Giáo trình Văn thơ Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh: Phần 1 - Nguyễn Đăng Mạnh

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:88

Thêm vào BST

Báo xấu

177
lượt xem 30
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 1 của cuốn Giáo trình Văn thơ Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh có nội dung trình bày về: cuộc đời và sự nghiệp văn học Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh, một số bài viết về văn thơ Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh. Cùng tham khảo giáo trình để nắm nội dung cụ thể hơn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Văn thơ Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh: Phần 1 - Nguyễn Đăng Mạnh

§¹i häc HuÕ Trung t©m ®μo t¹o tõ xa NguyÔn §¨ng M¹nh Gi¸o tr×nh V¨n th¬ NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh (S¸ch dïng cho hÖ ®μo t¹o tõ xa) HuÕ - 2007
Môc lôc trang Môc lôc .................................................................................................................................2 PhÇn I: Cuéc ®êi vμ sù nghiÖp v¨n häc NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ MINH...3 I - Cuéc ®êi.....................................................................................................................................3 II - Sù nghiÖp V¨n häc ..................................................................................................................4 III - KÕt luËn ................................................................................................................................20 PhÇn II: Mét Sè Bμi viÕt VÒ V¡N Th¬ NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ MINH .........21 Hå ChÝ Minh - con ng−êi gi¶n dÞ, l·o thùc ................................................................................21 NghÖ thuËt viÕt v¨n cña NguyÔn ¸i Quèc qua tËp "TruyÖn vμ kÝ"........................................24 T×nh c¶m thiªn nhiªn trong "Ngôc trung nhËt kÝ"...................................................................33 §äc "NhËt kÝ trong tï"................................................................................................................39 Yªu th¬ B¸c ..................................................................................................................................50 Nh÷ng vÇn th¬ "Quªn m×nh" cña Chñ TÞch Hå ChÝ Minh ......................................................64 Vμi suy nghÜ nhá vÒ t− tuëng mÜ häc Hå ChÝ Minh qua s¸ng t¸c th¬ .......................................68 NhËt ký trong