäm tröøu töôïng. - Khaùi nieäm cuï theå laø khaùi nieäm phaûn aùnh nhöõng ñoái töôïng xaùc ñònh trong hieän thöïc. Ví duï : Boâng hoa, Khaåu suùng, Maët trôøi v.v… - Khaùi nieäm tröøu töôïng laø khaùi nieäm phaûn aùnh caùc thuoäc tính, caùc quan heä cuûa ñoái töôïng. Ví duï : Tình yeâu, Loøng caêm thuø, Toát, Ñeïp v.v… 2- Khaùi nieäm rieâng, khaùi nieäm chung, khaùi nieäm taäp hôïp. - Khaùi nieäm rieâng (hay khaùi nieäm ñôn nhaát) laø khaùi nieäm maø ngoaïi dieân cuûa noù chæ chöùa moät ñoái töôïng cuï theå duy nhaát. Ví duï : Hoà Hoaøn Kieám, Nhaø thô Nguyeãn Ñình Chieåu, Soâng Saøi goøn v.v… - Khaùi nieäm chung laø khaùi nieäm maø ngoaïi dieân cuûa noù chöùa moät lôùp töø hai ñoái töôïng trôû leân. Ví duï : Nhaø, Thaønh phoá, Phaân töû v.v… - Khaùi nieäm taäp hôïp laø khaùi nieäm maø ngoaïi dieân cuûa noù chöùa lôùp ñoái töôïng ñoàng nhaát nhö laø moät chænh theå, khoâng theå taùch rôøi. Ví duï : Choøm sao, Nhaân daân, Sö ñoaøn … 3- Khaùi nieäm loaïi vaø khaùi nieäm haïng. - Khaùi nieäm coù ngoaïi dieân phaân chia ñöôïc thaønh caùc lôùp con goïi laø khaùi nieäm LOAÏI. - Khaùi nieäm coù ngoaïi dieân laø lôùp con ñöôïc phaân chia töø khaùi nieäm loaïi goïi laø khaùi nieäm HAÏNG. Ví duï : Ñoäng vaät : khaùi nieäm LOAÏI. 18 Ñoäng vaät coù vuù : khaùi nieäm HAÏNG. - Vieäc phaân bieät giöõa khaùi nieäm LOAÏI vaø khaùi nieäm HAÏNG chæ laø töông ñoái, tuøy thuoäc vaøo töøng moái quan heä xaùc ñònh. Ví duï : Ñoäng vaät coù vuù laø khaùi nieäm HAÏNG neáu so vôùi khaùi nieäm : Ñoäng vaät, nhöng noù laïi laø khaùi nieäm LOAÏI neáu so vôùi khaùi nieäm : Caù voi. 12
V- MÔÛ ROÄNG VAØ THU HEÏP KHAÙI NIEÄM. 1- Môû roäng khaùi nieäm. Quan heä LOAÏI – HAÏNG laø cô sôû cuûa thao taùc môû roäng vaø thu heïp khaùi nieäm. Môû roäng khaùi nieäm laø thao taùc loâgíc nhôø ñoù ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm töø choã heïp trôû neân roäng hôn baèng caùch bôùt moät soá thuoäc tính cuûa noäi haøm, laøm cho noäi haøm ngheøo naøn hôn. Ví duï : Môû roäng khaùi nieäm : Giaùo vieân phoå thoâng trung hoïc (1). - Giaùo vieân phoå thoâng (2). 3 - Giaùo vieân (3). 2 1 Baèng caùch boû bôùt laàn löôït moät soá thuoäc tính cuûa noäi haøm laøm cho ngoaïi dieän cuûa khaùi nieäm ngaøy caøng roäng hôn. Nhö vaäy môû roäng khaùi nieäm laø thao taùc loâgíc nhaèm chuyeån töø khaùi nieäm haïng thaønh khaùi nieäm loaïi. 2- Thu heïp khaùi nieäm. Thu heïp khaùi nieäm laø thao taù9 loâgíc nhôø ñoù ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm töø choã roäng trôû neân heïp hôn baèng caùch theâm vaøo noäi haøm moät soá 1c thuoäc tính môùi, laøm cho noäi haøm phong phuù hôn. Thu heïp khaùi nieäm laø thao taùc loâgíc ngöôïc vôùi môû roäng khaùi nieäm nhaèm chuyeån töø khaùi nieäm loaïi thaønh khaùi nieäm haïng. A Ví duï : - Giaùo vieân (A). B C - Giaùo vieân phoå thoâng (B). - Giaùo vieân phoå thoâng trung hoïc (C). Môû roäng vaø thu heïp khaùi nieäm coù yù nghóa quan troïng trong vieäc ñònh nghóa vaø phaân chia khaùi nieäm. 13
