Giáo trình Nhập môn xã hội học - ĐH Sư Phạm Kỹ Thuật Nam Định

Chia sẻ: Mucnang222 Mucnang222 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:143

Thêm vào BST

Báo xấu

59
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Nhập môn xã hội học cung cấp cho người học các kiến thức cơ bản như: Những vấn đề cốt lõ của nhập môn xã hội học, nội dung cơ bản của xã hội học, xã hội học chuyên biệt. Mời các bạn đọc cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Nhập môn xã hội học - ĐH Sư Phạm Kỹ Thuật Nam Định

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KỸ THUẬT NAM ĐỊNH KHOA SƯ PHẠM KỸ THUẬT PHẠM NGỌC UYỂN (Chủ biên) NGUYỄN TRỌNG HỢP; TRẦN THỊ THƠM NHẬP MÔN XÃ HỘI HỌC ( Giáo trình lưu hành nội bộ) NAM ĐỊNH - 2010
Môc lôc Lêi nãi ®Çu ......................................................................................................................1 Ch-¬ng 1: Nh÷ng vÊn ®Ò chung cña x· héi häc..........................................................2 1.1. §èi t-îng, chøc n¨ng vµ nhiÖm vô cña x· héi häc ...............................................2 1.1.1. Kh¸i qu¸t vÒ x· héi häc................................................................................................ 2 1.1.2. Chøc n¨ng cña x· héi häc .......................................................................................... 11 1.1.3. NhiÖm vô cña x· héi häc ........................................................................................... 14 1.2. LÞch sö h×nh thµnh cña x· héi häc ......................................................................15 1.2.1. X· héi häc ë giai ®o¹n míi h×nh thµnh ..................................................................... 15 1.2.2. X· héi häc ë giai ®o¹n ph¸t triÓn............................................................................... 17 1.2.3. X· héi häc hiÖn nay.................................................................................................... 18 1.3. Mét sè t- t-ëng chÝnh yÕu cña x· héi häc ..........................................................19 1.3.1. X· héi häc Auguste Comte........................................................................................ 19 1.3.2. X· héi häc Karl Marx ................................................................................................ 23 1.3.3. X· héi häc Herbert Spencer ....................................................................................... 28 1.3.4. X· héi häc Max Weber.............................................................................................. 33 1.4. Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu cña x· héi häc .............................................................40 1.4.1. Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu cña x· héi häc thùc nghiÖm............................................. 40 1.4.2. Ph-¬ng ph¸p ph©n tÝch c¸c nguån tµi liÖu................................................................. 40 1.4.3. Ph-¬ng ph¸p chän mÉu .............................................................................................. 42 1.4.4. Ph-¬ng ph¸p pháng vÊn ............................................................................................. 44 1.4.5. Ph-¬ng ph¸p quan s¸t................................................................................................. 47 Bµi tËp ........................................................................................................................50 Ch-¬ng 2: Néi dung c¬ b¶n cña x· héi häc ..............................................................51 2.1. Con ng-êi x· héi vµ cÊu tróc x· héi....................................................................51 2.1.1. Con ng-êi x· héi ........................................................................................................ 51 2.1.2. CÊu tróc x· héi ............................................................................................................ 53 2.2. Hµnh ®éng x· héi vµ t-¬ng t¸c x· héi ................................................................57 2.2.1. Hµnh ®éng x· héi ....................................................................................................... 57 2.2.2. T-¬ng t¸c x· héi ......................................................................................................... 67 2.3. V¨n hãa ...............................................................................................................76 2.3.1. Kh¸i niÖm chung vÒ v¨n hãa ..................................................................................... 76
2.3.2. C¬ cÊu vµ chøc n¨ng cña v¨n hãa.............................................................................. 78 2.4. X· héi hãa ........................................................................................................... 85 2.4.1. Kh¸i niÖm chung ........................................................................................................ 85 2.4.2. Ph©n ®o¹n qu¸ tr×nh x· héi hãa ................................................................................. 88 2.5. BiÕn ®æi x· héi .................................................................................................... 91 2.5.1. Kh¸i niÖm chung ........................................................................................................ 91 2.5.2. Nh÷ng nh©n tè vµ ®iÒu kiÖn cña sù biÕn ®æi x· héi.................................................. 97 2.5.3. Sù biÕn ®æi cña x· héi ViÖt Nam trong giai ®o¹n hiÖn nay ................................... 101 Bµi tËp ...................................................................................................................... 104 Ch-¬ng 3: X· héi häc chuyªn biÖt .......................................................................... 105 3.1. X· héi häc ®¹o ®øc ........................................................................................... 105 3.1.1. Kh¸i niÖm chung ...................................................................................................... 105 3.1.2. Néi dung c¬ b¶n cña x· héi häc ®¹o ®øc ................................................................ 108 3.1.3. Nh÷ng vÊn ®Ò ®¹o ®øc cÊp b¸ch .............................................................................. 113 3.2. X· héi häc khoa häc - c«ng nghÖ ..................................................................... 116 3.2.1. Kh¸i niÖm chung ...................................................................................................... 116 3.2.2. Nh÷ng t¸c ®éng cña khoa häc - c«ng nghÖ ®Õn x· héi .......................................... 120 3.2.3. ChÝnh s¸ch khoa häc - c«ng nghÖ cña ViÖt Nam hiÖn nay .................................... 122 3.3. X· héi häc gi¸o dôc .......................................................................................... 126 3.3.1. Kh¸i niÖm chung ...................................................................................................... 126 3.3.2. Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña x· héi häc gi¸o dôc ....................................................... 127 3.3.3. C¸c xu h-íng nghiªn cøu cña x· héi häc gi¸o dôc ................................................ 128 3.4. X· héi häc gia ®×nh ........................................................................................... 130 3.4.1. Kh¸i niÖm chung ...................................................................................................... 130 3.4.2. KhÝa c¹nh nghiªn cøu cña x· héi häc gia ®×nh....................................................... 133 3.4.3. V¨n hãa gia ®×nh ...................................................................................................... 135 3.5. X· héi häc ®« thÞ vµ n«ng th«n ......................................................................... 136 3.5.1. Kh¸i niÖm vÒ x· héi häc ®« thÞ vµ n«ng th«n ......................................................... 136 3.5.2. Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña x· héi häc ®« thÞ vµ n«ng th«n ..................................... 138 Bµi tËp ...................................................................................................................... 139 Tµi liÖu tham kh¶o ..................................................................................................... 140
LêI NãI §ÇU Gi¸o tr×nh nµy ®-îc biªn so¹n theo ®óng yªu cÇu cña ch-¬ng tr×nh míi mµ néi dung cña nã bao gåm nh÷ng ®¬n vÞ tri thøc c¬ b¶n, hiÖn ®¹i, kh¸i qu¸t vµ cã hÖ thèng vÒ x· héi häc. Nh÷ng vÊn ®Ò cèt lâi cña nhËp m«n x· héi häc ®-îc c¸c t¸c gi¶ tr×nh bµy trong ba ®¬n vÞ häc tr×nh nh»m gióp cho sinh viªn héi ®ñ hai tÝn chØ qua ba ch-¬ng sau: Ch-¬ng 1: Nh÷ng vÊn ®Ò chung cña x· héi häc; Ch-¬ng 2: Néi dung c¬ b¶n cña x· héi häc; Ch-¬ng 3: X· héi häc chuyªn biÖt. ViÖc chñ thÓ tÝch cùc thùc hiÖn hÖ thèng c¸c nhiÖm vô häc tËp nh»m n¾m v÷ng toµn bé nh÷ng ®¬n vÞ kiÕn thøc nµy cña nhËp m«n x· héi häc sÏ gãp phÇn t¹o ra ®-îc nh÷ng tiÒn ®Ò t©m lý thuËn lîi, ®¶m b¶o cho hä cã ®ñ kh¶ n¨ng ®Ó hiÓu thÊu ®¸o nh÷ng quy luËt, b¶n chÊt cña hµnh ®éng x· héi, t-¬ng t¸c x· héi vµ biÕt c¸ch ¸p dông quy luËt cña chóng vµo trong thùc tÕ cuéc sèng, lao ®éng còng nh- thùc thi nhiÖm vô cña c¸c qu¸ tr×nh s- ph¹m kü thuËt sau nµy. V× vËy, viÖc nç lùc thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ hÖ thèng nhiÖm vô häc tËp ®Ó n¾m v÷ng toµn bé nh÷ng ®¬n vÞ tri thøc nµy cña nhËp m«n x· héi häc, biÕt c¸ch suy nghÜ mét c¸ch s¸ng t¹o, n¨ng ®éng khi øng dông c¸c quy luËt cña chóng vµo trong qu¸ tr×nh gi¶i quyÕt hÖ thèng nhiÖm vô häc tËp, rÌn luyÖn ë tr-êng ®¹i häc vµ kh«ng ngõng biÕt tù hoµn thiÖn c¸c phÈm chÊt nh©n c¸ch cña m×nh sÏ ®-îc coi lµ nh÷ng vÊn ®Ò th-êng trùc trong ho¹t ®éng t- duy cña bÊt kú sinh viªn nµo khi nghiªn cøu néi dung cña gi¸o tr×nh nµy. Trong qu¸ tr×nh biªn so¹n, mÆc dï c¸c t¸c gi¶ ®· cã nhiÒu cè g¾ng khi thùc hiÖn hÖ thèng c¸c nhiÖm vô ph©n tÝch lý luËn, ®iÒu tra thùc tiÔn ho¹t ®éng d¹y häc x· héi häc vµ nghiªn cøu thùc nghiÖm nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña x· héi häc sÏ ®-îc ®em ra lµm néi dung d¹y häc song, cã thÓ ë c«ng tr×nh nµy vÉn cßn tån t¹i nh÷ng sai sãt còng nh- nh÷ng h¹n chÕ nµo ®ã. RÊt mong nhËn ®-îc nh÷ng sù gãp ý quý b¸u cña ®éc gi¶ theo ®Þa chØ: “ Khoa S ph³m Kü thuËt, Tr-êng §¹i häc S- ph¹m Kü thuËt Nam §Þnh, §-êng Phï NghÜa, Ph-êng Léc H¹, Thµnh phè Nam §Þnh tØnh Nam §Þnh” ®Ó chóng t«i cã ®ñ c¸c cø liÖu vµ ®iÒu kiÖn thùc tÕ qua ph©n tÝch nh÷ng th«ng tin ph¶n håi mµ tiÕn hµnh hoµn thiÖn hîp lý néi dung cña c«ng tr×nh nµy. C¸C T¸C GI¶ 1
Ch-¬ng 1: Nh÷ng vÊn ®Ò chung cña x· héi häc 1.1. §èi t-îng, chøc n¨ng vµ nhiÖm vô cña x· héi häc 1.1.1. Kh¸i qu¸t vÒ x· héi häc a) Kh¸i niÖm chung vµ ®èi t-îng nghiªn cøu cña x· héi häc - Kh¸i qu¸t chung vÒ x· héi häc ThuËt ng÷ “x· héi häc“- “Sociology” ®-îc b¾t nguån tõ ch÷ La Tinh “Societas“ - X· héi vµ ch÷ Hy L¹p “Logos“- Khoa häc. X· héi häc lµ khoa häc nghiªn cøu b¶n chÊt vµ quy luËt cña c¸c qu¸ tr×nh x· héi. Nãi x· héi häc lµ khoa häc v× nã cã ®èi t-îng nghiªn cøu cïng hÖ ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu riªng biÖt vµ ph¶i phôc vô mét mÆt nhÊt ®Þnh cña thùc tiÔn x· héi. ViÖc nghiªn cøu, häc tËp x· héi häc cña chñ thÓ lµ cÇn thiÕt vµ cã ý nghÜa lý luËn, thùc tiÔn x¸c ®¸ng. Chóng ta ®Òu biÕt r»ng, c¸c khoa häc nh- triÕt häc, kinh tÕ häc, lÞch sö häc, t©m lý häc, d©n téc häc, nh©n chñng häc, chÝnh trÞ häc, gi¸o dôc häc, v¨n häc ®Òu lµ nh÷ng khoa häc x· héi - nh©n v¨n cã nhiÖm vô nghiªn cøu ®èi t-îng ®Ó kh¸m ph¸ ra b¶n chÊt vµ quy luËt cña tõng lÜnh vùc ho¹t ®éng - quan hÖ x· héi x¸c ®Þnh th«ng qua c¸c qu¸ tr×nh ph©n tÝch tÝnh chÊt biÓu hiÖn sinh ®éng cña cuéc sèng, ho¹t ®éng, giao tiÕp trong x· héi cña con ng-êi còng nh- x· héi. Tuy nhiªn, mçi khoa häc ®Òu cã c¸ch tiÕp cËn ®èi víi ®èi t-îng kh¸c nhau khi ®i s©u vµo nghiªn cøu ®Ó t×m hiÓu mét mÆt, mét khÝa c¹nh riªng biÖt nµo ®ã cña ®êi sèng x· héi vµ con ng-êi x· héi. Riªng x· héi häc víi t- c¸ch lµ mét m«n khoa häc x· héi ®· tËp trung nguån lùc vµo thùc hiÖn hÖ thèng c¸c nhiÖm vô nghiªn cøu ®èi t-îng nh»m t×m hiÓu b¶n chÊt vµ quy luËt cña c¸c qu¸ tr×nh x· héi qua ®ã, chØ ra nguån gèc cña sù ph¸t sinh, ®iÒu kiÖn còng nh- quy luËt h×nh thµnh, vËn ®éng, ph¸t triÓn, biÓu hiÖn cña c¸c mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a con ng-êi víi nhau vµ víi x· héi. Nh×n chung, nh÷ng t- t-ëng, quan ®iÓm khoa häc ®i vµo t×m hiÓu ®èi t-îng ®Ó ph¶n ¸nh b¶n chÊt vµ quy luËt cña c¸c qu¸ tr×nh x· héi ®· cã tõ l©u trong lÞch sö t- t-ëng nh-ng tr-íc thÕ kû XIX, nh÷ng vÊn ®Ò ®ã th-êng ®-îc ng-êi ta tr×nh bµy theo luËn ®iÓm cña c¸c hÖ thèng triÕt häc duy t©m hay duy vËt th« s¬, siªu h×nh do x· héi häc cßn n»m trong triÕt häc d-íi h×nh thøc t- t-ëng cña nh÷ng nhµ“triÕt lý x· héi”. Do tÝnh h¹n chÕ lÞch sö cña nh÷ng lý luËn x· héi häc nãi riªng vµ triÕt häc nãi chung mµ tr-íc K. Marx, hÖ thèng c¸c quan ®iÓm cña c¸c nhµ nghiªn cøu th-êng bÞ r¬i vµo chñ nghÜa kh«ng t-ëng hoÆc duy t©m. Nh÷ng nhµ khoa häc trong khi thùc thi c¸c c«ng 2