tï - mét phong c¸ch nghÖ thuËt phong phó, ®a d¹ng........................................75 C¸i míi trong t− duy nghÖ thuËt cña Hå ChÝ Minh ë "NhËt kÝ trong tï" ...............................79 Søc sèng cña ng«n tõ trong"Ngôc trung nhËt kÝ".....................................................................83 PhÇn III GI¶NG D¹Y V¡N TH¬ nguyÔn ¸i quèc - Hå ChÝ Minh ...........................89 1. Tuyªn ng«n ®éc lËp..................................................................................................................89 2. Nh÷ng trß lè hay lμ Va - ren vμ Phan Béi Ch©u....................................................................93 3. "Vi Hμnh" ...............................................................................................................................96 5. Gi¶i ®i sím ............................................................................................................................100 6. C¶nh chiÒu h«m ....................................................................................................................101 PhÇn IV Phô lôc .....................................................................................................................112 C©u chuyÖn t¸c gi¶ "ngôc trung nhËt kÝ" ................................................................................112 H−íng dÉn häc tËp v¨n th¬ NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh .................................................119 2
PhÇn I Cuéc ®êi vμ sù nghiÖp v¨n häc NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ MINH I - Cuéc ®êi 1. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh (lóc nhá tªn lμ NguyÔn Sinh Cung, sau ®æi lμ NguyÔn TÊt Thμnh, trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng c¸ch m¹ng lÊy tªn NguyÔn ¸i Quèc vμ nhiÒu bÝ danh kh¸c) sinh ngμy 19 - 5 - 1890 ë quª ngo¹i lμ lμng Hoμng Trï, lín lªn ë quª néi lμ lμng Kim Liªn (lμng Sen), huyÖn Nam §μn, tØnh NghÖ An. NguyÔn Sinh Cung xuÊt th©n tõ mét gia ®×nh trÝ thøc H¸n häc gèc n«ng d©n, quª ë mét vïng ®Êt võa cã truyÒn thèng c¸ch m¹ng võa cã truyÒn thèng v¨n ho¸ phong phó. Hai truyÒn thèng Êy kÕt tinh s©u s¾c ë gia ®×nh cô NguyÔn Sinh S¾c (th©n sinh cña NguyÔn Sinh Cung), cã ¶nh h−ëng lín ®Õn NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh, mét nhμ c¸ch m¹ng lín vμ mét nhμ v¨n, nhμ th¬ lín. NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh võa lμ con ng−êi cña mét vïng ®Êt nhá hÑp vμ kh¾c nghiÖt nhÊt cña n−íc ViÖt, võa lμ con ng−êi cña n¨m ch©u bèn biÓn. Nam 1911, NguyÔn TÊt Thμnh vμo