VI- ÑÒNH NGHÓA KHAÙI NIEÄM. 1- Ñònh nghóa khaùi nieäm laø gì ? Ñònh nghóa khaùi nieäm laø thao taùc loâgíc nhaèm xaùc laäp noäi haøm vaø ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm ñoù. Ñeå ñònh nghóa khaùi nieäm, phaûi thöïc hieän 2 vieäc : - Xaùc ñònh noäi haøm. - Loaïi bieät ngoaïi dieân. Ví duï : Gheá laø vaät ñöôïc laøm ra duøng ñeå ngoài. Ñònh nghóa naøy khoâng chæ vaïch ra thuoäc tính baûn chaát (noäi haøm) cuûa gheá maø coøn phaân bieät noù vôùi caùc vaät khaùc (ngoaïi dieân). Trong ñôøi soáng cuõng nhö trong khoa hoïc, ñònh nghóa khaùi nieäm laø raát caàn thieát, noù giuùp moïi ngöôøi hieåu ñaày ñuû, chính xaùc vaø thoáng nhaát ñoái vôùi moãi khaùi nieäm. 2- Caáu truùc cuûa ñònh nghóa 0 2 : Moãi ñònh nghóa thöôøng coù hai phaàn, moät phaàn laø KHAÙI NIEÄM ÑÖÔÏC ÑÒNH NGHÓA, phaàn kia laø KHAÙI NIEÄM DUØNG ÑEÅ ÑÒNH NGHÓA. Giöõa hai phaàn ñöôïc keát noái vôùi nhau bôûi lieân töø LAØ. KHAÙI NIEÄM ÑÖÔÏC ÑÒNH NGHÓA LAØ KHAÙI NIEÄM DUØNG ÑEÅ ÑÒNH NGHÓA (Definiendum) (Definiens) Ví duï : Hình chöõ nhaät LAØ Hình bình haønh coù moät goùc vuoâng (khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa) (khaùi nieäm duøng ñeå ñònh nghóa) Khi KHAÙI NIEÄM DUØNG ÑEÅ ÑÒNH NGHÓA ñaët tröôùc KHAÙI NIEÄM ÑÖÔÏC ÑÒNH NGHÓA thì töø LAØ ñöôïc thay baèng ÑÖÔÏC GOÏI LAØ. Ví duï : Hai khaùi nieäm coù cuøng ngoaïi dieân ÑÖÔÏC GOÏI LAØ hai khaùi nieäm ñoàng nhaát. 3- Caùc kieåu ñònh nghóa. 3.1 Ñònh nghóa qua caùc loaïi vaø haïng. 14
Kieåu naøy duøng ñeå ñònh nghóa caùc khaùi nieäm coù quan heä LOAÏI – HAÏNG. Baûn chaát cuûa kieåu ñònh nghóa naøy laø : Xaùc ñònh khaùi nieäm loaïi gaàn nhaát cuûa khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa vaø chæ ra nhöõng thuoäc tính baûn chaát, khaùc bieät giöõa khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa (haïng) vôùi caùc haïng khaùc trong loaïi ñoù. Ví duï : - Ñònh nghóa khaùi nieäm HÌNH CHÖÕ NHAÄT. - Khaùi nieäm LOAÏI gaàn nhaát cuûa hình chöõa nhaät laø HÌNH BÌNH HAØNH. 21 - Thuoäc tính baûn chaát, khaùc bieät giöõa HAÏNG naøy (hình chöõ nhaät) vôùi caùc HAÏNG khaùc (hình thoi) trong LOAÏI ñoù laø coù MOÄT GOÙC VUOÂNG. Vaäy HÌNH CHÖÕ NHAÄT LAØ HÌNH BÌNH HAØNH COÙ MOÄT GOÙC VUOÂNG. 