GIÁO TRÌNH QUY HOẠCH VÀ THIẾT KẾ HỆ THỐNG THUỶ LỢI - TẬP II

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:0

Thêm vào BST

Báo xấu

121
lượt xem 29
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Diện tích đất đai của cả nước ta khoảng 33.200.000 ha, trong đó diện tích đất vùng đồi núi là hơn 20 triệu ha, chiếm gần 70% diện tích đất đai cả nước. Các tỉnh có diện tích đồi núi chiếm phần lớn, có thể phân thành 3 khu vực: - Các tỉnh miền núi phía Bắc: gồm 13 tỉnh (Hà Giang, Tuyên Quang, Cao Bằng, Lạng Sơn, Lai Châu, Điện Biên, Lào Cai, Yên Bái, Thái Nguyên, Bắc Kạn, Sơn La, Hoà Bình, Quảng Ninh) có diện tích tự nhiên là: 9.352.000 ha chiếm hơn 28% diện tích đất...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: GIÁO TRÌNH QUY HOẠCH VÀ THIẾT KẾ HỆ THỐNG THUỶ LỢI - TẬP II

Tr−êng §¹i häc Thuû lîi GI¸O TR×NH Quy ho¹ch vμ ThiÕt kÕ hÖ thèng thuû lîi TËp II WRU/SCB WRU Hµ néi, 2005
Tr−êng §¹i häc Thuû lîi GI¸O TR×NH Quy ho¹ch vμ ThiÕt kÕ hÖ thèng thuû lîi TËp II PGS.TS. Ph¹m Ngäc H¶i GS.TS. Tèng §øc Khang GS.TS. Bïi HiÕu TS. Ph¹m ViÖt Hßa WRU/SCB WRU Hµ néi, 2005
3 Môc lôc Môc lôc Trang Lêi nãi ®Çu 7 B¶ng ch÷ viÕt t¾t 8 Ch−¬ng 12. HÖ thèng thuû lîi vïng ®åi nói 12.1. §Æc ®iÓm miÒn ®åi nói n−íc ta vµ yªu cÇu ph¸t triÓn thuû lîi 9 12.1.1. Kh¸i qu¸t chung 9 12.1.2. §Æc ®iÓm chñ yÕu vÒ tù nhiªn c¸c tØnh miÒn nói 10 12.1.3. T×nh h×nh thuû lîi vµ ph¸t triÓn n«ng nghiÖp 12 12.1.4. Nh÷ng tån t¹i vµ h−íng kh¾c phôc ®Ó ph¸t triÓn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng ë c¸c tØnh miÒn nói 13 12.2. Xãi mßn ®Êt vµ biÖn ph¸p chèng xãi mßn 14 12.2.1. T×nh h×nh ®Êt dèc, ®åi nói, n¬i sinh ra xãi mßn ®Êt 14 12.2.2. T¸c h¹i cña xãi mßn ®Êt 15 12.2.3. Nguyªn nh©n g©y ra xãi mßn 17 12.2.4. X¸c ®Þnh l−îng xãi mßn 20 12.2.5. C¸c biÖn ph¸p chèng xãi mßn 21 12.2.6. Chèng xãi mßn b»ng biÖn ph¸p c«ng tr×nh 23 12.2.7. Ruéng bËc thang 31 12.2.8. Chèng xãi mßn b»ng biÖn ph¸p n«ng nghiÖp 33 12.2.9. Chèng xãi mßn b»ng biÖn ph¸p l©m nghiÖp 38 12.3. BiÖn ph¸p thuû lîi vïng ®åi nói 41 12.3.1. HÖ thèng thuû lîi vïng ®åi nói 41 12.3.2. C¸ch tÝnh to¸n thuû lîi cho hÖ thèng liªn hå 46 C©u hái «n tËp 50 Ch−¬ng 13. BiÖn ph¸p thuû lîi vïng ®Êt mÆn 13.1. Kh¸i niÖm chung 51 13.2. Ph©n lo¹i ®Êt mÆn 52 13.2.1. Ph©n lo¹i ®Êt mÆn theo thµnh phÇn ho¸ häc cña c¸c lo¹i muèi 52 13.2.2. Ph©n lo¹i ®Êt mÆn theo ®Æc tr−ng h×nh th¸i cña ®Êt 52 13.2.3. Ph©n lo¹i ®Êt mÆn theo l−îng chøa muèi trong ®Êt 52
4 Quy ho¹ch vµ thiÕt kÕ hÖ thèng thuû lîi 13.2.4. Ph©n lo¹i ®Êt mÆn theo ®é pH 53 13.2.5. §Êt mÆn Xolonet 54 13.3. C¸c lo¹i ®Êt mÆn ë ViÖt Nam 54 13.3.1. §Êt ven biÓn cã ph¶n øng trung tÝnh hoÆc kiÒm yÕu 55 13.3.2. §Êt mÆn só vÑt 56 13.3.3. §Êt mÆn chua 57 13.4. §Êt mÆn vµ c©y trång 58 13.5. BiÖn ph¸p thuû lîi c¶i t¹o ®Êt mÆn 61 13.5.1. M« h×nh diÔn biÕn mÆn trong ®Êt ®−îc röa 63 13.5.2. Sù vËn ®éng cña muèi trong ®Êt khi röa mÆn 64 13.5.3. Röa mÆn trung tÝnh vµ kiÒm trong tr−êng hîp n−íc ngÇm n»m s©u vµ dÔ tho¸t 65 13.5.4. Röa mÆn kiÒm vµ trung tÝnh trong tr−êng hîp n−íc ngÇm n»m n«ng vµ khã tho¸t 75 13.5.4. Tiªu n−íc khi röa mÆn 84 13.5.5. Mïa röa, chÕ ®é röa vµ kü thuËt röa 94 13.5.6. BiÖn ph¸p c¶i t¹o ®Êt mÆn Xolonet vµ ®Êt mÆn chua 99 13.5.7. BiÖn ph¸p trång lóa c¶i t¹o ®Êt mÆn 101 C©u hái «n tËp 109 Ch−¬ng 14. BiÖn ph¸p thuû lîi vïng ¶nh h−ëng thuû triÒu 14.1. Kh¸i qu¸t vÒ thuû triÒu 110 14.1.1. Kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ thuû triÒu 110 14.1.2. Thuû triÒu trong s«ng 115 14.2. Mét sè vÊn ®Ò chung vÒ tam gi¸c ch©u vµ cöa s«ng 125 14.2.1. Kh¸i niÖm vÒ tam gi¸c ch©u 125 14.2.2. Cöa s«ng vµ lo¹i h×nh cöa s«ng 128 14.3. Kh¸i qu¸t vÒ t×nh h×nh ®Êt ®ai vïng ven biÓn chÞu ¶nh h−ëng cña thuû triÒu 130 14.3.1. §ång b»ng s«ng Hång - s«ng Th¸i B×nh 130 14.3.2. §ång b»ng ven biÓn miÒn Trung 131 14.3.3. §ång b»ng ven biÓn Nam Bé 131 14.4. C¸c gi¶i ph¸p thuû lîi vïng ven biÓn chÞu ¶nh h−ëng cña thuû triÒu 132 14.4.1. NhiÖm vô vµ c¸c néi dung c¬ b¶n 132 14.4.2. S¬ ®å c¸c hÖ thèng thuû n«ng chÞu ¶nh h−ëng cña thuû triÒu 133