Phan ThiÕt d¹y häc cho mét tr−êng t− thôc tªn lμ Dôc Thanh, do mét sè v¨n th©n yªu n−íc lËp ra. Sau ®ã vμo Sμi Gßn, råi xuÊt d−¬ng t×m ®−êng cøu n−íc. Ng−êi sang Ph¸p, sang Anh vμ ®i nhiÒu n−íc kh¸c ë ch©u ¢u, ch©u Phi, ch©u MÜ, sau ®ã l¹i trë vÒ ph−¬ng §«ng : Liªn X«, Trung Quèc, Th¸i Lan. Nh−ng dï ®i kh¾p thÕ giíi, NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh tr−íc hÕt vÉn lμ mét ng−êi ViÖt Nam, t©m hån lu«n h−íng vÒ quª h−¬ng ®Êt n−íc, vÉn nhí tõng con ®−êng, lèi ngâ, bê tre, giÕng n−íc, gèc ®a cña lμng Sen, vÉn thuéc lßng TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du, Chinh phô ng©m cña §oμn ThÞ §iÓm vμ nhiÒu c©u ca dao, tôc ng÷ b×nh dÞ cña ng−êi d©n cμy ViÖt Nam, v.v. Cho nªn ë ®©u, NguyÔn ¸i Quèc còng ®Êu tranh cho d©n téc m×nh còng nh− cho c¸c d©n téc thuéc ®Þa kh¸c. Mét trong nh÷ng niÒm vui lín nhÊt cña Ng−êi lμ lÇn ®Çu tiªn ®äc b¶n luËn c−¬ng cña Lªnin vÒ vÊn ®Ò d©n téc vμ thuéc ®Þa. V×, ®óng nh− ChÕ Lan Viªn viÕt "§−êng ®Õn víi Lªnin lμ ®−êng vÒ Tæ quèc" : Ngμy 3 - 2 - 1930, t¹i H−¬ng C¶ng, Ng−êi thμnh lËp §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. Ngμy 8 - 2 - 1941, Ng−êi trë vÒ Tæ quèc, triÖu tËp Héi nghÞ Ban chÊp hμnh Trung −¬ng §¶ng lÇn thø t¸m t¹i P¸c Bã (Cao B»ng), thμnh lËp MÆt trËn ViÖt Minh, tiÕn tíi Tæng khëi nghÜa th¸ng T¸m n¨m 1945, giμnh l¹i ®éc lËp, tù do cho Tæ quèc. Ngμy 2 - 9 - 1945, Ng−êi ®äc b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp t¹i v−ên hoa Ba §×nh, Hμ Néi. Th¶o b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp nμy lμ niÒm vui lín thø hai trong cuéc ®êi c¸ch m¹ng cña Ng−êi. §Êt n−íc võa giμnh ®−îc chñ quyÒn th× giÆc Ph¸p quay l¹i x©m l−îc. GiÆc Ph¸p võa bÞ ®¸nh tan (1954) th× giÆc MÜ l¹i kÐo ®Õn. D−íi sù l·nh ®¹o kiªn quyÕt cña Ng−êi, cuéc kh¸ng chiÕn chèng MÜ cøu n−íc cña d©n téc diÔn ra v« cïng anh dòng. Ngμy 2 - 9 - 1969, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh qua ®êi. Nh−ng tr−íc ®ã, Ng−êi tiªn ®o¸n : 3
N¨m qua th¾ng lîi vÎ vang, N¨m nay tiÒn tuyÕn ch¾c cμng th¾ng to, V× ®éc lËp, v× tù do, §¸nh cho MÜ cót, ®¸nh cho nguþ nhμo. TiÕn lªn ! ChiÕn sÜ, ®ång bμo ! B¾c Nam sum häp, xu©n vμo vui h¬n. (Mõng xu©n 1969) N¨m 1973, MÜ cót. N¨m 1975, nguþ nhμo. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· nãi ®óng. 2. NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh cã mét cuéc ®êi hÕt søc nhÊt qu¸n. - NhÊt qu¸n ë tÊm lßng yªu n−íc, th−¬ng d©n. KhÈu hiÖu cña Ng−êi lμ "Kh«ng cã g× quý h¬n ®éc lËp, tù do" vμ "ham muèn tét bËc" cña Ng−êi lμ "lμm sao cho n−íc ta hoμn toμn tù do, ®ång bμo ai còng cã c¬m ¨n ¸o mÆc, ai còng ®−îc häc hμnh". - NhÊt qu¸n ë sù trung thμnh tuyÖt ®èi víi lîi Ých cña nh÷ng ng−êi cïng khæ, cña nh©n lo¹i cÇn lao. Ng−êi lμ s¸ng lËp viªn tê b¸o Ng−êi cïng khæ ë Ph¸p, lμ b¹n cña nh©n d©n c¸c thuéc ®Þa. Sau nμy lμm Chñ tÞch n−íc, vÉn nguyÖn lμm n« béc cña d©n. - NhÊt qu¸n ë quyÕt t©m s¾t ®¸, s½n sμng chÞu ®ùng mäi gian khæ, hi sinh mäi quyÒn lîi c¸ nh©n, kh«ng lïi b−íc tr−íc mäi thö th¸ch khèc liÖt nhÊt - "Dï ph¶i ®èt ch¸y c¶ d·y Tr−êng S¬n còng ph¶i giμnh cho ®−îc ®éc lËp". - NhÊt qu¸n ë ý thøc häc tËp vμ ph¸t huy truyÒn thèng cña cha «ng, ®ång thêi h−íng th¼ng tíi t−¬ng lai - lμ hiÖn th©n cña nÒn v¨n ho¸ t−¬ng lai cña d©n téc vμ nh©n lo¹i. II - Sù nghiÖp V¨n häc Bªn c¹nh sù nghiÖp c¸ch m¹ng vÜ ®¹i, NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh cßn cã mét sù nghiÖp v¨n häc lín. A - Quan ®iÓm s¸ng t¸c Muèn hiÓu ®−îc sù nghiÖp v¨n häc cña NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh, tr−íc hÕt cÇn ph¶i n¾m ®−îc quan ®iÓm s¸ng t¸c cña Ng−êi. CÇn nhí, ®©y lμ quan ®iÓm cña B¸c vÒ chÝnh nh÷ng s¸ng t¸c v¨n th¬ cña m×nh. 1. Ta ®· biÕt t− t−ëng B¸c Hå lμ nhÊt qu¸n, sù nghiÖp c¸ch m¹ng cña Ng−êi lμ mét khèi thèng nhÊt : tÊt c¶ v× ®éc lËp, tù do cho d©n, cho n−íc. V× thÕ ho¹t ®éng v¨n häc cña Ng−êi còng kh«ng t¸ch rêi khèi thèng nhÊt Êy. Sinh thêi, kh«ng bao giê Ng−êi tù nhËn lμ mét nhμ v¨n, nhμ th¬ (Ng−êi chØ nhËn lμ mét nhμ c¸ch m¹ng chuyªn nghiÖp vμ mét nhμ b¸o cã kinh nghiÖm). MÆc dï, trong mét sè bμi th¬, Ng−êi cã viÕt : 4
"Tr¨ng nhßm khe cöa ng¾m nhμ th¬" hay lμ : "Ng−êi ®i thi høng bçng thªm nång" hoÆc : "Tr¨ng vμo cöa sæ ®ßi th¬",... Hå ChÝ Minh rÊt coi träng v¨n häc. Tõng lμm b¹n víi nhiÒu nghÖ sÜ lín trªn thÕ giíi, Ng−êi hiÓu c¸i gi¸ rÊt cao cña v¨n ch−¬ng nghÖ thuËt. Vμ trong thùc tÕ, Ng−êi rÊt thÝch lμm th¬. Lμm sao cã thÓ kh¸c ®−îc ®èi víi mét nh©n c¸ch v¨n ho¸ lín nh− thÕ, víi mét t©m hån giμu vμ ®Ñp nh− thÕ. Ng−êi kh«ng tù nhËn lμ nhμ v¨n, nhμ th¬ vμ kh«ng hÒ bao giê cã ý muèn ®Ó l¹i mét sù nghiÖp v¨n ch−¬ng cho ®êi, bëi v× Ng−êi hiÓu h¬n ai hÕt ®©y lμ mét c«ng viÖc ®Çy khã kh¨n ®ßi hái ph¶i dån t©m lùc c¶ mét ®êi míi t¹o nªn ®−îc mét c¸i g× cã gi¸ trÞ. Mμ mét viÖc cÊp b¸ch h¬n lμ ph¶i cøu "h¬n hai m−¬i triÖu ®ång bμo hÊp hèi trong vßng tö ®Þa" d−íi ¸ch ®Õ quèc Ph¸p (§−êng c¸ch mÖnh). Ng−êi chän con ®−êng chÝnh trÞ vμ ®Çu t− tÊt c¶ t©m huyÕt vμo ®Êy, kh«ng chia sÎ cho mét ham muèn nμo kh¸c. Nh−ng v× sao Ng−êi l¹i trë thμnh mét nhμ v¨n, nhμ th¬ lín ? NghÞch lÝ nμy cã c¸i l« gÝch cña nã : trªn con ®−êng ho¹t ®éng c¸ch m¹ng, Ng−êi nhËn ra r»ng, v¨n th¬ còng