3.2 Ñònh nghóa theo nguoàn goác phaùt sinh. Ñaëc ñieåm cuûa kieåu ñònh nghóa naøy laø : ÔÛ khaùi nieäm duøng ñeå ñònh nghóa, ngöôøi ta neâu leân phöông thöùc hình thaønh, phaùt sinh ra ñoái töôïng cuûa khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa. Ví duï : Hình caàu laø hình ñöôïc taïo ra baèng caùch quay nöûa hình troøn xung quanh ñöôøng kính cuûa noù. 3.3 Ñònh nghóa qua quan heä. Kieåu naøy duøng ñeå ñònh nghóa caùc khaùi nieäm coù ngoaïi dieân cöïc kyø roäng – caùc phaïm truø trieát hoïc. Ñaëc ñieåm cuûa kieåu ñònh nghóa naøy laø chæ ra quan heä cuûa ñoái töôïng ñöôïc ñònh nghóa vôùi maët ñoái laäp cuûa noù, baèng caùch ñoù coù theå chæ ra ñöôïc noäi haøm cuûa khaùi nieäm caàn ñònh nghóa. Ví duï : - Baûn chaát laø cô sôû beân trong cuûa hieän töôïng. - Hieän töôïng laø söï bieåu hieäu ra beân ngoaøi cuûa baûn chaát. 3.4 Moät soá kieåu ñònh nghóa khaùc. - Ñònh nghóa töø : Söû duïng töø ñoàng nghóa, töø coù nghóa töông ñöông ñeå ñònh nghóa. Ví duï : Töù giaùc laø hình coù 4 goùc. Baát khaû tri laø khoâng theå bieát. - Ñònh nghóa mieâu taû : Chæ ra caùc ñaëc ñieåm cuûa ñoái töôïng ñöôïc ñònh nghóa. 22 Ví duï : Coïp laø loaøi thuù döõ aên thòt, cuøng hoï vôùi meøo, loâng maøu vaøng coù vaèn ñen. 15
VII- CAÙC QUI TAÉC ÑÒNH NGHÓA KHAÙI NIEÄM. 1- Ñònh nghóa phaûi töông xöùng. Yeâu caàu cuûa qui taéc naøy laø khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa vaø khaùi nieäm duøng ñeå ñònh nghóa phaûi coù cuøng ngoaïi dieân. Nghóa laø ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa ñuùng baèng ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm duøng ñeå ñònh nghóa : Dfd = Dfn. Ví duï : Hình vuoâng laø hình chöõ nhaät coù hai caïnh lieân tieáp baèng nhau. - Vi phaïm caùc qui taéc naøy coù theå maéc caùc loãi :  Ñònh nghóa quaù roäng : khi ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm duøng ñeå ñònh nghóa roäng hôn ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa (DfdDfn). Ví duï : Giaùo vieân laø ngöôøi laøm ngheà daïy hoïc ôû baäc phoå thoâng. Ñaây laø ñònh nghóa quaù heïp vì giaùo vieân khoâng chæ laø ngöôøi daïy hoïc ôû baäc phoå thoâng maø coøn ôû caùc baäc, caùc ngaønh khaùc nöõa. 2- Ñònh nghóa phaûi roõ raøng, chính xaùc. 23 Yeâu caàu cuûa qui taéc naøy laø chæ ñöôïc söû duïng nhöõng khaùi nieäm ñaõ ñöôïc ñònh nghóa ñeå ñònhn nghóa. Nghóa laø khaùi nieäm duøng ñeå ñònh nghóa phaûi laø khaùi nieäm ñaõ bieát, ñaõ ñöôïc ñònh nghóa töø tröôùc. Neáu duøng moät khaùi nieäm chöa ñöôïc ñònh nghóa ñeå ñònh nghóa moät khaùi nieäm khaùc thì khoâng theå vaïch ra ñöôïc noäi haøm cuûa khaùi nieäm caàn ñònh nghóa, töùc laø khoâng ñònh nghóa gì caû. - Vi phaïm qui taéc naøy coù theå maéc caùc loãi :  Ñònh nghóa voøng quanh : Duøng khaùi nieäm B ñeå ñònh nghóa khaùi nieäm A, roài laïi duøng khaùi nieäm A ñeå ñònh nghóa khaùi nieäm B. Ví duï : - Goùc vuoâng laø goùc baèng 90o. - Ñoä laø soá ño cuûa goùc baèng 1/90 cuûa goùc vuoâng. Ñònh nghóa naøy ñaõ khoâng vaïch ra noäi haøm cuûa khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa. 16