tr×nh nghiªn cøu x· héi häc ë thêi kú ®ã ®· kh«ng coi nh÷ng qu¸ tr×nh x· héi lµ cã tÝnh quy luËt vµ ®-îc quy ®Þnh bëi nh÷ng mèi liªn hÖ tÊt yÕu, kh¸ch quan còng nh- ch-a thÊy râ vai trß quyÕt ®Þnh cña ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng-êi trong x· héi. §Õn nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kû XIX, A. Comte, nhµ triÕt häc theo chñ nghÜa thùc chøng Ph¸p lµ ng-êi ®Çu tiªn ®· ®-a thuËt ng÷ “x± héi hãc” vµo ng«n ng÷ khoa häc. A. Comte nhËn thÊy r»ng, c¸c luËn ®iÓm cña khoa häc x· héi ®-¬ng thêi cßn cã nhiÒu h¹n chÕ, nhÊt lµ nh÷ng luËn ®iÓm cña triÕt häc thêi Êy cßn mang nÆng tÝnh t- biÖn vµ trõu t-îng nªn néi dung cña chóng kh«ng thÓ ®¸p øng ®-îc nh÷ng ®ßi hái tÊt yÕu cña thùc tiÔn x· héi, kh«ng thÓ mang l¹i kh¶ n¨ng tr¶ lêi ®óng cho c¸c vÊn ®Ò cÊp thiÕt mµ x· héi ®ang ®Æt ra. ¤ng ®· s¸ng t¹o ra mét khoa häc míi lµ x· héi häc. §ã lµ mét khoa häc tiÕn hµnh nghiªn cøu ®èi t-îng võa trªn c¬ së ®Þnh tÝnh võa biÕt quan t©m ®Õn vÊn ®Ò ®Þnh l-îng ®èi víi nh÷ng biÓu hiÖn cña c¸c qu¸ tr×nh x· héi. Theo ®ã, c¸i x· héi ®-îc c¸c nhµ x· héi häc m« t¶ nh- lµ mét hÖ thèng hoµn chØnh, cã cÊu tróc x¸c ®Þnh bao gåm c¸c tËp hîp ng-êi, c¸c nhãm, tÇng líp, c¸c céng ®ång d©n c- mµ toµn bé nh÷ng ®¬n vÞ hÖ thèng - cÊu tróc x· héi nµy ®Òu lu«n lu«n vËn ®éng, biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn cã tÝnh quy luËt. Theo «ng, ngoµi kh¶ n¨ng biÕt sö dông hÖ thèng c¸c ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu th«ng th-êng, nhµ x· héi häc cßn ph¶i biÕt tiÕn hµnh t×m hiÓu ®èi t-îng b»ng ph-¬ng ph¸p thùc nghiÖm x· héi theo quan ®iÓm cña thùc chøng luËn vµ coi nh÷ng cø liÖu thùc nghiÖm ®ã nh- lµ nh÷ng b»ng chøng khoa häc x¸c ®¸ng, cã t¸c dông lµm c¬ së thùc tÕ cho tiÕn tr×nh x©y dùng nªn hÖ thèng lý luËn cña x· héi häc. B»ng nh÷ng ph¸t kiÕn míi, cã gi¸ trÞ khoa häc cao trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña A. Comte mµ x· héi häc ®· ®-îc ra ®êi víi t- c¸ch lµ mét khoa häc ®éc lËp. - C¸c c¸ch tiÕp cËn ®èi t-îng nghiªn cøu trong x· héi häc Cho ®Õn nay, trong lý luËn x· héi häc, gi÷a c¸c t¸c gi¶ vÉn cßn tån t¹i rÊt nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ viÖc sö dông ph-¬ng thøc tiÕp cËn ®èi víi ®èi t-îng trong khi thùc thi c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu x· héi häc. Qua kh¸i qu¸t hãa néi dung cña hµng tr¨m ®Þnh nghÜa còng nh- nh÷ng quan ®iÓm chÝnh yÕu cña c¸c nhµ x· héi häc trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· ®-îc xuÊt b¶n, chóng ta cã thÓ t×m thÊy ba c¸ch tiÕp cËn chÝnh nh- sau: 1) C¸ch tiÕp cËn vÜ m« ®èi víi ®èi t-îng nghiªn cøu ®-îc thÓ hiÖn ë chç, viÖc thùc hiÖn thao t¸c nghiªn cøu cña nhµ khoa häc chñ yÕu chØ thiªn vÒ t×m hiÓu nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt cña c¸i x· héi th«ng qua ph©n tÝch tÝnh chÊt cña nh÷ng hÖ thèng x· héi còng nh- c¬ cÊu x· héi vµ thiÕt chÕ x· héi; 3
2) C¸ch tiÕp cËn vi m« víi ®èi t-îng ®-îc thùc hiÖn khi hÖ thèng thao t¸c nghiªn cøu cña nhµ khoa häc chØ thiªn vÒ t×m hiÓu b¶n chÊt cña con ng-êi x· héi th«ng qua ph©n tÝch tÝnh chÊt cña c¸c hµnh ®éng vµ t-¬ng t¸c x· héi mµ hä ph¶i thùc hiÖn; 3) C¸ch tiÕp cËn tæng hîp víi ®èi t-îng l¹i ®-îc thÓ hiÖn ë chç, nhµ khoa häc tiÕn hµnh ho¹t ®éng nghiªn cøu ®Ó t×m hiÓu b¶n chÊt vµ quy luËt cña c¸c qu¸ tr×nh x· héi th«ng qua viÖc thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô ph©n tÝch tÝnh chÊt biÓu hiÖn cña c¶ c¸i x· héi lÉn hµnh ®éng x· héi cïng t-¬ng t¸c x· héi cña con ng-êi mét c¸ch phøc hîp. Ngay tõ khi míi ra ®êi, x· héi häc ë ch©u ¢u ®· ®-îc x¸c ®Þnh lµ khoa häc vÒ c¸c hÖ thèng x· héi. C¸c nhµ nghiªn cøu x· héi häc ë ch©u ¢u ®· dïng c¸ch tiÕp cËn vÜ m« ®Ó x¸c ®Þnh ®èi t-îng nghiªn cøu cña x· héi häc. Khi ®-îc“du nhËp” v¯o mét sè n-íc kh¸c mµ ®Æc biÖt lµ vµo Hoa Kú, x· héi häc ch©u ¢u khi ®ã ®· bÞ ng-êi ta phª ph¸n r»ng, nã ®· kh«ng hÒ biÕt chó ý tíi viÖc thùc thi c¸c qu¸ tr×nh nghiªn cøu ®Ó t×m hiÓu, x¸c ®Þnh nh÷ng ®Æc ®iÓm hµnh ®éng cña c¸ nh©n còng nh- tÝnh chÊt cña c¸c mèi quan hÖ qua l¹i lÉn nhau gi÷a mäi ng-êi víi nhau vµ víi x· héi. Mét sè nhµ x· héi häc khi ®ã ®· ®-a ra luËn ®iÓm cho r»ng, cÇn ph¶i“ tr¶ l¹i con ng-êi cho x· héi häc”v× thÕ, x· héi häc ®-îc ®Þnh nghÜa lµ khoa häc nghiªn cøu b¶n chÊt, quy luËt cña hµnh ®éng vµ t-¬ng t¸c x· héi cña con ng-êi. Ngay sau ®ã, mét sè nhµ x· héi häc kh¸c l¹i cã chñ tr-¬ng cho r»ng, cÇn ph¶i “tr¶ l¹i c¸i x· héi cho x· héi häc”tõ ®ã, ng-êi ta ®· ®Þnh nghÜa x· héi häc lµ khoa häc nghiªn cøu b¶n chÊt, quy luËt vËn ®éng cña c¸c hÖ thèng x· héi còng nh- c¸c qu¸ tr×nh x· héi vµ c¬ cÊu x· héi. - §èi t-îng cña x· héi häc lµ qu¸ tr×nh x· héi Trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu, c¸c cuéc tranh luËn vÒ viÖc x¸c ®Þnh ®èi t-îng nghiªn cøu cña x· héi häc vÉn kh«ng ngõng ®-îc tiÕp diÔn. Nh×n chung, trong khi gi¶i quyÕt hÖ thèng c¸c nhiÖm vô nghiªn cøu th× trªn b×nh diÖn vi m«, c¸c nhµ x· héi häc ®Òu tËp trung ý thøc vµo t×m hiÓu nh÷ng biÓu hiÖn cña c¸c mèi quan hÖ qua l¹i cña con ng-êi cßn trªn b×nh diÖn vÜ m«, hä ph¶i biÕt c¸ch tiÕn hµnh nghiªn cøu ®Ó chØ ra ®-îc nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt còng nh- quy luËt cña c¸i x· héi nãi chung. Khi lµm nh- vËy, tÊt c¶ c¸c nhµ nghiªn cøu ®Òu tá ra rÊt khã cã thÓ t×m ra ®-îc ph-¬ng thøc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò mét c¸ch trung lËp gi÷a hai th¸i cùc cña c¸c c¸ch tiÕp cËn nµy. H-íng ph©n tÝch cña ho¹t ®éng t- duy ë nhµ khoa häc nÕu ®i lÖch vÒ phÝa con ng-êi khi hä tËp trung ý thøc vµo nghiªn cøu ®èi t-îng chØ ®Ó t×m hiÓu nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt, quy luËt biÓu hiÖn cña c¸c hµnh ®éng, t-¬ng t¸c x· héi cña chñ thÓ th× ngay lËp tøc, x· héi häc l¹i bÞ c¸c ngµnh khoa häc x· héi - nh©n v¨n kh¸c mµ ®Æc biÖt lµ t©m lý häc lÊn ¸t. MÆt kh¸c, thao t¸c ph©n tÝch nÕu bÞ lÖch vÒ phÝa x· héi khi c¸c nhµ khoa häc 4
tËp trung ý thøc vµo thùc hiÖn nhiÖm vô nghiªn cøu ®Ó t×m hiÓu thuéc tÝnh b¶n chÊt, quy luËt vËn ®éng cña c¬ cÊu x· héi, qu¸ tr×nh x· héi, hÖ thèng x· héi, thiÕt chÕ x· héi th× viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò cña x· héi häc l¹i dÔ bÞ r¬i vµo b×nh diÖn nghiªn cøu cña triÕt häc mµ ®Æc biÖt lµ vµo c¸c lÜnh vùc tri thøc cô thÓ cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö vµ c¸c ngµnh khoa häc x· héi - nh©n v¨n kh¸c nh- sö häc, kinh tÕ - chÝnh trÞ häc. §Ó cã thÓ gi¶i quyÕt ®-îc nh÷ng m©u thuÉn nµy, mét sè nhµ x· héi häc ®· ®-a ra quan ®iÓm cña m×nh theo xu h-íng tiÕp cËn “tÝch hîp” víi ®èi t-îng nghiªn cøu cña x· héi häc. Cô thÓ nh-, nhµ x· héi häc Nga G.V. Osipov b»ng c¸ch dïng kÕt hîp c¶ hai ph-¬ng thøc tiÕp cËn “vÜ m«” v¯ “vi m«” ®èi víi ®èi t-îng nghiªn cøu cña x· héi häc ®· cho r»ng, x· héi häc lµ khoa häc vÒ quy luËt, tÝnh quy luËt x· héi chung, ®Æc thï cña sù ph¸t triÓn vµ vËn hµnh cña c¸c hÖ thèng x· héi ®-îc x¸c ®Þnh vÒ mÆt lÞch sö. X· héi häc lµ khoa häc vÒ c¸c c¬ chÕ t¸c ®éng, h×nh thøc biÓu hiÖn cña c¸c quy luËt ®ã trong ho¹t ®éng cña c¸c c¸ nh©n, c¸c nhãm x· héi, c¸c giai cÊp vµ c¸c d©n téc. Nh×n nhËn vÊn ®Ò mét c¸ch tæng qu¸t, chóng ta cã thÓ thÊy r»ng, ®èi t-îng nghiªn cøu cña x· héi häc kh«ng ph¶i ë chç hoÆc lµ chØ nghiªn c÷u vÒ “con ngêi” hoÆc chØ nghiªn c÷u vÒ “c¸i