lμ mét vò khÝ chiÕn ®Êu rÊt lîi h¹i. TÊt nhiªn, nãi ®Õn v¨n ch−¬ng lμ ph¶i nãi ®Õn ®iÒu kiÖn n¨ng khiÕu vμ tμi nghÖ, Ng−êi cã ®ñ ®iÒu kiÖn Êy, l¹i cã vèn v¨n ho¸, vèn sèng v« cïng phong phó vμ nhÊt lμ cã mét t©m hån vÜ ®¹i. Nh− vËy lμ v× môc ®Ých c¸ch m¹ng, môc ®Ých chÝnh trÞ, Ng−êi ®· ®Ó l¹i mét sù nghiÖp v¨n häc lín. 2. VËy quan ®iÓm s¸ng t¸c v¨n häc cña NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh lμ g× ? Lμ mét nhμ chÝnh trÞ yªu n−íc, c¸ch m¹ng, ng−êi ®øng ®Çu nhμ n−íc D©n chñ Céng hoμ ®Çu tiªn cña n−íc ViÖt Nam, ng−êi l·nh ®¹o toμn d©n tiÕn hμnh hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p vμ ®Õ quèc MÜ, cho nªn ®èi víi Hå ChÝ Minh, v¨n ch−¬ng tr−íc hÕt ph¶i lμ vò khÝ chiÕn ®Êu, cã ®èi t−îng vμ môc ®Ých râ rμng. Trong mét bμi nãi chuyÖn vÒ c¸ch viÕt, Ng−êi ®· ph¸t biÓu râ vÒ quan ®iÓm nμy : Khi cÇm bót viÕt ph¶i ®Æt ra vμ tr¶ lêi hai c©u hái : ViÕt ®Ó lμm g× ? (nh»m môc ®Ých chÝnh trÞ g× ?) vμ ViÕt cho ai ? (thuyÕt phôc ®èi t−îng nμo ?). Tõ ®ã míi quyÕt ®Þnh ViÕt c¸i g× ? (néi dung) vμ ViÕt thÕ nμo ? (h×nh thøc). §iÒu ®¸ng chó ý lμ : quan ®iÓm s¸ng t¸c hÕt søc nhÊt qu¸n kia, chÝnh nã ®· t¹o cho Hå ChÝ Minh mét sù nghiÖp v¨n häc ®Æc biÖt phong phó vμ ®a d¹ng vÒ phong c¸ch nghÖ thuËt. Bëi v× trong cuéc ®êi ho¹t ®éng c¸ch m¹ng ngãt s¸u m−¬i n¨m, NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh ®· ph¶i ®Æt m×nh trong v« vμn t×nh huèng kh¸c nhau, trong v« vμn quan hÖ b¹n vμ thï kh¸c nhau, ®· gÆp gì ®ñ mäi ng−êi thuéc nhiÒu d©n téc vμ tÇng líp x· héi kh¸c nhau, v.v. V× thÕ, ®èi víi hai c©u hái : ViÕt ®Ó lμm g× ? vμ ViÕt cho ai ? Ng−êi ®· tr¶ lêi b»ng hμng tr¨m, hμng ngh×n c¸ch kh¸c nhau. Do ®ã c¸c t¸c phÈm viÕt ra thËt nhiÒu mμu s¾c, nhiÒu giäng ®iÖu, l¾m khi nh− lμ hÕt søc xa l¹ vÒ phong c¸ch. Ch¼ng h¹n, ®Æt nh÷ng t¸c phÈm "Vi hμnh", Nh÷ng trß lè hay lμ Va - ren vμ Phan Béi Ch©u, B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p, Nãi vÒ loμi cÇm thó,... viÕt b»ng tiÕng Ph¸p bªn c¹nh nh÷ng bøc th− göi ®Õn ®ång bμo trong n−íc (phô l·o, phô n÷, thiÕu nhi, v.v.) hay lμ nh÷ng bμi th¬ T¶o gi¶i, TÈu lé, Mé, Th−îng s¬n, Nguyªn tiªu, v.v. viÕt b»ng ch÷ H¸n bªn c¹nh nh÷ng Bμi ca ®éi tù vÖ, Ca sîi chØ, D©n cμy, Bμi ca du kÝch, TrÎ ch¨n tr©u, v.v. sÏ thÊy d−êng nh− ®ã lμ s¶n phÈm cña nhiÒu c©y bót kh¸c nhau. 5