 Ñònh nghóa luaån quaån : Duøng chính khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa ñeå ñònh nghóa noù. Ví duï : Ngöôøi ñieân laø ngöôøi maéc beänh ñieân. Toäi phaïm laø keû phaïm toäi.  Ñònh nghóa khoâng roõ raøng, khoâng chính xaùc : Söû duïng caùc hình töôïng ngheä thuaät ñeå ñònh nghóa. Ví duï : Ngöôøi laø hoa cuûa ñaát. Phaùo binh laø thaàn cuûa chieán tranh. 24 3- Ñònh nghóa phaûi ngaén goïn. Yeâu caàu cuûa qui taéc naøy laø ñònh nghóa khoâng chöùa nhöõng thuoäc tính coù theå suy ra töø nhöõng thuoäc tính khaùc ñaõ ñöôïc chæ ra trong ñònh nghóa. Vi phaïm qui taéc naøy seõ maéc loãi :  Ñònh nghóa daøi doøng : Ví duï : Nöôùc laø moät chaát loûng khoâng maøu, khoâng muøi, khoâng vò vaø trong suoát. Ñaây laø ñònh nghóa daøi doøng vì thuoäc tính trong suoát ñöôïc suy ra töø thuoäc tính khoâng maøu. Do ñoù chæ caàn ñònh nghóa : Nöôùc laø chaát loûng khoâng maøu, khoâng muøi, khoâng vò. 4- Ñònh nghóa khoâng theå laø phuû ñònh. Ñònh nghóa phuû ñònh khoâng chæ ra ñöôïc noäi haøm cuûa khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa. Vì vaäy, noù khoâng giuùp cho chuùng ta hieåu ñöôïc yù nghóa cuûa khaùi nieäm ñoù. Ví duï : - Toát khoâng phaûi laø xaáu. - Chuû nghóa Xaõ hoäi khoâng phaûi laø Chuû nghóa Tö baûn. VIII- PHAÂN CHIA KHAÙI NIEÄM. 1- Phaân chia khaùi nieäm laø gì ? Phaân chia khaùi nieäm laø thao taùc loâgíc nhaèm chæ ra caùc khaùi nieäm heïp hôn (haïng) cuûa khaùi nieäm ñoù (loaïi). 17
- Khaùi nieäm ñem phaân chia (loaïi) goïi laø khaùi nieäm bò phaân chia. - Khaùi nieäm ñöôïc chæ ra (haïng) goïi laø khaùi nieäm phaân chia hay thaønh phaàn phaân chia. - Thuoäc tính duøng ñeå phaân chia khaùi nieäm goïi laø cô sôû phaân chia. 25 Ví duï : Phaân chia khaùi nieäm NGÖÔØI thaønh NGÖÔØI DA TRAÉNG, NGÖÔØI DA ÑEN, NGÖÔØI DA ÑOÛ, NGÖÔØI DA VAØNG döïa vaøo cô sôû phaân chia laø MAØU DA. Löu yù : Phaân chia khaùi nieäm khaùc vôùi phaân chia ñoái töôïng thaønh caùc boä phaän. Ví duï : NGÖÔØI bao goàm : ÑAÀU, MÌNH, TAY, CHAÂN… 2- Caùc hình thöùc phaân chia khaùi nieäm. - Phaân ñoâi khaùi nieäm. Phaân ñoâi khaùi nieäm laø thao taùc loâgíc nhaèm chia moät khaùi nieäm thaønh hai khaùi nieäm maâu thuaãn vôùi nhau. Gioûi Ví duï : - Hoïc löïc Khoâng gioûi Toát - Phaåm chaát Khoâng toát Phaân ñoâi khaùi nieäm ñöôïc öùng duïng khaù roäng raõi trong ñôøi soáng. Ñaây laø caùch phaân chia giaûn tieän vaø deã daøng, giuùp ta naém ñöôïc thoâng tin cô baûn nhöng ngaén goïn nhaát , nhanh nhaát veà ñoái