5 Môc lôc 14.4.3. C¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n khi quy ho¹ch, thiÕt kÕ vµ qu¶n lý vËn hµnh c¸c hÖ thèng thuû n«ng vïng chÞu ¶nh h−ëng thuû triÒu 135 14.4.4. C¸c gi¶i ph¸p khai hoang lÊn biÓn 136 14.4.5. Trång lóa röa mÆn 139 14.5. TÝnh to¸n thñy lîi vïng ven biÓn chÞu ¶nh h−ëng cña thñy triÒu 142 14.5.1. §Æc ®iÓm cña hÖ thèng kªnh m−¬ng vµ cèng tiªu n−íc vïng triÒu 143 14.5.2. M« h×nh thuû lîi c¬ së vïng ¶nh h−ëng triÒu 143 14.5.3. TÝnh to¸n thuû lîi hÖ thèng tiªu n−íc vïng chÞu ¶nh h−ëng thuû triÒu 155 14.5.4. TÝnh to¸n thuû lîi hÖ thèng t−íi vïng chÞu ¶nh h−ëng thuû triÒu 165 14.6. HÖ thèng thuû lîi vïng nu«i t«m 166 14.6.1. Kh¸i niÖm vÒ nu«i t«m c«ng nghiÖp 166 14.6.2. C¸c m« h×nh nu«i t«m c«ng nghiÖp 166 14.6.3. C¸c h¹ng môc c«ng tr×nh trong hÖ thèng thuû lîi phôc vô nu«i t«m c«ng nghiÖp 168 C©u hái «n tËp 170 Ch−¬ng 15. BiÖn ph¸p thñy lîi vïng óng 15.1. Nguyªn nh©n óng vµ c¸c biÖn ph¸p c¶i t¹o ®Êt vïng óng 172 15.1.1. C¸c nguyªn nh©n g©y nªn óng 172 15.1.2. Vµi nÐt vÒ t×nh h×nh óng ë n−íc ta 174 15.1.3. C¸c biÖn ph¸p c¶i t¹o vïng óng 175 15.2. Bè trÝ hÖ thèng thuû lîi vïng óng 175 15.2.1. Ph−¬ng h−íng chung quy ho¹ch vïng óng 175 15.2.2. Mét sè c¸ch bè trÝ hÖ thèng thuû lîi ®iÓn h×nh ë vïng óng 177 15.3. TÝnh to¸n thñy lîi vïng óng 180 15.3.1. Môc ®Ých vµ néi dung tÝnh to¸n 180 15.3.2. Mét sè ®Æc ®iÓm mÆt c¾t kªnh tiªu vïng óng 181 C©u hái «n tËp 195 Ch−¬ng 16. Sö dông n−íc th¶i ®Ó t−íi ruéng Më ®Çu 196 16.1. Thµnh phÇn vµ tÝnh chÊt cña n−íc th¶i 196 16.1.1. §Æc tÝnh cña n−íc th¶i sinh ho¹t 197
6 Quy ho¹ch vµ thiÕt kÕ hÖ thèng thuû lîi 16.1.2. N−íc th¶i cña c¸c nhµ m¸y, xÝ nghiÖp 200 16.1.3. N−íc th¶i ®« thÞ 202 16.2. ý nghÜa viÖc dïng n−íc th¶i ®Ó t−íi ruéng 206 16.3. Sö dông n−íc th¶i trong n«ng nghiÖp ë ViÖt Nam 208 16.4. C¸c vÊn ®Ò liªn quan khi dïng n−íc th¶i ®Ó t−íi 212 16.4.1. Nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n khi sö dông n−íc th¶i 212 16.4.2. VÒ chÊt l−îng n−íc vµ tiªu chuÈn n−íc t−íi 212 16.4.3. VÒ n«ng nghiÖp vµ vÖ sinh phßng bÖnh 215 16.5. Kh¸i qu¸t vÒ c¸c ph−¬ng ph¸p xö lý n−íc th¶i vµ lùa chän ph−¬ng ph¸p xö lý n−íc cho t−íi ruéng 217 16.5.1. BiÖn ph¸p l¾ng ®äng 218 16.5.2. Ph−¬ng ph¸p pha lo·ng 220 16.5.3. Ph−¬ng ph¸p trõ ®éc b»ng ho¸ häc, biÖn ph¸p trung hoµ 220 16.5.4. Ph−¬ng ph¸p sinh häc xö lý n−íc th¶i 220 16.6. HÖ thèng sö dông n−íc th¶i ®Ó t−íi ruéng 221 16.6.1. §Æc ®iÓm cña hÖ thèng t−íi n−íc th¶i 221 16.6.2. Chän khu vùc t−íi n−íc th¶i 222 16.6.3. HÖ thèng t−íi n−íc th¶i 222 16.6.4. T¸c dông tù lµm s¹ch trong viÖc dïng n−íc th¶i t−íi ruéng 224 C©u hái «n tËp 226 Tµi liÖu tham kh¶o 227
3 môC LôC Môc lôc Trang Lêi nãi ®Çu Ch−¬ng 12. HÖ thèng thuû lîi vïng ®åi nói 12.1. §Æc ®iÓm miÒn ®åi nói n−íc ta vµ yªu cÇu ph¸t triÓn thuû lîi 12.1.1. Kh¸i qu¸t chung 12.1.2. §Æc ®iÓm chñ yÕu vÒ tù nhiªn c¸c tØnh miÒn Nói 12.1.3. T×nh h×nh thuû lîi vµ ph¸t triÓn n«ng nghiÖp 12.1.4. Nh÷ng tån t¹i vµ h−íng kh¾c phôc ®Ó ph¸t triÓn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng ë c¸c tØnh miÒn nói 12.2. Xãi mßn ®Êt vµ biÖn ph¸p chèng xãi mßn 12.2.1. T×nh h×nh ®Êt dèc, ®åi nói, n¬i sinh ra xãi mßn ®Êt 12.2.2. T¸c h¹i cña xãi mßn ®Êt 12.2.3. Nguyªn nh©n g©y ra xãi mßn 12.2.4. X¸c ®Þnh l−îng xãi mßn 12.2.5. C¸c biÖn ph¸p chèng xãi mßn 12.2.6. Chèng xãi mßn b»ng biÖn ph¸p c«ng tr×nh 12.2.7. Ruéng bËc thang 12.2.8. Chèng xãi mßn b»ng biÖn ph¸p n«ng nghiÖp 12.3. BiÖn ph¸p thuû lîi vïng ®åi nói 12.3.1. HÖ thèng thuû lîi vïng ®åi nói 12.3.2. C¸ch tÝnh to¸n thuû lîi cho hÖ thèng liªn hå Ch−¬ng 13. BiÖn ph¸p thuû lîi vïng ®Êt mÆn 13.1. Kh¸i niÖm chung 13.2. Ph©n lo¹i ®Êt mÆn 13.2.1. Ph©n lo¹i ®Êt mÆn theo thµnh phÇn ho¸ häc cña c¸c lo¹i muèi 13.2.2. Ph©n lo¹i ®Êt mÆn theo ®Æc tr−ng h×nh thµnh cña ®Êt 13.2.3. Ph©n lo¹i ®Êt mÆn theo l−îng chøa muèi trong ®Êt 13.2.4. Ph©n lo¹i ®Êt mÆn theo ®é pH 13.2.5. §Êt mÆn Xolonet 13.3. C¸c lo¹i ®Êt mÆn ë ViÖt Nam
4 Quy ho¹ch vµ thiÕt kÕ hÖ thèng thuû lîi 13.3.1. §Êt ven biÓn cã ph¶n øng trung tÝnh hoÆc kiÒm yÕu 13.3.2. §Êt mÆn só vÑt 13.3.3. §Êt mÆn chua 13.4.§Êt mÆn vµ c©y trång 13.5. BiÖn ph¸p thuû lîi c¶i t¹o n−íc mÆn 13.5.1. M« h×nh diÔn biÕn mÆn trong ®Êt ®−îc röa 13.5.2. Sù vËn ®éng cña muèi trong ®Êt khi röa mÆn 13.5.3. Röa mÆn trung tÝnh vµ kiÒm trong tr−êng hîp n−íc ngÇm n»m s©u vµ dÔ tho¸t 13.5.4. Röa mÆn kiÒm vµ trung tÝnh trong tr−êng hîp n−íc ngÇm n»m n«ng vµ khã tho¸t 13.5.4. Tiªu n−íc khi röa mÆn 13.5.5. Mïa röa, chÕ ®é röa vµ kü thuËt röa 13.5.6. BiÖn ph¸p c¶i t¹o ®Êt mÆn Xolonet vµ ®Êt mÆn chua 13.5.7. BiÖn ph¸p trång lóa c¶i t¹o ®Êt mÆn Ch−¬ng 14. BiÖn ph¸p thuû lîi vïng ¶nh h−ëng thuû triÒu 14.1. Kh¸i qu¸t vÒ thuû triÒu 14.1.1. Kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ thuû triÒu 14.1.2. Thuû triÒu trong s«ng 14.2. Mét sè vÊn ®Ò chung vÒ tam gi¸c ch©u vµ cöa s«ng 14.2.1. Kh¸i niÖm vÒ tam gi¸c ch©u 14.2.2. Cöa s«ng vµ lo¹i h×nh cöa s«ng 14.3. Kh¸i qu¸t vÒ t×nh h×nh ®Êt ®ai vïng ven biÓn chÞu ¶nh h−ëng cña thuû triÒu 14.3.1. §ång b»ng s«ng Hång - s«ng Th¸i B×nh 14.3.2. §ång b»ng ven biÓn miÒn Trung 14.3.3. §ång b»ng ven biÓn Nam Bé 14.4. C¸c gi¶i ph¸p thuû lîi vïng ven biÓn chÞu ¶nh h−ëng cña thuû triÒu 14.4.1. NhiÖm vô vµ c¸c néi dung c¬ b¶n 14.4.2. S¬ ®å c¸c hÖ thèng thuû n«ng chÞu ¶nh h−ëng cña thuû triÒu 14.4.3. C¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n khi quy ho¹ch, thiÕt kÕ vµ qu¶n lý vËn hµnh c¸c hÖ thèng thuû n«ng vïng chÞu ¶nh h−ëng thuû triÒu 14.4.4. C¸c gi¶i ph¸p khai hoang lÊn biÓn 14.4.5. Trång lóa röa mÆn
5 môC LôC 14.5. TÝnh to¸n thñy lîi vïng ven biÓn chÞu ¶nh h−ëng cña thñy triÒu 14.5.1. §Æc ®iÓm cña hÖ thèng kªnh m−¬ng vµ cèng tiªu n−íc vïng triÒu 14.5.2. M« h×nh thuû lîi c¬ së vïng ¶nh h−ëng triÒu 14.5.3. TÝnh to¸n thuû lîi hÖ thèng t−íi vïng ¶nh h−ëng thuû triÒu 14.5.4. TÝnh to¸n thuû lîi hÖ thèng tiªu n−íc vïng ¶nh h−ëng triÒu 14.6. HÖ thèng thuû lîi vïng nu«i t«m 14.6.1. Kh¸i niÖm vÒ nu«i t«m c«ng nghiÖp 14.6.2. C¸c m« h×nh nu«i t«m c«ng nghiÖp 14.6.3. C¸c h¹ng môc c«ng tr×nh trong hÖ thèng thuû lîi phôc vô nu«i t«m c«ng nghiÖp Ch−¬ng 15. BiÖn ph¸p thñy lîi vïng óng 15.1. Nguyªn nh©n vµ c¸c biÖn ph¸p c¶i t¹o ®Êt vïng óng 15.1.1. C¸c nguyªn nh©n g©y nªn óng 15.1.2. Vµi nÐt vÒ t×nh h×nh óng ë n−íc ta 15.1.3. C¸c biÖn ph¸p c¶i t¹o vïng óng 15.2. Bè trÝ hÖ thèng thuû lîi vïng óng 15.2.1. Ph−¬ng h−íng chung quy ho¹ch vïng óng 15.2.2. Mét sè c¸ch bè trÝ hÖ thèng thuû lîi ®iÓn h×nh ë vïng óng 15.3. TÝnh to¸n thñy lîi vïng óng 15.3.1. Môc ®Ých vµ néi dung tÝnh to¸n 15.3.2. Mét sè ®Æc ®iÓm mÆt c¾t kªnh tiªu vïng óng Ch−¬ng 16. Sö dông n−íc th¶i ®Ó t−íi ruéng Më ®Çu 16.1. Thµnh phÇn vµ tÝnh chÊt cña n−íc th¶i 16.1.1. §Æc tÝnh cña n−íc th¶i sinh ho¹t 16.1.2. N−íc th¶i cña c¸c nhµ m¸y, xÝ nghiÖp 16.1.3. N−íc th¶i ®« thÞ 16.2. ý nghÜa viÖc dïng n−íc th¶i ®Ó t−íi ruéng 16.3. Sö dông n−íc th¶i trong n«ng nghiÖp ë ViÖt Nam 16.4. C¸c vÊn ®Ò liªn quan khi dïng n−íc th¶i ®Ó t−íi 16.4.1. Nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n khi sö dông n−íc th¶i 16.4.2. VÒ chÊt l−îng n−íc vµ tiªu chuÈn n−íc t−íi
6 Quy ho¹ch vµ thiÕt kÕ hÖ thèng thuû lîi 16.4.3. VÒ n«ng nghiÖp vµ vÖ sinh phßng bÖnh 16.5. Kh¸i qu¸t vÒ c¸c ph−¬ng ph¸p xö lý n−íc th¶i vµ lùa chän ph−¬ng ph¸p xö lý n−íc cho t−íi ruéng 16.5.1. BiÖn ph¸p l¾ng ®äng 16.5.2. Ph−¬ng ph¸p pha lo·ng 16.5.3. Ph−¬ng ph¸p trõ ®éc b»ng ho¸ häc, biÖn ph¸p trung hoµ 16.5.4. Ph−¬ng ph¸p sinh häc xö lý n−íc th¶i 16.6. HÖ thèng sö dông n−íc th¶i ®Ó t−íi ruéng 16.6.1. §Æc ®iÓm cña hÖ thèng t−íi n−íc th¶i 16.6.2. Chän khu vùc t−íi n−íc th¶i 16.6.3. HÖ thèng t−íi n−íc th¶i 16.6.4. T¸c dông tù lµm s¹ch trong viÖc dïng n−íc th¶i t−íi ruéng Tµi liÖu tham kh¶o
7 môC LôC
9 Ch−¬ng 12 - HÖ thèng thuû lîi vïng ®åi nói Ch−¬ng 12 HÖ thèng thuû lîi vïng ®åi nói 12.1. §Æc ®iÓm miÒn ®åi nói n−íc ta vµ yªu cÇu ph¸t triÓn thuû lîi 12.1.1. Kh¸i qu¸t chung DiÖn tÝch ®Êt ®ai cña c¶ n−íc ta kho¶ng 33.200.000 ha, trong ®ã diÖn tÝch ®Êt vïng ®åi nói lµ h¬n 20 triÖu ha, chiÕm gÇn 70% diÖn tÝch ®Êt ®ai c¶ n−íc. C¸c tØnh cã diÖn tÝch ®åi nói chiÕm phÇn lín, cã thÓ ph©n thµnh 3 khu vùc: - C¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c: gåm 13 tØnh (Hµ Giang, Tuyªn Quang, Cao B»ng, L¹ng S¬n, Lai Ch©u, §iÖn Biªn, Lµo Cai, Yªn B¸i, Th¸i Nguyªn, B¾c K¹n, S¬n La, Hoµ B×nh, Qu¶ng Ninh) cã diÖn tÝch tù nhiªn lµ: 9.352.000 ha chiÕm h¬n 28% diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn c¶ n−íc. D©n sè 8.831.000 ng−êi, chiÕm 12% d©n sè c¶ n−íc, mËt ®é 120 ng−êi/km2. - C¸c tØnh thuéc Trung bé: gåm 14 tØnh (Thanh Ho¸, NghÖ An, Hµ TÜnh, Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ, Thõa Thiªn HuÕ, Qu¶ng Nam, §µ N½ng, Qu¶ng Ng·i, B×nh §Þnh, Phó Yªn, Kh¸nh Hoµ, Ninh ThuËn, B×nh ThuËn) cã diÖn tÝch tù nhiªn 9.336.000 ha chiÕm 28% diÖn tÝch c¶ n−íc, d©n sè 17.284.000 ng−êi chiÕm 23,8% d©n sè c¶ n−íc, mËt ®é b×nh qu©n 178 ng−êi/km2. - Vïng ®åi nói T©y Nguyªn: gåm c¸c tØnh §¾c L¾c, §¾c N«ng, L©m §ång, Gia Lai vµ Kon Tum, cã d©n sè gÇn 3 triÖu ng−êi vµ tæng diÖn tÝch ®Êt ®ai 5 ÷ 6 triÖu ha, trong ®ã diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp chØ cã 573.000 ha, diÖn tÝch c©y c«ng nghiÖp 59.000 ha. B¶ng 12.1- B¶ng thèng kª t×nh h×nh sö dông ®Êt ë c¸c vïng [24] Vïng nói T©y TT Th«ng sè Trung bé phÝa B¾c Nguyªn 1 D©n sè (ng−êi) 8.831.000 17.284.200 2.998.700 2 DiÖn tÝch (ha) 9.352.000 9.336.000 5.611.900 3 DiÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp (ha) 1.062.000 1.226.200 572.700 3.294.000 4 DiÖn tÝch ®Êt l©m nghiÖp (ha) 1.713.000 3.585.100 5 DiÖn tÝch c©y ¨n qu¶ (ha) 32.335 43.010 14.000 6 DiÖn tÝch c©y c«ng nghiÖp hµng n¨m (ha) 209.800 438.500 59.300 7 DiÖn tÝch c©y ¨n qu¶ ®Õn n¨m 2000 (ha ) 68.265 80.000 34.000