x· héi” hay nghiªn cøu c¶ con ng-êi lÉn c¸i x· héi. VÊn ®Ò c¬ b¶n cña x· héi häc sÏ ®-îc x¸c ®Þnh mét c¸ch hîp lý khi c¸c nhµ khoa häc biÕt c¸ch tiÕn hµnh nghiªn cøu ®èi t-îng nh»m x¸c ®Þnh râ nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt, quy luËt cña c¸c qu¸ tr×nh x· héi th«ng qua ph©n tÝch tÝnh chÊt biÓu hiÖn cña nh÷ng ¶nh h-ëng lÉn nhau còng nh- mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a mét bªn lµ con ng-êi víi t- c¸ch c¸ nh©n, nhãm víi mét bªn lµ c¸i x· héi nãi chung víi t- c¸ch nh- mét hÖ thèng x· héi, c¬ cÊu x· héi vµ thiÕt chÕ x· héi. VÊn ®Ò quan träng ë ®©y lµ nhµ x· héi häc kh«ng nh÷ng chØ biÕt c¸ch tæ chøc thùc hiÖn nhiÖm vô nghiªn cøu ®Ó cã thÓ chØ ra vµ x©y dùng ®-îc “chiÕc cÇu nèi” giöa hai c²ch tiÕp cËn ®èi víi ®èi t-îng cña x· héi häc mµ cßn ph¶i biÕt nç lùc suy nghÜ nh»m kh¸m ph¸ ra b¶n chÊt, tÝnh quy luËt, thuéc tÝnh, ®Æc ®iÓm còng nh- c¬ chÕ n¶y sinh, ®iÒu kiÖn h×nh thµnh, vËn ®éng, ph¸t triÓn, biÓu hiÖn cña c¸c mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a con ng-êi víi nhau vµ víi x· héi. Nh×n chung, c¸c nhµ x· héi häc ph¶i biÕt c¸ch tiÕn hµnh thùc hiÖn nhiÖm vô nghiªn cøu hîp lý sao cho cã thÓ ®Þnh h-íng ho¹t ®éng t- duy cña m×nh vµo ph©n tÝch tÝnh chÊt biÓu hiÖn cña c¸c qu¸ tr×nh x· héi nh»m x¸c ®Þnh ®-îc b¶n chÊt vµ quy luËt cña ®èi t-îng theo nhiÒu khÝa c¹nh cña c¸c vÊn ®Ò nh- sau: 5
1) X¸c ®Þnh ®-îc nguån gèc - ®iÒu kiÖn n¶y sinh, nguyªn nh©n h×nh thµnh, ®éng lùc ph¸t triÓn vµ nh÷ng h×nh thøc biÓu hiÖn cña c¸c hµnh ®éng còng nh- t-¬ng t¸c x· héi trong cuéc sèng, ho¹t ®éng, giao tiÕp x· héi cña con ng-êi; 2) X¸c ®Þnh ®-îc b¶n chÊt cña c¸i x· héi víi t- c¸ch lµ mét hÖ thèng x· héi, thiÕt chÕ x· héi, c¬ cÊu x· héi vµ céng ®ång x· héi cïng víi nh÷ng ®iÒu kiÖn ph¸t sinh, quy luËt vËn ®éng vµ ®éng lùc ph¸t triÓn cña chóng; 3) X¸c ®Þnh râ b¶n chÊt cña c¸i x· héi ®-îc biÓu hiÖn qua tÝnh chÊt cña c¸c mèi t-¬ng t¸c x· héi lÉn nhau gi÷a c¸c c¸ nh©n, nhãm x· héi víi toµn x· héi n¬i mµ con ng-êi ®ang sèng, ho¹t ®éng, giao tiÕp vµ ®ang trùc tiÕp tham gia vµo c¸c mèi quan hÖ x· héi. b) Quan hÖ cña x· héi häc víi c¸c khoa häc kh¸c - Víi triÕt häc TriÕt häc lµ khoa häc nghiªn cøu ®èi t-îng ®Ó x¸c ®Þnh ®-îc c¸c quy luËt vËn ®éng chung nhÊt cña tù nhiªn, x· héi vµ t- duy. Quan hÖ gi÷a x· héi häc víi triÕt häc biÓu hiÖn sù liªn quan gi÷a mét khoa häc cô thÓ víi khoa häc vÒ thÕ giíi quan. Trong mèi quan hÖ ®ã, triÕt häc lu«n gi÷ mét vai trß quan träng mµ tri thøc cña nã cã t¸c dông lµm nÒn t¶ng khoa häc cho thÕ giíi quan, c¬ së ph-¬ng ph¸p luËn cho c¸c qu¸ tr×nh thùc hiÖn nhiÖm vô nghiªn cøu cña tÊt c¶ c¸c c«ng tr×nh x· héi häc. C¸c nhµ x· héi häc ViÖt Nam còng nh- cña mét sè n-íc kh¸c ®· biÕt vËn dông s¸ng t¹o nh÷ng nguyªn lý chung trong hÖ thèng c¸c quan ®iÓm kinh ®iÓn cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö vµ phÐp biÖn chøng duy vËt lµm c«ng cô lý luËn s¾c bÐn dïng ®Ó tiÕn hµnh nghiªn cøu ®èi t-îng nh»m t×m ra ®-îc ph-¬ng thøc hîp lý cho viÖc c¶i thiÖn tÝnh chÊt biÓu hiÖn cña c¸c mèi quan hÖ qua l¹i lÉn nhau gi÷a con ng-êi víi x· héi. Ng-îc l¹i, qua nghiªn cøu thùc nghiÖm, c¸c c«ng tr×nh x· héi häc l¹i cã thÓ cung cÊp ®-îc nh÷ng th«ng tin kh¸i qu¸t, luËn chøng khoa häc, t- liÖu míi mÎ cho qu¸ tr×nh kh¸i qu¸t hãa lý luËn cña triÕt häc vÒ con ng-êi vµ x· héi, lµm cho lý luËn cña triÕt häc kh«ng bÞ kh« cøng, l¹c hËu tr-íc nh÷ng biÕn ®æi còng nh- tr-íc nh÷ng ph¸t kiÕn míi vÒ quy luËt cña ®êi sèng x· héi. Nh- vËy, triÕt häc vµ x· héi häc tuy lµ hai khoa häc ®éc lËp nh-ng l¹i cã mèi quan hÖ biÖn chøng vµ sù liªn quan mËt thiÕt, h÷u c¬ víi nhau. - Víi sö häc vµ t©m lý häc X· héi häc ra ®êi sau nªn ®-îc tiÕp thu vµ kÕ thõa rÊt nhiÒu thµnh tùu, tri thøc cña sö häc vµ t©m lý häc dïng ®Ó nghiªn cøu b¶n chÊt vµ quy luËt cña c¸c qu¸ tr×nh x· héi th«ng qua ph©n tÝch nh÷ng biÓu hiÖn cña c¸c mèi quan hÖ, t-¬ng t¸c gi÷a con ng-êi 6
víi nhau vµ víi x· héi. HÖ thèng tri thøc cña x· héi häc cã sù liªn hÖ h÷u c¬, mèi quan hÖ chÆt chÏ víi lý luËn t©m lý häc vµ sö häc. C¸c nhµ x· héi häc cã thÓ vËn dông ®-îc c¸ch tiÕp cËn t©m lý häc khi tiÕn hµnh xem xÐt tÝnh chÊt cña hµnh ®éng vµ t-¬ng t¸c x· héi víi t- c¸ch lµ lo¹i h×nh ho¹t ®éng c¶m tÝnh, cã ®èi t-îng, môc ®Ých, ®éng c¬ vµ cÊu tróc x¸c ®Þnh. C¸c nhµ x· héi häc trong khi thùc thi nhiÖm vô nghiªn cøu cã thÓ coi c¬ cÊu x· héi, tæ chøc x· héi, thiÕt chÕ x· héi víi t- c¸ch lµ nh÷ng chñ thÓ cña hµnh ®éng còng nh- t-¬ng t¸c x· héi nh- quan ®iÓm cña t©m lý häc. C¸c nhµ x· héi häc cã thÓ tiÕn hµnh ¸p dông ®-îc néi dung cña ph-¬ng thøc tiÕp cËn lÞch sö dïng ®Ó ®¸nh gi¸ ®óng gi¸ trÞ cña c¸c t¸c ®éng cña hoµn c¶nh, ®iÒu kiÖn x· héi vµ lÞch sö ®Õn tÝnh chÊt biÓu hiÖn cña c¸c hµnh ®éng, t-¬ng t¸c x· héi ë con ng-êi còng nh- x· héi. C¸c nhµ nghiªn cøu x· héi häc cã thÓ sö dông ®-îc ph-¬ng ph¸p ph©n tÝch yÕu tè “thêi gian x· héi“ th«ng qua bé m¸y kh¸i niÖm tuæi t¸c, thÕ hÖ theo quan ®iÓm cña sö häc dïng ®Ó tiÕn hµnh gi¶i thÝch b¶n chÊt còng nh- x¸c ®Þnh quy luËt cña nh÷ng thay ®æi lÞch sö - x· héi trong ®êi sèng, hµnh ®éng, t-¬ng t¸c x· héi cña con ng-êi vµ x· héi. - Víi kinh tÕ häc Nhµ kinh tÕ häc nghiªn cøu tÝnh kinh tÕ cïng quy luËt kinh tÕ cña qu¸ tr×nh lao ®éng, tæ chøc s¶n xuÊt, l-u th«ng s¶n phÈm, ph©n phèi, tiªu dïng hµng hãa, dÞch vô trong x· héi. Nhµ x· héi häc nghiªn cøu bèi c¶nh v¨n hãa, c¸ch thøc tæ chøc x· héi, mèi quan hÖ x· héi gi÷a ng-êi víi ng-êi trong ho¹t ®éng kinh tÕ, quy luËt t¸c ®éng cña kinh tÕ ®Õn cuéc sèng, ho¹t ®éng, quan hÖ cña con ng-êi vµ x· héi. C¸c nhµ x· héi häc cã thÓ biÕt kÕ thõa, vËn dông, vay m-în ®-îc ë hÖ thèng lý luËn cña kinh tÕ häc nh÷ng kh¸i niÖm, ph¹m trï vµ nh÷ng c¬ së lý luËn thÝch hîp trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu ®èi t-îng cña m×nh. Nh÷ng luËn ®iÓm vÒ lý thuyÕt trao ®æi, lý luËn vèn nh©n lùc còng nh- hÖ thèng kh¸i niÖm kinh tÕ häc vi m« - kinh tÕ häc vÜ m«, ®Çu t- - gi¸ thµnh - thï lao, t- b¶n ng-êi, t¸i s¶n xuÊt x· héi, gi¸ trÞ lao ®éng, hiÖu Ých kinh tÕ cña ho¹t ®éng, quan hÖ cung - cÇu, kinh tÕ tri thøc, thÞ tr-êng vµ rÊt nhiÒu kh¸i niÖm kh¸c b¾t nguån tõ kinh tÕ häc nay ®ang ®-îc c¸c nhµ x· héi häc sö dông réng r·i trong qu¸ tr×nh thùc thi c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña m×nh. MÆt kh¸c, nh÷ng bé m¸y kh¸i niÖm cña x· héi häc nh- lo¹i h×nh x· héi, thiÕt chÕ x· héi, con ng-êi x· héi, cÊu tróc x· héi, ph©n tÇng x· héi, v¨n hãa, x· héi hãa, m¹ng l-íi x· héi, vÞ thÕ x· héi, hµnh ®éng x· héi, t-¬ng t¸c x· héi vµ v.v. còng ®ang ®-îc c¸c nhµ kinh tÕ häc quan t©m sö dông khi ph©n tÝch nh÷ng vÊn ®Ò cña kinh tÕ häc. 7