töôïng. - Phaân chia khaùi nieäm theo haïng (phaân loaïi). Phaân chia khaùi nieäm theo haïng laø thao taùc loâgíc caên cöù vaøo cô sôû phaân chia nhaát ñònh ñeå chia khaùi nieäm loaïi thaønh caùc haïng sao cho moãi haïng vaãn giöõ ñöôïc thuoäc tính naøo ñoù cuûa loaïi, nhöng thuoäc tính ñoù laïi coù chaát löôïng môùi trong moãi haïng. Ví duï : Phaân chia khaùi nieäm26 ình thaùi kinh teá xaõ hoäi döïa treân cô sôû phaân chia laø kieåu quan heä saûn xuaát nhaát ñònh, ta ñöôïc 5 hình thaùi kinh H teá xaõ hoäi, nhöng moãi hình thaùi kinh teá xaõ hoäi laïi coù chaát löôïng môùi so vôùi hình thaùi kinh teá xaõ hoäi khaùc. 3- Caùc qui taéc phaân chia khaùi nieäm. - Qui taéc 1 : Phaân chia phaûi nhaát quaùn. 18
Nghóa laø vieäc phaân chia phaûi ñöôïc tieán haønh vôùi cuøng moät thuoäc tính, cuøng moät cô sôû phaân chia xaùc ñònh. Ñöông nhieân, cuøng moät khaùi nieäm, neáu döïa vaøo nhöõng cô sôû phaân chia khaùc nhau thì seõ ñöôïc caùc thaønh phaàn phaân chia khaùc nhau. Ví duï : Phaân chia khaùi nieäm NGÖÔØI. Ngöôøi da vaøng Ngöôøi da ñoû NGÖÔØI Ngöôøi da traéng Caên cöù vaøo MAØU DA Ngöôøi da ñen Ngöôøi chaâu AÙ Ngöôøi chaâu AÂu NGÖÔØI Ngöôøi chaâu Myõ Caên cöù vaøo CHAÂU LUÏC Ngöôøi chaâu phi NÔI HOÏ SINH SOÁNG. Ngöôøi chaâu UÙc Ngöôøi Laøo 27 Ngöôøi Nhaät NGÖÔØI Ngöôøi Ñöùc Caên cöù vaøo QUOÁC TÒCH Ngöôøi Vieät Nam v.v… Nhö vaäy, qui taéc naøy yeâu caàu khi phaân chia khaùi nieäm khoâng ñöôïc cuøng moät luùc döïa vaøo nhöõng cô sôû khaùc nhau ñeå phaân chia. Ví duï : Chia khaùi nieäm Ngöôøi thaønh Ngöôøi da ñen, Ngöôøi da traéng vaø ngöôøi chaâu AÙ laø vi phaïm qui taéc treân. - Qui taéc 2 : Phaân chia phaûi lieân luïc. Nghóa laø vieäc phaân chia phaûi theo tuaàn töï, khoâng ñöôïc vöôït caáp, thaønh phaàn chia phaûi laø khaùi nieäm haïng gaàn nhaát cuûa khaùi nieäm bò phaân chia (loaïi). Ví duï : Phaân chia : 19
CAÂU CAÂU ÑÔN CAÂU GHEÙP Caâu ñôn Caâu ñôn Caâu gheùp Caâu gheùp bình thöôøng ñaëc bieät ñaúng laäp chinh phuï (Theo Ngöõ phaùp tieáng Vieät, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø noäi 1983) - Qui taéc 3 : Phaân chia phaûi caân ñoái. 28 Nghóa laø ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm bò phaân chia phaûi ñuùng baèng toång ngoaïi dieân cuûa caùc khaùi nieäm phaân chia, khoâng ñöôïc truøng laép hoaëc boû soùt. Ví duï : Hình thang thöôøng (1) Phaân chia HÌNH THANG Hình thang vuoâng (2) (A) Hình thang caân (3) Caùch phaân chia treân ñaây laø caân ñoái vì toång ngoaïi dieân cuûa ba khaùi nieäm 1 + 2 + 3 ñuùng baèng ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm A. Ví duï : Sau ñaây cho thaáy phaân chia khoâng caân ñoái : Kim loaïi kieàm Kim loaïi Kim loaïi kieàm thoå 20