10 Quy ho¹ch vµ thiÕt kÕ hÖ thèng thuû lîi 12.1.2. §Æc ®iÓm chñ yÕu vÒ tù nhiªn c¸c tØnh miÒn nói [24] Vïng ®åi nói ViÖt Nam tËp trung chñ yÕu ë c¸c tØnh phÝa B¾c vµ T©y Nguyªn. 1. §Þa h×nh MiÒn nói phÝa B¾c vµ T©y Nguyªn cã ®Þa h×nh cao, ®é dèc lín chªnh lÖch ®Þa h×nh lín l¹i bÞ chia c¾t bëi s«ng suèi vµ c¸c d·y nói cao, ph©n chia lµm 3 vïng râ rÖt: Vïng thung lòng n»m ë ®é cao 300 m ÷ 500 m däc theo s«ng suèi. Vïng cao nguyªn Méc Ch©u, Nµ S¶n (S¬n La), §ång V¨n (Hµ Giang), Chµ Na, Chµ Cang, Chµ T¬i (Lai Ch©u) cã ®é cao tõ 600m ®Õn 1600m, vïng nói cao cã ®é cao tõ 1600 m trë lªn, ng−îc l¹i ë T©y Nguyªn tuy còng chia nhiÒu bËc ®Þa h×nh nh−ng t−¬ng ®èi b»ng ph¼ng vµ tËp trung. BËc ®Þa h×nh ë ®é cao tõ 100 ÷ 300m chñ yÕu gÇn c¸c khu vùc Cheo Reo - Phu Tóc, E.Asoup vµ mét sè khu vùc däc biªn giíi Campuchia, bËc ®Þa h×nh ë ®é cao tõ 300 ÷ 500m gåm An Khª - ThÞ x· Kon Tum vµ thung lòng L¾k, bËc ®Þa h×nh ë ®é cao tõ 500 ÷ 800m gåm cao nguyªn Pleiku, Bu«n Mª Thuét, B¶o Léc, bËc ®Þa h×nh cao 1000m trë lªn nh− cao nguyªn §µ L¹t. 2. M¹ng l−íi s«ng ngßi Vïng nói phÝa B¾c vµ T©y Nguyªn lµ vïng ®Çu nguån cña mét sè hÖ thèng s«ng lín: s«ng CÇu, s«ng Th−¬ng, s«ng Lôc Nam, s«ng Ch¶y, s«ng G©m, s«ng L«, s«ng §µ, s«ng Hång... cã xu h−íng nghiªng tõ B¾c xuèng Nam vµ tõ T©y sang §«ng. T©y Nguyªn cã 4 s«ng chÝnh lµ s«ng Sª San, s«ng Ba, s«ng Serepok, s«ng §ång Nai. Nhê cã hÖ thèng s«ng ngßi t¹o nguån n−íc t−íi tiªu vµ thuû ®iÖn cã gi¸ trÞ song phÇn lín c¸c s«ng ngßi trªn cã biªn ®é dao ®éng vÒ l−îng n−íc mïa kh« vµ mïa m−a rÊt lín, nªn th−êng mïa hanh kh« th× h¹n h¸n vµ mïa m−a th× lò lôt. 3. KhÝ hËu ChÕ ®é nhiÖt: NhiÖt ®é trung b×nh th¸ng l¹nh nhÊt lµ 160C, ë vïng cao 100C ÷ 120C. Mïa hÌ th¸ng nãng trªn 260 C, vïng nói cao 200C ÷ 220 C. C¸c tØnh T©y Nguyªn: NhiÖt ®é b×nh qu©n toµn vïng lµ 21,80 C ®Õn 23,0 C cã xu h−íng t¨ng dÇn tõ Nam ra B¾c vµ gi¶m dÇn tõ thÊp ®Õn cao. Bèc h¬i: L−îng bèc h¬i trung b×nh ë c¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c tõ 650 ÷ 1000 mm/n¨m. C¸c tØnh T©y Nguyªn tõ 1100 mm ®Õn 1200mm. Th¸ng cã l−îng bèc h¬i lín nhÊt lµ th¸ng 3 víi 250 mm/th¸ng so víi 100 mm/th¸ng cña Lai Ch©u, S¬n La vµo th¸ng 2 vµ th¸ng 3. §é Èm: §é Èm trung b×nh n¨m lµ 82% ÷ 85 %, ®é Èm lín nhÊt 85% ÷ 90% vµ thÊp nhÊt 70% ÷ 75% ChÕ ®é m−a: L−îng m−a n¨m b×nh qu©n 2000 ÷ 2500 mm/n¨m, thÊp nhÊt 1200 ÷ 1600mm, cao nhÊt 2500 ÷ 3000 mm/n¨m. M−a ë T©y Nguyªn t¨ng dÇn tõ vïng thÊp lªn vïng cao. C¸c
11 Ch−¬ng 12 - HÖ thèng thuû lîi vïng ®åi nói s−ên nói cã h−íng ®ãn giã t¨ng râ rÖt tõ 2600 ÷ 2800 mm/n¨m, vïng khuÊt giã l−îng m−a ®¹t 1200 mm/n¨m. L−îng m−a ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu trong n¨m, vÒ mïa m−a tËp trung tõ 80% ÷ 85% víi nhiÒu trËn m−a lín kÐo dµi nhiÒu ngµy, mïa kh« chØ cßn 15 ÷ 20 %. 4. Dßng ch¶y n¨m vµ c¸c nguån n−íc ë miÒn nói, c¸c nguån n−íc th−êng lµ c¸c s«ng, suèi, hå chøa c¸c lo¹i, n−íc tõ c¸c khe l¹ch, n−íc m¹ch vµ nguån n−íc ngÇm d−íi ®Êt… §Æc ®iÓm chñ yÕu cña c¸c nguån n−íc lµ ph©n t¸n, mùc n−íc dao ®éng lín, l−u l−îng vÒ mïa lò vµ mïa kiÖt chªnh lÖch nhau lín, viÖc lÊy n−íc vµ dÉn n−íc gÆp nhiÒu khã kh¨n. C¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c vµ c¸c tØnh miÒn Trung dao ®éng dßng ch¶y n¨m rÊt lín tõ 30 l/s-km2 ®Õn 60 l/s-km2, c¸c tØnh T©y Nguyªn kho¶ng 30 ÷ 45 l/s-km2. Nh×n chung khÝ hËu vïng nói phÝa B¾c rÊt kh¾c nghiÖt vµ thay ®æi phøc t¹p, gi÷a mïa nãng vµ mïa l¹nh, gi÷a ngµy vµ ®ªm cã sù chªnh lÖch ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn m«i tr−êng sinh th¸i vµ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. KhÝ hËu ë T©y Nguyªn ®−îc h×nh thµnh d−íi t¸c ®éng cña bøc x¹ mÆt trêi, hoµn l−u khÝ quyÓn vµ hoµn c¶nh ®Þa lý. Trong ®ã vÞ trÝ ®Þa lý vµ cao ®é gi÷ vai trß quan träng trong t¸c ®éng qua l¹i gi÷a bøc x¹ vµ hoµn l−u khÝ quyÓn ®· h×nh thµnh mét vïng khÝ hËu ®Æc biÖt ë T©y Nguyªn lµ nhiÖt ®íi giã mïa Èm −ít do chÞu ¶nh h−ëng chñ yÕu cña giã T©y Nam. ë T©y Nguyªn mïa hÌ th× m−a