- Víi chÝnh trÞ häc ChÝnh trÞ häc lµ khoa häc nghiªn cøu vÒ quyÒn lùc vµ sù ph©n chia quyÒn lùc - LÜnh vùc chÝnh trÞ cña ®êi sèng x· héi. Ph¹m vi quan t©m cña c¸c nhµ nghiªn cøu chÝnh trÞ häc kh¸ réng tõ th¸i ®é, hµnh vi chÝnh trÞ cña c¸ nh©n tíi ho¹t ®éng chÝnh trÞ cña c¸c nhãm cïng c¸c tæ chøc vµ lùc l-îng x· héi. Nhµ x· héi häc còng cã thÓ tiÕn hµnh nghiªn cøu nh÷ng biÓu hiÖn vÒ quyÒn lùc x· héi nh-ng chØ chó träng vµ tËp trung ý thøc vµo ph©n tÝch tÝnh chÊt cña mèi quan hÖ gi÷a c¸c tæ chøc, c¸c thiÕt chÕ chÝnh trÞ víi c¬ cÊu x· héi. Mèi quan hÖ chÆt chÏ gi÷a x· héi häc víi chÝnh trÞ häc ®-îc thÓ hiÖn tr-íc hÕt ë chç, cïng tiÕn hµnh vËn dông c¸c lý thuyÕt, hÖ thèng kh¸i niÖm, ph-¬ng ph¸p luËn chung cho c¶ chÝnh trÞ häc vµ x· héi häc vµo tiÕn tr×nh gi¶i quyÕt nhiÖm vô nghiªn cøu. Ch¼ng h¹n nh-, c¸ch thøc sö dông c¸c ph-¬ng ph¸p pháng vÊn, ®iÒu tra d- luËn, tr¾c ®¹c x· héi häc vµ ph©n tÝch néi dung cña ho¹t ®éng, giao tiÕp, nh©n c¸ch ë con ng-êi x· héi còng ®ang ®-îc ¸p dông kh¸ phæ biÕn trong khi thùc thi c¸c nhiÖm vô nghiªn cøu nh÷ng biÓu hiÖn cña ®èi t-îng ë c¶ hai lÜnh vùc nghiªn cøu cña c¸c nhµ x· héi häc còng nh- chÝnh trÞ häc. Nh×n chung, triÕt häc, x· héi häc vµ c¸c khoa häc x· héi - nh©n v¨n kh¸c ®Òu cã mèi quan hÖ biÖn chøng, sù liªn hÖ chÆt chÏ, h÷u c¬ víi nhau. Trong mèi quan hÖ ®ã, do x· héi häc ra ®êi sau nªn ®-îc thõa h-ëng rÊt nhiÒu thµnh tùu cña c¸c khoa häc ®· cã bÒ dµy lÞch sö nghiªn cøu vÒ tri thøc lý luËn, néi dung cña bé m¸y kh¸i niÖm, ph¹m trï còng nh- ph-¬ng thøc tiÕp cËn ®èi t-îng trong khi nghiªn cøu. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ c¸c nhµ x· héi häc ®· kh«ng ngõng biÕt tiÕp thu, kÕ thõa c¸c thµnh tùu ®· cã cña c¸c khoa häc kh¸c mµ trªn c¬ së ®ã, tiÕn hµnh tæ chøc thùc thi hÖ thèng nhiÖm vô nghiªn cøu ®èi t-îng mét c¸ch khoa häc nh»m lµm ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn kh«ng ngõng hÖ thèng ph¹m trï, bé m¸y kh¸i niÖm, ph-¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu riªng vµ ®Æc thï cho m×nh. c) C¬ cÊu cña x· héi häc Víi t- c¸ch lµ mét khoa häc ®éc lËp, x· héi häc còng cã mét cÊu tróc x¸c ®Þnh cña nã. Nãi ®Õn c¬ cÊu cña x· héi häc, chóng ta cÇn ph¶i t×m hiÓu xem, nã ®-îc bao gåm nh÷ng bé phËn nghiªn cøu nµo vµ mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a c¸c bé phËn ®ã ra sao trong qu¸ tr×nh nhËn thøc vÒ b¶n chÊt còng nh- quy luËt cña c¸c qu¸ tr×nh x· héi? - NÕu dùa vµo møc ®é trõu t-îng vµ kh¸i qu¸t cña c¸c ®¬n vÞ tri thøc lý luËn x· héi häc, ng-êi ta cã thÓ chia nã thµnh ra ba cÊp ®é nhËn thøc chñ yÕu lµ x· héi häc trõu 8
t-îng - Lý thuyÕt, x· héi häc cô thÓ - Thùc nghiÖm vµ x· héi häc øng dông. C¸ch ph©n ngµnh x· héi häc nµy ®-îc thùc hiÖn theo quan ®iÓm cña nhµ x· héi häc ng-êi §øc F. Tonnies (1855 - 1936) vÒ c¬ cÊu cña x· héi häc cã néi dung nh- sau: 1) X· héi häc trõu t-îng - Lý thuyÕt lµ cÊp ®é nhËn thøc kh¸i qu¸t, trõu t-îng vµ chung nhÊt cña x· héi häc mµ hÖ thèng lý luËn cña nã ®-îc kh¸i qu¸t hãa trªn c¬ së ph©n tÝch møc ®é biÓu hiÖn tÝnh quy luËt còng nh- b¶n chÊt cña c¶ hÖ thèng x· héi nãi chung. Nã nghiªn cøu mét c¸ch kh¸ch quan, khoa häc nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt còng nh- quy luËt cña c¸c hiÖn t-îng, c¸c qu¸ tr×nh x· héi ®Ó ph¸t hiÖn ra hÖ thèng tri thøc míi nh»m x©y dùng nªn c¬ së lý luËn, bé m¸y kh¸i niÖm vµ nh÷ng ph¹m trï cÇn thiÕt cho x· héi häc; 2) X· héi häc cô thÓ - Thùc nghiÖm ®-îc coi lµ møc ®é nhËn thøc thÊp h¬n. Th«ng qua tiÕn tr×nh thùc thi nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu thùc nghiÖm mµ hÖ thèng lý luËn cña x· héi häc kh«ng nh÷ng ®-îc g¾n chÆt víi thùc tiÔn mµ cßn ®Ó thu thËp thªm nh÷ng th«ng tin khoa häc ch©n thùc dïng ®Ó kiÓm tra, chøng minh gi¶ thuyÕt ®ång thêi, nã cßn gãp phÇn tÝch cùc vµo qu¸ tr×nh kh¸i qu¸t hãa lý luËn cña x· héi häc ë c¸c cÊp ®é kh¸c nhau; 3) X· héi häc øng dông lµ mét bé phËn cña x· héi häc cã nhiÖm vô vËn dông c¸c nguyªn lý chung cña x· héi häc vµo tiÕn tr×nh thùc hiÖn nhiÖm vô ph©n tÝch, t×m hiÓu vµ gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò thùc tiÔn nh»m t×m ra ®-îc b¶n chÊt vµ quy luËt cña c¸c hiÖn t-îng, c¸c sù kiÖn x¶y ra trong ®êi sèng x· héi. C¸c nhµ khoa häc khi thùc thi c¸c c«ng tr×nh x· héi häc øng dông ®Òu ®i vµo nghiªn cøu chuyªn s©u vÒ c¬ chÕ ho¹t ®éng, ®iÒu kiÖn n¶y sinh vµ h×nh thøc biÓu hiÖn cña c¸c quy luËt x· héi trong mét lÜnh vùc cô thÓ cña ®êi sèng x· héi nh»m ¸p dông lý luËn x· héi häc vµo thùc tiÔn cña qu¸ tr×nh thùc hiÖn hÖ thèng c¸c nhiÖm vô cña ho¹t ®éng tæ chøc còng nh- qu¶n lý x· héi. Cã thÓ nãi r»ng, vÊn ®Ò nµy chÝnh lµ mét xu h-íng nghiªn cøu cã thÓ cô thÓ hãa ®-îc lèi nghÜ, h-íng ®i vµ c¸ch lµm cña c¸c nhµ khoa häc trong khi thùc thi c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu x· héi häc thùc nghiÖm. Nh×n chung, sù ph©n chia ranh giíi gi÷a x· héi häc lý thuyÕt víi x· héi häc thùc nghiÖm vµ x· héi häc øng dông chØ mang tÝnh chÊt t-¬ng ®èi bëi gi÷a ba bé phËn nµy cña x· héi häc ®Òu cã mèi quan hÖ logic, liªn hÖ mËt thiÕt, h÷u c¬ víi nhau trong tiÕn tr×nh gi¶i quyÕt nhiÖm vô nghiªn cøu. HÖ thèng tri thøc lý luËn cña x· héi häc lý thuyÕt ®-îc coi lµ c¬ së khoa häc cho qu¸ tr×nh tiÕn hµnh thùc thi nhiÖm vô nghiªn cøu cña c¸c c«ng tr×nh x· héi häc thùc nghiÖm. Nh÷ng tri thøc cña x· héi häc thùc nghiÖm cã t¸c dông cung cÊp nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt lµm c¬ së khoa häc cho viÖc kiÓm chøng 9
gi¶ thuyÕt vµ gãp phÇn quan träng vµo viÖc ph¸t triÓn tr×nh ®é ph©n tÝch thùc nghiÖm cho c¸c nhµ x· héi häc. Tri thøc cña x· héi häc thùc nghiÖm rÊt quan träng, cã t¸c dông lµm cÇu nèi gi÷a x· héi häc lý thuyÕt víi x· héi häc øng dông. ViÖc tæ chøc tiÕn hµnh nghiªn cøu triÓn khai nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu lý luËn vµ nghiªn cøu thùc nghiÖm theo mét néi dung cô thÓ cña nh÷ng vÊn ®Ò x· héi x¸c ®Þnh vµo thùc tÕ ®êi sèng lµ nhiÖm vô chÝnh yÕu cña x· héi häc øng dông. - C¨n cø vµo ®èi t-îng nghiªn cøu cña x· héi häc, ng-êi ta cßn cã thÓ chia x· héi häc thµnh x· héi häc ®¹i c-¬ng vµ x· héi häc chuyªn ngµnh mµ néi dung cña chóng ®-îc thÓ hiÖn ë c¸c vÊn ®Ò sau: 1) X· héi häc ®¹i c-¬ng ®-îc coi lµ cÊp ®é tri thøc c¬ së trong hÖ thèng lý luËn cña x· héi häc. X· héi häc ®¹i c-¬ng ®-îc coi lµ khoa häc nghiªn cøu vÒ tÝnh chÊt biÓu hiÖn mét c¸ch kh¸i qu¸t, chung nhÊt cña c¸i x· héi, c¸c quy luËt c¬ b¶n cña sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña x· héi còng nh- nh÷ng t¸c ®éng qua l¹i mét c¸ch tù nhiªn, vèn cã gi÷a c¸c thµnh phÇn c¬ b¶n cña hÖ thèng x· héi nãi chung víi nhau. X· héi häc ®¹i c-¬ng ®i vµo nghiªn cøu ®èi t-îng ®Ó t×m hiÓu b¶n chÊt, quy luËt cña c¸i x· héi nãi chung, cã tÝnh kh¸i qu¸t ®-îc biÓu hiÖn xuyªn suèt toµn bé tiÕn tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö - x· héi cña loµi ng-êi. Nã nghiªn cøu c¸c quy luËt cã liªn quan ®Õn sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¸c thµnh phÇn c¬ b¶n cña hÖ thèng x· héi còng nh- b¶n chÊt cña sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña chóng. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ nã nghiªn cøu ®Ó ph¸t hiÖn ra b¶n chÊt, quy luËt chung cña c¸c c¬ cÊu x· héi; 2) X· héi häc chuyªn ngµnh ®-îc ph¸t triÓn trªn c¬ së cã sù tæ chøc thùc hiÖn c¸c qu¸ tr×nh ph©n tÝch ®èi t-îng nghiªn cøu ë c¸c lÜnh vùc hµnh ®éng - t-¬ng t¸c x· héi cô thÓ trong ®êi sèng x· héi cña nhµ x· héi häc khi dùa vµo hÖ thèng c¸c ®¬n vÞ tri thøc chung cña x· héi häc. X· héi häc chuyªn ngµnh ®i vµo nghiªn cøu ®Ó t×m hiÓu b¶n chÊt, quy luËt cña nh÷ng mèi quan hÖ x· héi cô thÓ, nh÷ng khÝa c¹nh x· héi ®-îc biÓu hiÖn th«ng qua hÖ thèng hµnh ®éng, t-¬ng t¸c x· héi x¸c ®Þnh vµ nh÷ng lÜnh vùc ho¹t ®éng - quan hÖ cô thÓ cña ®êi sèng x· héi. Trªn c¬ së ®ã, nã chØ ra ®-îc nh÷ng quy luËt chung vÒ sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña c¸c lÜnh vùc ho¹t ®éng - quan hÖ x· héi cô thÓ ®ã trong nh÷ng ®iÒu kiÖn còng nh- hoµn c¶nh x· héi - lÞch sö x¸c ®Þnh. Nh×n chung, c¸c c«ng tr×nh x· héi häc chuyªn ngµnh võa tiÕn hµnh thùc hiÖn nhiÖm vô nghiªn cøu ®èi t-îng b»ng c¸ch vËn dông c¸c nguyªn lý chung cña x· héi häc vµo t×m hiÓu b¶n chÊt, quy luËt cña mét lÜnh vùc ho¹t ®éng - quan hÖ x· héi nhÊt ®Þnh võa nghiªn cøu ®èi t-îng mét c¸ch chuyªn s©u nh»m gãp phÇn lµm ph¸t triÓn hÖ thèng tri thøc chung vÒ quy luËt vËn ®éng cña c¸c lÜnh vùc hµnh ®éng, t-¬ng t¸c x· héi cô thÓ 10
®ã cña ®êi sèng x· héi. Trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ x· héi häc, cã rÊt Ýt t¸c gi¶ ®i vµo nghiªn cøu mét c¸ch chuyªn s©u ®èi víi nh÷ng vÊn ®Ò cña x· héi häc ®¹i c-¬ng. Nh×n chung, c¸c nhµ x· héi häc th-êng tiÕn hµnh thùc hiÖn c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu chuyªn s©u nh»m t×m hiÓu tÝnh chÊt biÓu hiÖn cô thÓ cña mét lÜnh vùc hµnh ®éng còng nh- t-¬ng t¸c x· héi nhÊt ®Þnh cña c¸c qu¸ tr×nh x· héi. - NÕu c¨n cø vµo quy m« cña hÖ thèng x· héi, ng-êi ta cã thÓ coi c¬ cÊu cña x· héi häc nh- lµ mét hÖ thèng - cÊu tróc ®-îc bao gåm hai bé phËn c¬ b¶n lµ x· héi häc vi m« vµ x· héi häc vÜ m« mµ néi dung cña chóng ®-îc thÓ hiÖn ë c¸c vÊn ®Ò sau: 1) C¸c c«ng tr×nh x· héi häc vÜ m« chñ yÕu ®i vµo thùc hiÖn nhiÖm vô nghiªn cøu ®Ó t×m hiÓu vÒ b¶n chÊt, quy luËt chung cña c¬ cÊu x· héi, thiÕt chÕ x· héi vµ t-¬ng t¸c gi÷a c¸c hÖ thèng x· héi cã quy m« lín. Trªn b×nh diÖn vÜ m«, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu x· héi häc chñ yÕu ®i vµo t×m hiÓu nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt vµ quy luËt biÓu hiÖn chung cña c¬ cÊu x· héi, thiÕt chÕ x· héi, t-¬ng t¸c x· héi th«ng qua c¸c qu¸ tr×nh ph©n tÝch tÝnh chÊt biÓu hiÖn cña hµnh ®éng, t-¬ng t¸c x· héi ë mét nhãm x· héi lín nh- mét quèc gia, mét d©n téc; 2) C¸c c«ng tr×nh x· héi häc vi m« chñ yÕu ®i vµo thùc hiÖn nhiÖm vô nghiªn cøu ®èi t-îng ®Ó t×m hiÓu néi dung cña c¸c quy luËt ph¸t sinh, qu¸ tr×nh vËn ®éng, ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn cña c¸c nhãm x· héi, tiÕn hµnh ph©n tÝch tÝnh chÊt biÓu hiÖn cña c¸c qu¸ tr×nh, c¸c hiÖn t-îng x· héi ®ang x¶y ra trong c¸c nhãm nhá còng nh- nh÷ng mèi t-¬ng t¸c x· héi gi÷a c¸c c¸ nh©n víi c¸c nhãm x· héi ®ã nh»m x¸c ®Þnh ®-îc b¶n chÊt vµ quy luËt cña qu¸ tr×nh x· héi. Mèi quan hÖ gi÷a x· héi häc vi m« víi x· héi häc vÜ m« ®-îc thÓ hiÖn trong qu¸ tr×nh xem xÐt, ph©n tÝch b¶n chÊt cña c¸c mèi quan hÖ gi÷a c¸c c¸ nh©n còng nh- gi÷a nh÷ng nhãm x· héi nhá víi toµn x· héi víi t- c¸ch nh- mét chØnh thÓ vµ quan hÖ gi÷a lý thuyÕt vÒ c¸c nhãm nhá víi lý thuyÕt x· héi häc nh- lµ mét hÖ thèng toµn vÑn. MÆt kh¸c, ®iÒu ®ã cßn thÓ hiÖn ®-îc mèi liªn hÖ, sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a qu¸ tr×nh sö dông hÖ thèng c¸c ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc nghiÖm víi c¸c ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu lý luËn trong khi ph©n tÝch c¸c hiÖn t-îng x· héi còng nh- nã cã t¸c dông biÓu hiÖn râ b¶n chÊt cña qu¸ tr×nh x©y dùng nªn hÖ thèng lý luËn, bé m¸y kh¸i niÖm vµ ph¹m trï cho khoa häc x· héi häc. 1.1.2. Chøc n¨ng cña x· héi häc Toµn bé hÖ thèng c¸c ®¬n vÞ tri thøc lý luËn cña x· héi häc ®Òu thùc hiÖn chøc n¨ng nhËn thøc, chØ ®¹o thùc tiÔn vµ chøc n¨ng t- t-ëng. 11
a) Chøc n¨ng nhËn thøc Mét trong nh÷ng chøc n¨ng c¬ b¶n cña x· héi häc lµ chøc n¨ng nhËn thøc. Chøc n¨ng nµy ®-îc thÓ hiÖn tr-íc hÕt ë chç, lý luËn cña x· héi häc cã t¸c dông cung cÊp cho mäi ng-êi nh÷ng ®¬n vÞ th«ng tin kh¸i qu¸t vÒ tri thøc x· héi häc, ph¶n ¸nh b¶n chÊt cña sù ph¸t triÓn x· héi trªn c¬ së thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu ®Ó ph¸t hiÖn ra b¶n chÊt cïng quy luËt cña chóng ®ång thêi, kh¸m ph¸ ra nguån gèc vµ c¬ chÕ vËn hµnh cña c¸c qu¸ tr×nh ph¸t triÓn Êy. Tõ ®ã, hÖ thèng tri thøc lý luËn cña x· héi häc ®· t¹o ra ®-îc nh÷ng c¬ së ®Þnh h-íng ®óng cho sù ph¸t triÓn cña x· héi nãi chung còng nh- sù vËn ®éng, biÓu hiÖn cña c¸c mÆt, c¸c lÜnh vùc cô thÓ cña hµnh ®éng, t-¬ng t¸c x· héi trong ®êi sèng x· héi nãi riªng. XuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm cho r»ng, c¸c quy luËt x· héi lu«n tån t¹i nh- nh÷ng nguyªn lý khoa häc chung cã t¸c dông t¹o ra nh÷ng c¬ së ®Þnh h-íng ®óng cho sù ph¸t triÓn x· héi cho nªn, nhµ x· héi häc ph¶i biÕt c¸ch tæ chøc nghiªn cøu ®èi t-îng ®Ó x¸c ®Þnh xem, nh÷ng nhu cÇu ph¸t triÓn cña x· héi nãi chung còng nh- cña c¸c giai cÊp vµ c¸c tËp ®oµn x· héi nãi riªng ®-îc biÓu hiÖn th«ng qua cuéc sèng, hµnh ®éng, t-¬ng t¸c x· héi gi÷a c¸c chñ thÓ víi nhau vµ víi x· héi nh- thÕ nµo? Tõ ®ã, c¸c nhµ x· héi häc cÇn ph¶i x¸c ®Þnh ®-îc ®óng nh÷ng ph-¬ng thøc cÇn thiÕt dïng ®Ó kÕt hîp tèi ®a toµn bé c¸c lîi Ých cña chñ thÓ cïng lîi Ých cña tËp ®oµn víi lîi Ých cña x· héi trong nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi cô thÓ nh- thÕ nµo? Ngoµi ra, chøc n¨ng nhËn thøc cña x· héi häc cßn ®-îc thÓ hiÖn ë chç, cïng víi c¸c khoa häc x· héi - nh©n v¨n kh¸c, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu x· héi häc cßn ph¶i cã t¸c dông gãp phÇn ®¸ng kÓ vµo viÖc x©y dùng nªn mét hÖ thèng tri thøc lý luËn vµ ph-¬ng ph¸p luËn nhËn thøc ®óng vÒ c¸i x· héi còng nh- t×m ra nh÷ng nÐt ®Æc tr-ng c¬ b¶n cña c¸c m« h×nh x· héi tèi -u. Th«ng qua qu¸ tr×nh thùc hiÖn nh÷ng nghiªn cøu cô thÓ, c¸c c«ng tr×nh x· héi häc sÏ ®ãng gãp mét phÇn quyÕt ®Þnh vµo viÖc cung cÊp cho kho tµng lý luËn c¶ mét hÖ thèng nh÷ng th«ng tin khoa häc kh¸i qu¸t còng nh- t¹o lËp nh÷ng tiÒn ®Ò lý luËn, c¬ së ph-¬ng ph¸p luËn cïng tÝnh kh¸ch quan cho viÖc nhËn biÕt ®óng vÒ b¶n chÊt, khuynh h-íng ph¸t triÓn vµ quy luËt vËn ®éng cña c¸c hiÖn t-îng, c¸c qu¸ tr×nh x· héi. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã ®· gãp phÇn nhÊt ®Þnh vµo viÖc x¸c lËp nªn nh÷ng c¬ së ®Þnh h-íng ®óng ®¾n cho sù vËn hµnh cña c¸c hµnh ®éng - t-¬ng t¸c x· héi, gióp cho chñ thÓ x· héi biÕt c¸ch suy nghÜ hîp lý nh»m thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ toµn bé nh÷ng nhiÖm vô cña ho¹t ®éng thùc tiÔn, ho¹t ®éng khoa häc còng nh- ho¹t ®éng qu¶n lý vµ ®iÒu hµnh x· héi trong thùc tÕ ®a d¹ng. 12
b) Chøc n¨ng thùc tiÔn Chøc n¨ng thùc tiÔn cña x· héi häc kh«ng nh÷ng cã liªn quan trùc tiÕp víi chøc n¨ng nhËn thøc mµ cßn lµ mét chøc n¨ng c¬ b¶n vµ phæ biÕn cña x· héi häc. Chøc n¨ng thùc tiÔn cña x· héi häc ®-îc b¾t nguån tõ b¶n chÊt cña ho¹t ®éng nhËn thøc khoa häc mµ trong ®ã, cã yÕu tè dù b¸o. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ khi dùa vµo sù ph©n tÝch s©u s¾c tÝnh chÊt biÓu hiÖn cña c¸c hiÖn t-îng x· héi ®ang tån t¹i thËt còng nh- nh÷ng mÆt, nh÷ng qu¸ tr×nh riªng lÎ cña c¸i x· héi, nhµ x· héi häc ph¶i biÕt thùc hiÖn nhiÖm vô nghiªn cøu nh»m lµm s¸ng tá ®-îc triÓn väng cña sù vËn ®éng cïng ph-¬ng h-íng ph¸t triÓn theo quy luËt cña c¸i x· héi trong t-¬ng lai. Mét khi ®· chØ râ b¶n chÊt, quy luËt cña c¸c hiÖn t-îng x· héi, c¸c mèi quan hÖ x· héi th× nh÷ng ®¬n vÞ tri thøc lý luËn cña x· héi häc míi cã kh¶ n¨ng t¹o ra ®-îc nh÷ng c¬ së ®Þnh h-íng hoµn toµn ®Çy ®ñ vµ ®óng ®¾n cho viÖc thùc thi hµnh ®éng - t-¬ng t¸c x· héi cña chñ thÓ, gióp cho hä biÕt c¸ch t¹o lËp ra nh÷ng mèi quan hÖ x· héi cÇn thiÕt d-íi sù kiÓm so¸t cña ho¹t ®éng t- duy lý luËn ë b¶n th©n ®ång thêi, biÕt c¸ch tiÕn hµnh ®iÒu hßa c¸c mèi quan hÖ ®ã trong c¸c nhãm x· héi sao cho phï hîp víi yªu cÇu kh¸ch quan cña x· héi. ViÖc chñ thÓ biÕt tiÕn hµnh nghiªn cøu dù b¸o tr-íc vÒ tiÕn tr×nh vËn ®éng, ph¸t triÓn cña x· héi dùa trªn c¬ së ®· cã sù nhËn thøc s©u s¾c vÒ c¸c quy luËt, xu h-íng ph¸t triÓn cña x· héi ®-îc coi lµ ®iÒu kiÖn t©m lý - x· héi, tiÒn ®Ò lý luËn cho viÖc thùc hiÖn nhiÖm vô kÕ ho¹ch hãa vµ qu¶n lý x· héi mét c¸ch khoa häc trong thùc tiÔn. Chøc n¨ng thùc tiÔn cña x· héi häc cßn biÓu hiÖn ë chç, nh÷ng ®Ò xuÊt vµ khuyÕn nghÞ mµ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ®-a ra ph¶i ®¸p øng ®-îc c¸c yªu cÇu cña hµnh ®éng, t-¬ng t¸c trong x· héi nh»m cñng cè c¸c mèi liªn hÖ gi÷a khoa häc víi ®êi sèng thùc tiÔn vµ ph¸t huy tèi ®a vai trß chñ ®¹o cña lý luËn x· héi häc ®èi víi c«ng t¸c tæ chøc, qu¶n lý x· héi nãi chung. c) Chøc n¨ng t- t-ëng Chøc n¨ng t- t-ëng cña x· héi häc ®-îc xuÊt ph¸t tõ b¶n chÊt vµ vai trß quan träng cña hÖ t- t-ëng ®èi víi cuéc sèng, hµnh ®éng, t-¬ng t¸c x· héi cña mäi tæ chøc cïng c¸ nh©n con ng-êi trong hÖ thèng x· héi. §iÒu ®ã ®-îc biÓu hiÖn ë vai trß quyÕt ®Þnh trong viÖc cung cÊp tiÒn ®Ò khoa häc cña hÖ t- t-ëng chñ ®¹o lµm c¬ së lý luËn cho viÖc h×nh thµnh nªn nh©n sinh quan x· héi ®óng ®¾n cho mäi chñ thÓ ë tÊt c¶ c¸c nhãm x· héi. Néi dung cña chøc n¨ng t- t-ëng cña x· héi häc ®-îc thÓ hiÖn ë c¶ hai khÝa c¹nh cña mét vÊn ®Ò thèng nhÊt lµ trang bÞ lý luËn vµ h×nh thµnh thÕ giíi quan x· héi ®óng ®¾n cho mäi ng-êi trong c¸c nhãm x· héi. 13
HÖ thèng nh÷ng ®¬n vÞ tri thøc cña x· héi häc cã t¸c dông trang bÞ nh÷ng nguyªn lý khoa häc chung ®Ó gãp phÇn lµm h×nh thµnh ®-îc nh÷ng phÈm chÊt cña n¨ng lùc t- duy lý luËn, kü n¨ng suy nghÜ khoa häc vµ kh¶ n¨ng thùc hiÖn hµnh ®éng còng nh- t-¬ng t¸c x· héi hîp quy luËt kh¸ch quan cho mäi chñ thÓ cña toµn bé c¸c nhãm x· héi. X· héi häc ViÖt Nam hiÖn ®ang tõng b-íc ®-îc ph¸t triÓn ®Ó gãp mét phÇn xøng ®¸ng vµo viÖc trang bÞ thÕ giíi quan x· héi ®óng ®¾n theo quan ®iÓm cña K. Marx, V.I. Lenine vµ t- t-ëng Hå ChÝ Minh cho mäi chñ thÓ trong c¸c nhãm x· héi ë n-íc ta ®Ó hä biÕt c¸ch thùc hiÖn c¸c hµnh ®éng còng nh- t-¬ng t¸c x· héi mét c¸ch hîp lý trong c¸c ®iÒu kiÖn vËn ®éng cô thÓ cña nÒn kinh tÕ thÞ tr-êng, héi nhËp WTO, c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa vµ nÒn kinh tÕ tri thøc ë thÕ kû XXI nµy. 1.1.3. NhiÖm vô cña x· héi häc a) Nghiªn cøu h×nh th¸i biÓu hiÖn vµ c¬ chÕ vËn ®éng cña c¸c quy luËt x· héi NhiÖm vô hµng ®Çu cña c¸c nhµ x· héi häc lµ tiÕn hµnh nghiªn cøu ®Ó t×m ra b¶n chÊt, quy luËt cña qu¸ tr×nh x· héi nh»m x©y dùng vµ lµm ph¸t triÓn hÖ thèng c¸c kh¸i niÖm, ph¹m trï, c¬ së lý luËn khoa häc sao cho phï hîp víi tÝnh ®Æc thï cña x· héi häc. HiÖn nay, c¸c nhµ x· héi häc ®ang cßn ph¶i sö dông nhiÒu kh¸i niÖm, thuËt ng÷ cña c¸c ngµnh khoa häc kh¸c cho nªn, nhµ khoa häc ph¶i biÕt t¨ng c-êng triÓn khai c«ng t¸c nghiªn cøu lý luËn, thùc nghiÖm ®Ó võa cã thÓ lµm cñng cè bé m¸y kh¸i niÖm võa t×m tßi, tÝch lòy tri thøc, tiÕn tíi x©y dùng vµ hoµn thiÖn hÖ thèng lý luËn còng nh- ph-¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu riªng vµ ®Æc thï cho x· héi häc. Khi nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn cña x· héi häc, nhµ khoa häc cÇn ph¶i biÕt c¸ch tæ chøc thùc hiÖn c¸c qu¸ tr×nh nghiªn cøu c¬ b¶n theo mét hÖ thèng vÒ nh÷ng vÊn ®Ò cña thùc tiÔn x· héi nh»m kh¸m ph¸ ra b¶n chÊt, quy luËt cña ®èi t-îng, ®¸p øng ®-îc toµn bé nh÷ng yªu cÇu cña sù nghiÖp ph¸t triÓn kinh tÕ - v¨n hãa - x· héi mµ ®Êt n-íc ta ®ang ®Æt ra. b) Phôc vô thùc tiÔn tæ chøc vµ qu¶n lý x· héi §©y lµ nhiÖm vô hÕt søc quan träng cña x· héi häc. Th«ng qua thùc hiÖn nh÷ng qu¸ tr×nh nghiªn cøu thùc nghiÖm, c¸c c«ng tr×nh x· héi häc kh«ng nh÷ng cung cÊp ®-îc cho kho tµng lý luËn nh÷ng cø liÖu khoa häc ®Ó minh chøng cho c¸c vÊn ®Ò lý luËn, lµm c¬ së khoa häc cho viÖc kh¸i qu¸t hãa lý luËn còng nh- ®Ó kiÓm nghiÖm, chøng minh gi¶ thuyÕt khoa häc mµ cßn gãp phÇn ®¸ng kÓ vµo viÖc ph¸t hiÖn ra nh÷ng b»ng chøng vµ h-íng ®i - lèi nghÜ - c¸ch lµm míi trong nghiªn cøu nh»m kÝch thÝch kh¶ n¨ng t- duy s¸ng t¹o cho chñ thÓ khi thùc thi c¸c hµnh ®éng, t-¬ng t¸c x· héi. Qua ®ã, nã sÏ phôc vô ®¾c lùc cho viÖc thùc hiÖn nhiÖm vô tæ chøc, qu¶n lý x· héi mét c¸ch trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp cã hiÖu qu¶ thiÕt thùc. MÆt kh¸c, viÖc nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò 14
cña x· héi häc b»ng thùc nghiÖm cßn ®-îc coi lµ chiÕc cÇu nèi gi÷a lý luËn víi thùc tiÔn. Khi nhµ x· héi häc trùc tiÕp tiÕn hµnh nghiªn cøu thùc nghiÖm, ë hä sÏ cã ®ñ ®iÒu kiÖn vµ tiÒn ®Ò t©m lý - x· héi cÇn thiÕt ®Ó cã thÓ kiÓm tra ®-îc tÝnh ch©n thùc cña lý luËn, gãp phÇn n©ng cao tay nghÒ, kh¶ n¨ng vËn dông cø liÖu thùc tiÔn vµo gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò lý luËn. C¸c nghiªn cøu nµy ®-îc ®Þnh h-íng vµo viÖc ®Ò ra c¸c gi¶i ph¸p vËn dông hÖ thèng c¸c ®¬n vÞ tri thøc lý luËn cña x· héi häc vµo trong ho¹t ®éng thùc tiÔn tõ ®ã, nã sÏ t¹o ra ®-îc kh¶ n¨ng rót ng¾n kho¶ng c¸ch gi÷a mét bªn lµ tri thøc lý luËn vµ mét bªn lµ ho¹t ®éng thùc tiÔn ®ang diÔn ra hµng ngµy, hµng giê cña c¸c chñ thÓ trong x· héi. ViÖc tiÕn hµnh thùc thi c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu x· héi häc øng dông ®ßi hái c¸c nhµ x· héi häc ph¶i hÕt søc cÈn träng, biÕt suy nghÜ n¨ng ®éng vµ s¸ng t¹o khi gi¶i quyÕt hÖ thèng c¸c nhiÖm vô nghiªn cøu bëi v× c¸i x· héi kh«ng nh÷ng ®a d¹ng, phong phó mµ cßn lu«n lu«n vËn ®éng, ph¸t