nhiÒu, ®«ng xu©n hÇu nh− kh«ng cã m−a, kh« h¹n gay g¾t do ¶nh h−ëng cña giã mïa ®«ng b¾c ë ®«ng Tr−êng S¬n. 5. TÝnh chÊt ®Êt ®ai thæ nh−ìng a) §Êt ®ai vïng ®åi nói phÝa B¾c C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy ®Êt ®ai vïng ®åi nói phÝa B¾c rÊt ®a d¹ng vµ phøc t¹p thÓ hiÖn râ nhÊt lµ qu¸ tr×nh tÝch luü mïn vµ qu¸ tr×nh Gralit, ngoµi ra cßn cã c¸c qu¸ tr×nh Macgalit vµ Sialit. NÐt næi bËt ë ®©y lµ sù h×nh thµnh ®Êt theo ®é cao, ë ®é cao 700 ÷ 900m phæ biÕn nhãm ®Êt ®á vµng, ®é cao 900 ÷ 1800m phæ biÕn ®Êt mïn vµng ®á trªn nói, ë ®é cao trªn 1800 ÷ 2000m phæ biÕn ®Êt mïn trªn nói cao. Vïng nói T©y B¾c ®· h×nh thµnh 6 nhãm vµ 24 lo¹i ®Êt víi ®Æc ®iÓm ph¸t sinh vµ sö dông ®a d¹ng, ®Êt cã tÇng dµy vµ trung b×nh, tho¸t n−íc tèt, thµnh phÇn c¬ giíi tõ trung b×nh ®Õn nÆng, ph©n bè ë ®Þa h×nh chia c¾t, dèc nhiÒu (trªn 80% diÖn tÝch ®Êt trong vïng cã tÇng dµy h¬n 50 cm vµ n»m ë ®é dèc 250C). §Êt ®åi nói c¸c tØnh miÒn B¾c thÝch hîp víi c¸c lo¹i c©y trång chñ yÕu: Lóa n−íc, lóa c¹n, m×, m¹ch, ng«, khoai, l¹c, ®ç, ®Ëu. C©y c«ng nghiÖp: ChÌ, d©u t»m, mÝa, cµ phª. C©y ¨n qu¶: MËn, m¬, ®µo, cam, quýt, t¸o, døa, nh·n, xoµi, nho... nh×n chung n¨ng suÊt vµ s¶n l−îng c©y trång ë vïng ®åi nói cßn thÊp, cã nhiÒu nguyªn nh©n song ph¶i kÓ ®Õn nguyªn nh©n chÝnh lµ do thiÕu n−íc trÇm träng. b) §Êt ®ai T©y Nguyªn gåm c¸c lo¹i chÝnh nh− sau:
12 Quy ho¹ch vµ thiÕt kÕ hÖ thèng thuû lîi §Êt Bazan: Cã diÖn ph©n bè réng, tËp trung thµnh nhiÒu cao nguyªn réng lín kh¸ b»ng ph¼ng vµ cã tÇng dÇy hµng tr¨m mÐt. §©y lµ ®Êt ®á mµu mì rÊt thÝch hîp cho c©y l−¬ng thùc vµ thùc phÈm ®Æc biÖt lµ c©y cµ phª, cao su. §Êt Feralit: DiÖn ph©n bè Ýt, líp ®Êt máng, ®é ph× kÐm, sö dông trång c©y l−¬ng thùc, thùc phÈm vµ c©y c«ng nghiÖp ng¾n ngµy. §Êt dèc tô: DiÖn ph©n bè hÑp, r¶i r¸c kh¾p n¬i, cã thÓ c¶i t¹o trång ®−îc lóa n−íc. §Êt phï sa: Cã n¬i tËp trung hµng v¹n ha nh−: Cheo Reo, L¹c Thiªn, C¸t Tiªn... ®Þa h×nh b»ng ph¼ng thÝch hîp víi viÖc trång c©y l−¬ng thùc. Do ®Æc ®iÓm vÒ thæ nh−ìng cña ®Êt miÒn nói vµ T©y Nguyªn nh− ph©n tÝch ë trªn nªn hÖ sè thÊm cña ®Êt cã trÞ sè lín gÊp nhiÒu lÇn so víi vïng ®ång b»ng th−êng K«® = 1,50 cm/h ®Õn 2 cm/h, thËm chÝ nhiÒu n¬i ®¹t trÞ sè cao h¬n v× vËy th«ng th−êng hÖ sè t−íi lín gÊp 1,5 ÷ 2 lÇn hÖ sè t−íi ë vïng ®ång b»ng ®èi víi lóa còng nh− c¸c lo¹i c©y trång kh¸c. 12.1.3. T×nh h×nh thuû lîi vµ ph¸t triÓn n«ng nghiÖp HÖ thèng thuû lîi ®−îc x©y dùng ë c¸c tØnh miÒn nói cßn rÊt Ýt so víi yªu cÇu cña s¶n xuÊt. HÇu hÕt míi chØ phôc vô t−íi tiªu cho lóa vµ mét Ýt cho c©y trång c¹n vµ hoa mµu. T−íi cho c©y ¨n qu¶, c©y c«ng nghiÖp ch−a ®−îc ®Ò cËp, cßn yÕu. N¨ng lùc t−íi míi chØ ®¸p øng 20% ÷ 30% ®Êt n«ng nghiÖp hiÖn cã. §ång thêi míi ®¹t 40% ÷ 60% c«ng suÊt thiÕt kÕ cña c¸c c«ng tr×nh thuû lîi. Chi phÝ ®Çu t− ban ®Çu cho c«ng tr×nh thuû lîi ë miÒn nói gÊp 2 ÷ 3 lÇn ë ®ång b»ng cho 1 ha canh t¸c n«ng nghiÖp. §Þa h×nh miÒn nói phøc t¹p, l−îng m−a kh«ng nhiÒu, l¹i ph©n bè kh«ng ®Òu, bèc h¬i lín, ®Êt cã tÝnh thÊm m¹nh, hÖ sè dßng ch¶y nhá, diÖn tÝch canh t¸c ph©n t¸n vµ kh«ng b»ng ph¼ng nªn rÊt khã kh¨n vÒ nguån n−íc vµ bè trÝ hÖ thèng t−íi mÆt ruéng. C¸c c«ng tr×nh thuû lîi ë T©y Nguyªn ®−îc x©y dùng sau gi¶i phãng miÒn Nam míi ®¶m b¶o t−íi 30.000 ha lóa ®«ng xu©n, 46.000 ha lóa mïa vµ 44.000 ha cµ phª (kho¶ng 50% diÖn tÝch hiÖn cã) vµ 15% so víi diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp ë 5 tØnh T©y Nguyªn. §Ó ®¸p øng yªu cÇu phôc vô s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ë T©y Nguyªn ®Õn n¨m 2002, ®Æc biÖt ®¶m b¶o diÖn tÝch t−íi cho 200 ngµn ha c©y cµ phª, 160 ha lóa mïa vµ hµng tr¨m ngµn ha c©y ¨n qu¶ vµ ®ång cá, nhµ n−íc cã kÕ ho¹ch ®Çu t− kinh phÝ gÇn 2000 tû ®ång (ch−a kÓ ®Õn nguån vèn ®Çu t− tõ ®Þa ph−¬ng) ®Ó x©y dùng hÖ thèng thuû lîi cho vïng s¶n xuÊt träng ®iÓm c¶ 5 tØnh T©y Nguyªn. ë T©y Nguyªn cã −u thÕ lµ diÖn tÝch ®Êt trång trät lín, tËp trung, b»ng ph¼ng. Ngoµi nguån n−íc mÆt cña 4 s«ng lín: s«ng Sª San, s«ng Ba, s«ng Serepok, s«ng §ång Nai... Cßn cã nguån n−íc ngÇm ®· ®−îc kh¶o s¸t kÕt luËn b−íc ®Çu −íc chõng 25,5.106 m3/ngµy, ph©n bè ®Òu vµ phong phó ë cao nguyªn Pleiku, Bu«n Mª Thuét, §¾c N«ng. Tuy vËy ®Ó khai th¸c nguån n−íc ngÇm trªn ®−a vµo phôc vô s¶n xuÊt cã hiÖu qu¶ cßn gÆp kh«ng Ýt khã kh¨n, ph¶i tr¶i qua qu¸ tr×nh ®Çu t− vèn vµ kü thuËt. Môc tiªu ph¸t triÓn kinh tÕ n«ng nghiÖp chÝnh ë c¸c tØnh miÒn nói vµ T©y Nguyªn lµ æn ®Þnh vÒ l−¬ng thùc, ph¸t triÓn lîi thÕ vÒ s¶n xuÊt hµng ho¸ ®ã lµ ph¸t triÓn c©y ¨n qu¶,