triÓn vµ biÕn ®æi. Tïy theo tÝnh chÊt biÓu hiÖn hµnh ®éng vµ t-¬ng t¸c x· héi trong cuéc sèng, ho¹t ®éng, giao tiÕp cña chñ thÓ c¸c nhãm x· héi ë mçi thêi kú lÞch sö kh¸c nhau mµ nh÷ng ®¬n vÞ tri thøc khoa häc cña x· héi häc còng ®-îc c¸c nhµ x· héi häc vËn dông mét c¸ch phï hîp, ®Æc biÖt lµ hä ph¶i biÕt quan t©m t×m hiÓu b¶n chÊt, quy luËt cña nh÷ng vÊn ®Ò, nh÷ng hiÖn t-îng x· héi míi n¶y sinh. Cã nh- vËy, c¸c biÖn ph¸p c¶i t¹o thùc tiÔn mµ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu x· héi häc ®-a ra míi cã tÝnh kh¶ thi cao, c¸c ®¬n vÞ kiÕn thøc vµ kü n¨ng thùc hiÖn c¸c hµnh ®éng vµ t-¬ng t¸c x· héi do c¸c nhµ nghiªn cøu x· héi häc x¸c ®Þnh míi cã thÓ phôc vô ®¾c lùc ®-îc cho c«ng t¸c qu¶n lý còng nh- tæ chøc x· héi. c) Ph¸t triÓn khoa häc Qua nghiªn cøu lý luËn, thùc nghiÖm vµ nghiªn cøu øng dông, c¸c c«ng tr×nh x· héi häc cã thÓ ®ãng gãp ®-îc mét phÇn quan träng vµo viÖc x©y dùng nªn mét hÖ thèng bé m¸y kh¸i niÖm, ph¹m trï, lý thuyÕt cÇn thiÕt lµm c¬ së khoa häc cho qu¸ tr×nh ph¸t triÓn hÖ thèng lý luËn cña x· héi häc. 1.2. LÞch sö h×nh thµnh cña x· héi häc 1.2.1. X· héi häc ë giai ®o¹n míi h×nh thµnh Nh×n chung, x· héi häc lóc ban ®Çu cßn n»m trong triÕt häc nªn c¸c t- t-ëng khoa häc vµ triÕt lý x· héi ®-îc hßa nhËp vµo nhau. Nh÷ng t- t-ëng cña x· héi häc ®-îc thÓ hiÖn trong hÖ thèng quan ®iÓm cña c¸c nhµ t- t-ëng triÕt lý x· héi cæ ®¹i vµ cËn ®¹i. C¸c ®¹i biÓu lín cña t- t-ëng x· héi häc ph-¬ng §«ng nãi chung vµ Trung Hoa nãi riªng lµ Qu¶n Träng, Khæng Tö, M¹nh Tö, Tu©n Tö, L·o Tö, Trang Tö, Hµn Phi Tö. 15
Trong thêi kú cæ ®¹i, cã nh÷ng t- t-ëng vÒ c¸i x· héi cña Platon , Aristote. Trong thêi kú trung ®¹i, do t- t-ëng triÕt häc kinh viÖn, gi¸o ®iÒu, t«n gi¸o chiÕm -u thÕ nªn chØ cã mét sè t- t-ëng cña c¸c nhµ triÕt lý x· héi cã tÝnh chÊt thùc nghiÖm. Trong thêi kú Phôc h-ng, xuÊt hiÖn ph-¬ng h-íng tæ chøc thùc nghiÖm x· héi theo quan ®iÓm cña c¸c nhµ triÕt lý x· héi danh tiÕng nh- H. Hobbes, J. Locke. Tõ cæ ®¹i ®Õn Phôc h-ng cã thÓ ®-îc xem nh- lµ nh÷ng thêi kú diÔn ra c¸c qu¸ tr×nh x©y dùng nªn nh÷ng tiÒn ®Ò lý luËn, ph-¬ng ph¸p luËn cÇn thiÕt cho sù ra ®êi cña x· héi häc. Trong giai ®o¹n nµy, c¸c nhµ t- t-ëng vÒ triÕt lý x· héi míi chØ ®-a ra ®-îc nh÷ng ý t-ëng chung d-íi h×nh thøc t- duy x· héi. Nh÷ng hiÓu biÕt cña con ng-êi vÒ b¶n chÊt vµ quy luËt cña qu¸ tr×nh x· héi ®· dÇn dÇn ®-îc h×nh thµnh theo thêi gian cña tiÕn tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö nh©n lo¹i vµ ®· gãp phÇn quyÕt ®Þnh vµo viÖc ®Æt nÒn mãng vÒ ph-¬ng ph¸p luËn cho sù n¶y sinh ra c¸c t- t-ëng cña x· héi häc. Nh×n chung, trong thêi kú nµy, c¸c quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ b¶n chÊt, quy luËt cña c¸i x· héi ®-îc biÓu hiÖn chñ yÕu d-íi h×nh thøc ý t-ëng cña hÖ thèng triÕt lý x· héi. Tõ thÕ kû XVIII ®Õn thÕ kû XIX, ng-êi ta ®· ph¸t hiÖn ra c¸c ®Þnh luËt x· héi. Cuèi thÕ kû XVIII, ®Çu thÕ kû XIX, trong ho¹t ®éng khoa häc ®· xuÊt hiÖn nhu cÇu muèn nhËn thøc ®-îc c¸i míi mét c¸ch khoa häc vÒ b¶n chÊt vµ quy luËt cña c¸c qu¸ tr×nh x· héi. Nh÷ng c¸i ®ã cã t¸c dông lµm tiÒn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn rÊt quan träng cho sù ra ®êi cña x· héi häc nh- lµ mét khoa häc. Cuèi thÕ kû XIX, x· héi häc míi ®-îc thõa nhËn lµ mét khoa häc ®éc lËp. Ng-êi ®-îc xem lµ cã c«ng ®Çu ®èi víi viÖc t¹o lËp nh÷ng tiÒn ®Ò cÇn thiÕt cho sù ra ®êi cña x· héi häc lµ nhµ x· héi häc ng-êi Ph¸p A. Comte (1798 - 1857). ¤ng lµ ng-êi ®Çu tiªn nªu ra thuËt ng÷ x· héi häc - “Sociology”. A. Comte ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu nh÷ng thuéc tÝnh cña hµnh ®éng còng nh- t-¬ng t¸c x· héi b»ng thùc nghiÖm ®Ó chøng minh cho sù biÓu hiÖn cña toµn bé c¸c quy luËt c¬ b¶n cña c¸c hiÖn t-îng x· héi qua ®ã, s¸ng lËp ra nÒn triÕt häc thùc chøng vµ h×nh thµnh nªn trµo l-u x· héi häc thùc chøng. Nhµ x· héi häc ng-êi Ph¸p E. Durkheim (1858 - 1917) cßn ®-a ra kh¸i niÖm “sù kiÖn x· héi vµ cÊu tróc x· héi” thay cho ph¹m trï t©m - sinh lý c¸ nh©n trong khi nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò cña x· héi häc. N¨m 1897 «ng nªu ra ý t-ëng vÒ cÊu tróc x· héi trong t¸c phÈm “C²c quy t¾c cña ph-¬ng ph¸p luËn x± héi hãc”. ¤ng còng ®-îc coi lµ ng-êi ®· cã nh÷ng ®ãng gãp quan träng vµo viÖc ®-a x· héi häc ph¸t triÓn thµnh mét khoa häc ®éc lËp. 16
1.2.2. X· héi häc ë giai ®o¹n ph¸t triÓn - Mét sè tr-êng ph¸i chÝnh Trong kho tµng lý luËn cña x· héi häc cã nh÷ng tr-êng ph¸i lín nh- : 1) X· héi häc thùc chøng cña A. Comte víi c¬ cÊu x· héi ®-îc bao gåm tÜnh häc x· héi vµ ®éng häc x· héi ; 2) X· héi häc duy vËt lÞch sö cña K. Marx víi c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi ; 3) X· héi häc tiÕn hãa cña H. Spencer víi luËn ®Ò x· héi nh- lµ c¬ thÓ sèng ; 4) X· héi häc thùc nghiÖm chøc n¨ng x· héi cña E. Durkheim víi luËn ®Ò ®oµn kÕt x· héi ; 5) X· héi häc t«n gi¸o cña M. Weber víi hµnh ®éng vµ ph©n tÇng x· héi. §Æc tr-ng c¬ b¶n cña giai ®o¹n nµy lµ x· héi häc ®· trë thµnh mét khoa häc ®éc lËp vµ ph¸t huy ®-îc t¸c dông chñ ®¹o vÒ mÆt lý luËn ®èi víi ho¹t ®éng tæ chøc còng nh- qu¶n lý ®êi sèng x· héi cña con ng-êi. Trong thêi kú nµy, x· héi häc ®-îc ph¸t triÓn theo nhiÒu tr-êng ph¸i lý luËn kh¸c nhau trªn kh¾p thÕ giíi nh- lý thuyÕt cÊu tróc x· héi cña A. Gidden, lý thuyÕt t-¬ng t¸c biÓu tr-ng trong giao tiÕp x· héi cña G. Mead, lý thuyÕt hÖ thèng x· héi - Hµnh ®éng x· héi cña T. Parsons vµ R. Merton, lý thuyÕt trao ®æi x· héi cña G. Homans, H. Blumer vµ nhiÒu lý thuyÕt kh¸c. - VÒ ph-¬ng ph¸p luËn Trong x· héi häc cã hai khuynh h-íng tiÕp cËn chÝnh ®èi víi ®èi t-îng nghiªn cøu lµ tiÕp cËn vÜ m« cña x· héi häc ch©u ¢u vµ tiÕp cËn vi m« cña x· héi häc Hoa Kú. X· héi häc ®-îc ph¸t triÓn m¹nh ë ch©u ¢u cã nhiÖm vô nghiªn cøu chuyªn s©u vÒ nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt cïng quy luËt cña qu¸ tr×nh x· héi ®-îc vËn hµnh trong c¸c c¬ cÊu x· héi x¸c ®Þnh. §Õn ®Çu thÕ kû XX nã ®-îc ph¸t triÓn thµnh x· héi häc cÊu tróc. D-íi nh÷ng t¸c ®éng m¹nh mÏ cña cuéc c¸ch m¹ng khoa häc - kü thuËt vµ qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa mµ ë Hoa Kú, ng-êi ta ®· biÕt quan t©m ®Æc biÖt ®Õn viÖc nghiªn cøu nh÷ng biÓu hiÖn cña hÖ thèng hµnh vi ph¶n øng cña con ng-êi ®èi víi c¸c kÝch thÝch. Th«ng qua tiÕn tr×nh ph©n tÝch nh÷ng biÓu hiÖn thùc tÕ ®ã, c¸c nhµ x· héi häc Hoa Kú ®· biÕt tiÕn hµnh nghiªn cøu vµ gi¶i quyÕt ®-îc hµng lo¹t c¸c vÊn ®Ò cña x· héi häc cã liªn quan ®Õn b¶n chÊt còng nh- quy luËt biÓu hiÖn cña hµnh vi vµ lµm h×nh thµnh nªn tr-êng ph¸i x· héi häc hµnh vi. Trong giai ®o¹n ph¸t triÓn, x· héi häc chuyÓn m¹nh sang khuynh h-íng nghiªn cøu thùc nghiÖm “c²c vÊn ®Ò cña c¸i x· héi” do mét ®éi ngò hïng m¹nh c¸c nhµ x· héi häc ®· ®-îc ®µo t¹o chuyªn s©u thuéc nhiÒu lÜnh vùc vµ ë nhiÒu n¬i kh¸c nhau trªn thÕ giíi thùc 17