13 Ch−¬ng 12 - HÖ thèng thuû lîi vïng ®åi nói c©y c«ng nghiÖp cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao (m¬, mËn, v¶i, t¸o, cam, quýt, d©u t»m, mÝa ë miÒn B¾c, cam, quýt, nho, cµ phª, cao su, h¹t ®iÒu ë miÒn Nam). PhÊn ®Êu ®Õn n¨m 2010 tæng s¶n l−îng c¸c tØnh miÒn nói t¨ng gÊp 3 lÇn. DiÖn tÝch c©y ¨n qu¶ t¨ng gÊp 5 lÇn, c©y c«ng nghiÖp t¨ng gÊp 3 lÇn, c©y hoa mµu t¨ng gÊp 2,5 lÇn so víi hiÖn nay. Yªu cÇu vÒ n−íc t−íi vµ c¸c biÖn ph¸p th©m canh kh¸c còng ph¶i ®Çu t− rÊt lín. 12.1.4. Nh÷ng tån t¹i vµ h−íng kh¾c phôc ®Ó ph¸t triÓn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng ë c¸c tØnh miÒn nói 1. Kh«i phôc vµ ph¸t triÓn nhanh chãng th¶m thùc vËt trªn mÆt ®Êt ®Ó t¨ng c−êng kh¶ n¨ng gi÷ n−íc, gi÷ Èm, chèng xãi mßn vµ b¹c mµu cña ®Êt ®ai Do n¹n ph¸ rõng nghiªm träng ®· dÉn tíi t×nh tr¹ng suy tho¸i ®Êt vµ n−íc ®Õn møc b¸o ®éng. DiÖn tÝch rõng ë c¸c tØnh miÒn nói hiÖn nay chØ cßn kho¶ng 20% ÷ 30% so víi b×nh qu©n c¶ n−íc (diÖn tÝch ®Êt trèng ®åi träc t¨ng tíi 70% ÷ 80%). Riªng vïng nói T©y B¾c diÖn tÝch chØ cßn 9% ÷ 15%. Tû lÖ diÖn tÝch rõng ë T©y Nguyªn cßn kho¶ng 36%, cã ®é che phñ h¬n 50%. DiÖn tÝch rõng gi¶m, ®é che phñ mÆt ®Êt gi¶m, kh¶ n¨ng gi÷ n−íc, gi÷ ®é Èm trong ®Êt do ®ã còng gi¶m. Qua ®iÒu tra kh¶o s¸t cho thÊy l−îng n−íc mïa kiÖt hÇu hÕt s«ng suèi ë miÒn nói t¨ng gi¶m tû lÖ thuËn víi ®é che phñ rõng ®Çu nguån, cßn lò quÐt vÒ mïa m−a, lµm xãi mßn ®Êt, röa tr«i chÊt dinh d−ìng cña ®Êt t¨ng gi¶m tû lÖ nghÞch. C¸c ho¹t ®éng chÆt ph¸ rõng, ®èt rõng, khai ph¸ ®Êt n«ng nghiÖp qu¸ møc lµ nguyªn nh©n chÝnh (chiÕm 87% so víi 13% do sù biÕn ®æi tù nhiªn) dÉn ®Õn mÊt c©n b»ng sinh th¸i c¶ mét vïng réng lín. Tõ n¨m 1993, §¶ng vµ ChÝnh phñ ®· ®Çu t− hµng tr¨m tû ®ång mçi n¨m vµo c¸c ch−¬ng tr×nh trång c©y g©y rõng ®Ó kh«i phôc l¹i ®é che phñ mÆt ®Êt. Cïng víi viÖc ¸p dông c¸c c«ng nghÖ tiªn tiÕn vÒ trång trät, ch¨m sãc vµ t−íi n−íc ®· cã t¸c dông ®Õn viÖc c¶i t¹o ®Êt vïng ®åi nói. Nãi tãm l¹i viÖc khai th¸c tiÒm n¨ng ®Êt vïng ®åi cã kü thuËt sÏ t¹o ra ®−îc sù c©n b»ng sinh th¸i cho toµn vïng, gãp phÇn chèng lò, chèng xãi mßn ®Êt vµ n©ng cao dÇn ®êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn cho ®ång bµo c¸c d©n téc miÒn nói. 2. H−íng nghiªn cøu vµ ®Ò xuÊt c¸c vÊn ®Ò cÇn thiÕt - CÇn cã sù ®iÒu tra l¹i ®Ó ®¸nh gi¸ ®óng vµ toµn diÖn vÒ hiÖn tr¹ng tù nhiªn vïng ®åi nói ë n−íc ta hiÖn nay, ®Æc biÖt lµ vÒ tµi nguyªn ®Êt vµ n−íc, c©y trång... trªn c¬ së ®ã quy ho¹ch bè trÝ c¬ cÊu c©y trång, vËt nu«i, khu d©n c− vµ kinh tÕ phô mét c¸ch hîp lý cho tõng vïng, tõng tØnh phï hîp víi quy ho¹ch ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi miÒn nói vµ ®Êt n−íc. - Bè trÝ bæ sung vµ hoµn chØnh c¸c hÖ thèng tr¹m quan tr¾c ®o ®¹c vÒ khÝ t−îng thuû v¨n vµ xãi mßn ®Êt ®ai trªn ®Þa bµn cÇn thiÕt vµ c¸c tr¹m t−íi c¶i t¹o ®Êt ë tõng vïng nh»m cung cÊp sè liÖu c¬ b¶n cÇn thiÕt cho c«ng t¸c quy ho¹ch thiÕt kÕ hÖ thèng thuû lîi vµ c¸c c¬ së h¹ tÇng ph¸t triÓn kinh tÕ n«ng nghiÖp bÒn v÷ng ë miÒn nói. - X©y dùng c¸c m« h×nh mÉu ph¸t triÓn n«ng - l©m - thñy lîi vµ h¹ tÇng c¬ së miÒn nói ®Ó phæ biÕn ¸p dông nhanh chãng cho toµn vïng, trong ®ã ¸p dông c¸c m« h×nh nhá ¸p dông cho nhãm c¸c hé gia ®×nh vµ c¸c khu gia ®×nh sèng ë vïng cao.
14 Quy ho¹ch vµ thiÕt kÕ hÖ thèng thuû lîi - ThiÕt lËp hÖ thèng nghiªn cøu míi (ViÖn, Trung t©m, Tr¹m thùc nghiÖm...) ®Ó t×m gi¶i ph¸p kü thuËt vµ c«ng nghÖ phï hîp vµ cã hiÖu qu¶ phôc vô chiÕn l−îc ph¸t triÓn n«ng - l©m nghiÖp vµ kinh tÕ bÒn v÷ng ë miÒn nói n−íc ta. 12.2. Xãi mßn ®Êt vµ biÖn ph¸p chèng xãi mßn 12.2.1. T×nh h×nh ®Êt dèc, ®åi nói, n¬i sinh ra xãi mßn ®Êt 1. T×nh h×nh ë ViÖt Nam - Quü ®Êt kh«ng ph¶i lµ v« tËn, ë ViÖt Nam trong 65 n¨m gÇn ®©y (1930 ÷ 1995) diÖn tÝch ®Êt canh t¸c t¨ng ®−îc cã 894.000 ha (19,8%), trong khi ®ã d©n sè t¨ng thªm 56,6 triÖu ng−êi (323,4%). HËu qu¶ lµ diÖn tÝch ®Êt canh t¸c trªn ®Çu ng−êi cña ViÖt Nam ®· gi¶m tõ 2.576 m2 n¨m 1930 xuèng cßn 1.671 m2 n¨m 1960 vµ chØ cßn 729 m2 n¨m 1995. Nh− vËy, diÖn tÝch ®Êt canh t¸c trªn ®Çu ng−êi cña ViÖt Nam ®· gi¶m ®i 71,7% trong 65 n¨m qua. ViÖt Nam cã diÖn tÝch tù nhiªn 33,099.106 ha song phÇn lín diÖn tÝch nµy (23,9.106 ha, chiÕm 72%) lµ ®Êt dèc. Nh− vËy so víi c¸c n−íc trong khu vùc th× tû lÖ ®Êt dèc cña ViÖt Nam kh¸ cao. VÝ dô: Lµo 73,7%; Hµn Quèc 49,8%; Malaysia 47,8%; Trung Quèc 45,9%; NhËt B¶n 40,7%; In®«nªsia 33,5%; Philippin 28,7%; Campuchia 22,3%; Ên §é 10%... §Êt dèc cña ViÖt Nam cã mÆt t¹i 43 tØnh trong tæng sè 64 tØnh cña c¶ n−íc, lµ n¬i c− tró cña 24 triÖu ng−êi ®ñ c¸c d©n téc, trong ®ã cã 9 triÖu ®ång bµo lµ d©n téc thiÓu sè. DiÖn tÝch ®Êt dèc ph©n bè chñ yÕu t¹i c¸c tØnh miÒn nói, vïng ®åi trªn kh¾p ®Êt n−íc. - C¸c lo¹i ®Êt ®−îc coi lµ dèc th× ®Òu cã ®é dèc Ýt nhÊt > 80. §Êt dèc cña ViÖt Nam chñ yÕu tËp trung chñ yÕu vµo 8 nhãm, song lín h¬n c¶ chØ cã 2 nhãm lµ ®Êt x¸m vµ ®Êt ®á. Theo chó gi¶i b¶n ®å ®Êt n−íc (tû lÖ 1/1.000.000) th× nhãm ®Êt x¸m cã diÖn tÝch 19.996.606 ha (60,4% diÖn tÝch c¶ n−íc) vµ nhãm ®Êt ®á cã diÖn tÝch 3.014.594 ha (chiÕm 9% diÖn tÝch c¶ n−íc). - XÐt vÒ ®é dèc, phÇn lín ®Êt ViÖt Nam cã ®é dèc lín. Theo ViÖn Quy ho¹ch N«ng nghiÖp (1997) th× chØ cã 29% diÖn tÝch cã ®é dèc thÊp d−íi 150, 14% diÖn tÝch cã ®é dèc tõ 150 ÷ 250 vµ 57% diÖn tÝch cã ®é dèc lín h¬n 250. XÐt vÒ tæng thÓ th× trong nhãm ®Êt dèc cña ViÖt Nam chØ cã nhãm ®Êt ®á (Ferralsols) mµ ®Æc biÖt lµ lo¹i ®Êt n©u ®á (Rhodic Ferralsols) lµ cã ®é ph× tù nhiªn cao vµ Ýt c¸c yÕu tè h¹n chÕ cho s¶n xuÊt n«ng, l©m nghiÖp h¬n c¶. Lo¹i ®Êt nµy chØ cã diÖn tÝch 1,653.106 ha vµ gÇn nh− ®· ®−îc khai th¸c hÕt. TÊt c¶ c¸c lo¹i ®Êt kh¸c ®Òu cã rÊt nhiÒu c¸c yÕu tè h¹n chÕ mµ trong khai th¸c sö dông cÇn ph¶i ®−îc l−u ý. 2. T¹i c¸c n−íc §«ng Nam ¸ [10] §é ph× kÐm cña ®Êt dèc nhiÖt ®íi §«ng Nam ¸ th−êng do mét tæ hîp c¸c vÊn ®Ò g©y nªn:
15 Ch−¬ng 12 - HÖ thèng thuû lîi vïng ®åi nói - PhÇn lín ®Êt dèc phong ho¸ m¹nh vµ bÞ röa tr«i ë §«ng Nam ¸ qu¸ thiÕu c¸c chÊt dinh d−ìng ®Õn møc c©y trång kh«ng thÓ cho n¨ng suÊt kinh tÕ cao nÕu kh«ng bæ sung chÊt dinh d−ìng cho ®Êt. NÕu ®iÒu kiÖn kinh tÕ kh«ng khuyÕn khÝch n«ng d©n ®Çu t− ph©n kho¸ng, t−íi n−íc, b¶o vÖ ®Êt chèng xãi mßn... ®Êt sÏ bÞ tho¸i ho¸, ®e do¹ kh¶ n¨ng tù nu«i sèng m×nh cña céng ®ång trong t−¬ng lai. - Sù mÊt c©n b»ng ë tÇng ®Êt mÆt vµ suy gi¶m ®é ph× ®Êt do kh«ng tr¶ l¹i dinh d−ìng cho ®Êt ®· chuyÓn mét nguån lùc cã thÓ håi phôc ®−îc thµnh mét nguån lùc kh«ng håi phôc ®−îc. PhÇn lín diÖn tÝch ®Êt cña §«ng Nam ¸ ®−îc xÕp lµ lo¹i ®Êt ®åi nói. TiÕp theo b−íc khai th¸c ban ®Çu, ®Êt ®−îc sö dông víi c−êng ®é cao song kh«ng hîp lý ®· lµm t¨ng n¹n lò lôt ë h¹ nguån, ®ãng bïn ë thung lòng, c¸c c«ng tr×nh chøa n−íc vµ ®· biÕn §«ng Nam ¸ thµnh khu vùc bÞ xãi mßn m¹nh nhÊt thÕ giíi trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. - H¬n 3 tû tÊn ®Êt bÞ xãi mßn hµng n¨m l¾ng ®äng trong n−íc biÓn trong khu vùc, ®Èy nhanh qu¸ tr×nh ph¸ huû c¸c cöa s«ng vµ hÖ sinh th¸i vïng ven biÓn quý gi¸ vµ ®a d¹ng nhÊt trªn thÕ giíi. 12.2.2. T¸c h¹i cña xãi mßn ®Êt [9] Xãi mßn lµ hiÖn t−îng mÆt ®Êt bÞ n−íc bµo mßn, xãi lë lµm cho líp ®Êt mµu trªn mÆt bÞ máng dÇn, mµu mì bÞ tr«i dÇn, ®Êt ngµy cµng xÊu ®i, lµm cho s¶n l−îng c©y trång ngµy cµng gi¶m sót. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, søc giã còng cã t¸c dông lµm bµo mßn ®Êt rÊt lín. ë ch−¬ng nµy ®Ò cËp tíi xãi mßn do m−a lín g©y ra. 1. Xãi mßn lµm mÊt diÖn tÝch trång trät Qua c¸c nghiªn cøu vÒ xãi mßn vµ theo sù tÝnh to¸n s¬ bé th× ë trªn ®Êt ®ang canh t¸c ë vïng ®åi nói, b×nh qu©n mét n¨m bÞ bãc ®i mét líp ®Êt dµy tõ 1,0 ÷ 1,5 cm, tøc mÊt kho¶ng 150 ÷ 250 tÊn ®Êt mµu trªn mét hÐcta. VÝ dô ë CÇu Hai, Phó Thä, trªn ®Êt trång s¾n tr«i mÊt 150 tÊn/ha, trªn ®Êt míi trång chÌ tr«i mÊt 190 tÊn/ha. NÕu kh«ng cã biÖn ph¸p phßng chèng xãi mßn thÝch hîp cho tõng lo¹i ®Êt, tõng lo¹i c©y trång th× líp ®Êt mµu mì trªn mÆt sÏ dÇn dÇn bÞ mÊt ®i vµ sau mét sè n¨m sÏ tr¬ ®¸ hoÆc ®Êt gèc. HiÖn nay ë vïng ®åi nói vµ trung du, do xãi mßn nghiªm träng nªn diÖn tÝch ®Êt trèng ®åi träc ngµy cµng t¨ng víi tèc ®é cao. 2. Xãi mßn lµm mÊt chÊt dinh d−ìng trong ®Êt Xãi mßn kh«ng chØ lµm tÇng ®Êt mÆt ngµy cµng máng ®i mµ cßn lµm cho chóng ngµy cµng bÞ tho¸i ho¸ do bÞ mÊt chÊt dinh d−ìng theo ®Êt tr«i. Theo Gi¸o s− Th¸i Phiªn (1997) th× trung b×nh trong cÆn ®Êt tr«i chøa 2,5% ÷ 3,5% C; 0,12% ÷ 0,27% N; 0,02% ÷ 0,27% P2O5 vµ 0,05% ÷ 0,14% K2O5. Nh− vËy nÕu trung b×nh hµng n¨m 1 ha bÞ mÊt 10 tÊn ®Êt tr«i, th× l−îng dinh d−ìng ®−a l−îng mÊt ®i cña 24 triÖu ha ®Êt dèc ®· lµ: 288.000 ÷ 684.000 tÊn N, 48.000 ÷ 684.000 tÊn P2O5 vµ 120.000 ÷ 336.000 tÊn K2O. T−¬ng ®−¬ng víi 634.000 ÷ 1.505.000 tÊn urª; 278.000 ÷ 3.967.000 tÊn supe l©n vµ 200.000 ÷ 610.000 tÊn clorua kali. §ã lµ ch−a kÓ ®Õn chÊt h÷u c¬, c¸c nguyªn tè trung vµ vi l−îng kh¸c.
16 Quy ho¹ch vµ thiÕt kÕ hÖ thèng thuû lîi Röa tr«i còng lµ mét qu¸ tr×nh x¶y ra m¹nh trªn ®Êt dèc, nhÊt lµ ®Êt cã thµnh phÇn c¬ giíi nhÑ. Qu¸ tr×nh nµy lµm gi¶m ®¸ng kÓ hµm l−îng sÐt, h÷u c¬ vµ do vËy lµm gi¶m kh¶ n¨ng hÊp thu lý ho¸ vµ ®Êt dÔ mÊt c¸c chÊt dinh d−ìng dÔ tiªu, ®Æc biÖt lµ ®¹m kali, c¸c lo¹i kiÒm thæ nh− Ca vµ Mg. Röa tr«i cßn lµm cho ®Êt bÞ chua vµ hÊp thu ho¸ häc x¶y ra m¹nh víi l©n lµm cho nhiÒu lo¹i ®Êt tuy cã hµm l−îng l©n tæng sè cao song l¹i nghÌo l©n dÔ tiªu. Theo tÝnh to¸n s¬ bé th× hµng n¨m n−íc bµo mßn ®Êt ®¸ cuèn tr«i ra biÓn kho¶ng 4 lÇn sè l−îng ph©n c¸c lo¹i ®· sö dông. Nh− vËy, l−îng ph©n bãn kh«ng bï l¹i ®−îc sè l−îng ®· mÊt ®i, chÊt dinh d−ìng trong ®Êt bÞ mÊt dÇn, lµm cho ®Êt bÞ tho¸i ho¸ nªn c©y trång kh«ng thÓ ph¸t triÓn tèt ®−îc vµ n¨ng suÊt sót kÐm dÇn ®Õn møc kh«ng cßn kh¶ n¨ng thu ho¹ch n÷a. NhiÒu nghiªn cøu cho thÊy, do bÞ xãi mßn, röa tr«i nªn nhiÒu lo¹i ®Êt ®· bÞ tho¸i ho¸ m¹nh vÒ cÊu tróc lµm cho ®Êt bÞ gi¶m søc chøa Èm ®ång ruéng, lµm gi¶m ®é t¬i xèp ®Êt g©y tèc ®é thÊm n−íc kÐm, do vËy ®Êt nhanh ®¹t ®Õn ®é Èm g©y hÐo lµm cho chu kú t−íi ph¶i rót ng¾n l¹i, sè lÇn t−íi t¨ng lªn. H÷u c¬ bÞ röa tr«i còng lµm cho ®é chÆt cña ®Êt t¨ng lªn, ¶nh h−ëng tiªu cùc ®Õn ho¹t ®éng cña bé rÔ. Do xãi mßn nghiªm träng, ®Êt n−¬ng rÉy nghÌo dÇn dinh d−ìng, n¨ng suÊt c©y trång ngµy cµng thÊp. §ã lµ nguyªn nh©n du canh du c− cña mét sè ®ång bµo d©n téc Ýt ng−êi trªn rÎo cao. 3. Xãi mßn g©y ra lò, lôt vµ h¹n h¸n Do ph¸ rõng lµm mÊt líp che phñ mÆt ®Êt, n−íc m−a r¬i xuèng kh«ng ®−îc gi÷ l¹i, ch¶y theo chiÒu dèc bµo mßn mÆt ®Êt g©y xãi mßn nghiªm träng, mÆt kh¸c n−íc tËp trung nhanh vÒ nh÷ng thung lòng, g©y lò lôt lµm thiÖt h¹i ®Õn nhµ cöa, tµi s¶n vµ tÝnh mÖnh cña nh©n d©n, cuèn tr«i mµu mì cña ®Êt xuèng s«ng, suèi, lµm cho ®ång ruéng bÞ b¹c mµu dÇn, cã nh÷ng thöa ruéng bÞ c¸t lÊp ®Çy kh«ng trång trät ®−îc. Sau mïa lò, n−íc kh«ng ®−îc gi÷ l¹i, ruéng ®Êt l¹i bÞ h¹n h¸n kÐo dµi, s«ng suèi c¹n n−íc, kh«ng cßn ®ñ n−íc ®Ó t−íi ruéng vµ sö dông. 4. Xãi mßn ¶nh h−ëng ®Õn c«ng tr×nh thuû lîi C−êng ®é m−a lín vµ thêi gian tËp trung nhanh lµm xãi mßn ®Êt m·nh liÖt, ®Êt mÆt bÞ cuèn tr«i xuèng s«ng suèi cµng t¨ng. ChØ trong ba n¨m mµ l−îng phï sa trong s«ng t¨ng gÊp ®«i, chøng tá n¹n xãi mßn ngµy cµng nghiªm träng. L−îng phï sa Êy båi lÊp c¸c c«ng tr×nh thuû lîi lµm gi¶m dÇn hoÆc mÊt t¸c dông kªnh m−¬ng, c«ng tr×nh buéc ph¶i tèn nhiÒu c«ng søc ®Ó n¹o vÐt, tu söa. ë miÒn nói, nh÷ng ao nói hoÆc hå chøa n−íc to nhá bÞ phï sa l¾ng ®äng, lµm n«ng dÇn, gi¶m dung tÝch tr÷ n−íc, do ®ã gi¶m nhá t¸c dông ®iÒu tiÕt dßng ch¶y vµ tr÷ n−íc t−íi hoÆc gi¶m hiÖu suÊt tæng hîp lîi dông. ë miÒn ®ång b»ng, phï sa l¾ng ®äng ë lßng s«ng,
17 Ch−¬ng 12 - HÖ thèng thuû lîi vïng ®åi nói n©ng cao dÇn ®¸y s«ng, n©ng cao møc n−íc lò buéc ph¶i t«n cao ®ª hµng n¨m, ®ång thêi c¸c cöa cèng th× bÞ båi lÊp ¶nh h−ëng xÊu ®Õn ®iÒu kiÖn lÊy n−íc t−íi. Hµng n¨m, tr−íc mïa t−íi, ph¶i dïng nh©n lùc hoÆc tÇu cuèc ®Ó n¹o vÐt kh¬i dßng, lÊy n−íc vµo cèng, khèi l−îng n¹o vÐt ®ã rÊt lín. 5. Xãi mßn ph¸ ho¹i c«ng tr×nh giao th«ng d©n dông ë miÒn nói, c¸c tuyÕn ®−êng giao th«ng th−êng bè trÝ ven theo s−ên dèc, phÝa trªn lµ n−¬ng rÉy, hoÆc ®åi träc, phÝa d−íi lµ suèi khe hoÆc thung lòng. N−íc m−a tõ trªn s−ên dèc ch¶y x« xuèng trµn qua ®−êng, ph¸ ho¹i mÆt ®−êng vµ cã khi lµm sôt lë tõng qu·ng ®−êng. M−a lín t¹o dßng ch¶y xiÕt m¹nh lµm sôt lë s−ên nói trót xuèng mÆt ®−êng g©y ¸ch t¾c. §−êng s«ng cã nhiÒu ®o¹n tr−íc kia vÒ mïa c¹n thuyÒn bÌ ®i l¹i thuËn tiÖn, nh−ng nay bÞ phï sa båi l¾ng h×nh thµnh nh÷ng b·i n«ng lµm cho thuyÒn bÌ bÞ m¾c c¹n, giao th«ng khã kh¨n, khèi l−îng n¹o vÐt h»ng n¨m ®Ó khai th«ng luång ®−êng còng rÊt lín, nh− khóc s«ng §µ ë thÞ x· Hoµ B×nh, khóc s«ng L« ë thÞ x· Tuyªn Quang vµ s«ng HiÕu ë NghÖ An... 12.2.3. Nguyªn nh©n g©y ra xãi mßn Nguyªn nh©n g©y xãi mßn cã thÓ chia thµnh hai lo¹i: nguyªn nh©n kh¸ch quan vµ nguyªn nh©n chñ quan. 1. Nguyªn nh©n kh¸ch quan M−a lµ yÕu tè chñ yÕu nhÊt g©y ra xãi mßn ®Êt, phô thuéc vµo thêi gian m−a, c−êng ®é m−a, ®−êng kÝnh h¹t m−a. L−îng m−a hµng n¨m rÊt lín, vµo kho¶ng tõ 1500 ÷ 2000 mm. Cã n¬i c¶ n¨m lªn tíi 3500 mm. M−a nhiÒu nh−ng l−îng m−a ph©n phèi kh«ng ®Òu, mïa m−a chiÕm kho¶ng 80% ÷ 85% l−îng m−a c¶ n¨m, cã n¬i nh− Lai Ch©u, tõ th¸ng 5 ®Õn th¸ng 9 chiÕm tíi 92,8%. Ngay trong mïa m−a, l−îng m−a còng chØ tËp trung vµo mét trong hai th¸ng m−a lín, hoÆc nh÷ng trËn m−a lín (vÝ dô ë M−êng TÌ, cã th¸ng m−a tíi 664,6 mm vµ cã trËn m−a trong hai ngµy hai ®ªm tíi 408,6 mm). M−a nhiÒu vµ tËp trung víi c−êng ®é lín sÏ g©y dßng ch¶y lín, gÆp ®Êt dèc vµ kh«ng cã líp che phñ tèt th× g©y xãi mßn mÆt ®Êt rÊt m¹nh. Do vÞ trÝ ®Þa lý vµ cÊu t¹o ®Þa h×nh nªn l−îng m−a ë ViÖt Nam ph©n bè rÊt kh¸c nhau. Tuy l−îng m−a trung b×nh n¨m cña toµn l·nh thæ lµ 1.976 mm (nÕu tÝnh c¶ l−u vùc ngoµi l·nh thæ lµ 1.617 mm) song ph©n bè l¹i rÊt kh«ng ®ång ®Òu theo mïa vµ theo khu vùc. Theo kÕt qu¶ ®o ®¹c cña Tæng côc KhÝ t−îng Thuû v¨n, vïng cã l−îng m−a cao nhÊt lµ B¾c Quang (4.683 mm/n¨m) vµ vïng l−îng m−a nhá nhÊt lµ Phan Rang (715 mm/n¨m). Tuy l−îng m−a lín song 70% ÷ 90% l¹i tËp trung vµo mïa m−a do giã mïa h¹ g©y nªn.