3. Tuy nhiªn, nh×n tæng thÓ, ta thÊy v¨n xu«i chÝnh luËn vμ v¨n th¬ tuyªn truyÒn chÝnh trÞ trùc tiÕp lμ sù nghiÖp chÝnh cña Hå ChÝ Minh. V¨n th¬ nghÖ thuËt (s¸ng t¸c theo t− duy nghÖ thuËt) chØ cã mÊy truyÖn ng¾n, vμi ch−¬ng phãng sù viÕt b»ng tiÕng Ph¸p vμ xuÊt b¶n ë Ph¸p vμo ®Çu nh÷ng n¨m hai m−¬i vμ tËp th¬ NhËt kÝ trong tï, cïng kho¶ng 20 bμi kh¸c chñ yÕu viÕt b»ng ch÷ H¸n vμo nh÷ng n¨m ®Çu cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p ë chiÕn khu ViÖt B¾c. B - V¨n xu«i Trong sù nghiÖp v¨n häc cña NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh, v¨n xu«i chiÕm khèi l−îng lín nhÊt. ë ®©y chØ ®iÓm qua mét sè t¸c phÈm v¨n xu«i tiªu biÓu nhÊt cña Ng−êi thuéc ba thÓ v¨n kh¸c nhau. 1. V¨n xu«i nghÖ thuËt Trong lo¹i v¨n nμy, ®¹t tíi tr×nh ®é nghÖ thuËt cao nhÊt lμ nh÷ng truyÖn ng¾n ra ®êi vμo ®Çu nh÷ng n¨m hai m−¬i, viÕt b»ng tiÕng Ph¸p nh− : Paris, "Vi hμnh", Nh÷ng trß lè hay lμ Va - ren vμ Phan Béi Ch©u, Lêi than v·n cña bμ Tr−ng Tr¾c,... §Æc ®iÓm cña nh÷ng t¸c phÈm nμy lμ h×nh t−îng gãc c¹nh, s¾c s¶o, sinh ®éng, lêi v¨n linh ho¹t, c¸ch trÇn thuËt biÕn ho¸. Nh×n chung bót ph¸p rÊt hiÖn ®¹i. T¸c gi¶ chøng tá, qua c¸c thiªn truyÖn kia mét trÝ t−ëng t−îng phong phó vμ tμi hoa, mét vèn v¨n ho¸ réng vμ nhuÇn nhuyÔn, mét trÝ tuÖ s©u s¾c vμ mét tr¸i tim ®Çy nhiÖt t×nh yªu n−íc vμ nh©n ®¹o. Nh÷ng truyÖn Êy nãi chung ®Òu nh»m tè c¸o téi ¸c cña bän thùc d©n, t− b¶n, bän phong kiÕn tay sai ®èi víi nh©n d©n lao ®éng vμ c¸c d©n téc thuéc ®Þa, ®ång thêi ®Ò cao nh÷ng tÊm g−¬ng yªu n−íc vμ c¸ch m¹ng. Tuy kh«ng truyÖn nμo gièng truyÖn nμo, dï lμ nh÷ng truyÖn cïng nh»m mét môc ®Ých (ch¼ng h¹n truyÖn Lêi than v·n cña bμ Tr−ng Tr¾c vμ truyÖn Vi hμnh cïng lªn ¸n tªn vua bï nh×n Kh¶i §Þnh). "Vi hμnh" t¹o ra t×nh huèng nhÇm lÉn rÊt thó vÞ, trong ®ã nh©n vËt chÝnh kh«ng cã mÆt mμ l¹i ®−îc h×nh dung rÊt râ nÐt. Nh÷ng trß lè hay lμ Va - ren vμ Phan Béi Ch©u dïng bót ph¸p t−êng thuËt t−ëng t−îng rÊt linh ho¹t vμ khai th¸c triÖt ®Ó thñ ph¸p ®èi lËp lμm næi bËt hai nh©n c¸ch : Va - ren th× ba hoa ti tiÖn, Phan Béi Ch©u th× uy nghi lÉm liÖt. Paris th× dïng bót ph¸p phãng sù rÊt s¾c s¶o, giäng v¨n ®i tõ mØa mai ch©m biÕm ®Õn tr÷ t×nh c¶m th−¬ng. Cßn Lêi than v·n cña bμ Tr−ng Tr¾c th× ph¸t huy trÝ t−ëng t−îng t¹o ra nh÷ng c¬n ¸c méng rïng rîn cña Kh¶i §Þnh bÞ tæ tiªn ruång bá vμ sØ nhôc, v.v. Tuy nhiªn bót ph¸p tréi nhÊt, cã thÓ lμ chñ ®¹o cña c¸c thiªn truyÖn nμy lμ bót ph¸p ch©m biÕm, ®¶ kÝch hÕt søc m·nh liÖt, gi¸ng cho ®èi thñ nh÷ng ®ßn chÕt t−¬i b»ng c¸ch biÕn chóng thμnh nh÷ng tªn hÒ lè bÞch nhÊt. 2. V¨n t− liÖu T¸c phÈm lín nhÊt viÕt theo lèi v¨n nμy lμ cuèn B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p, mét tËp phãng sù ®iÒu tra vÒ téi ¸c cña thùc d©n Ph¸p ®èi víi c¸c thuéc ®Þa. T¸c phÈm còng viÕt b»ng tiÕng Ph¸p vμ xuÊt b¶n ë Ph¸p (n¨m 1925). §©y lμ cuèn s¸ch ®Çy c«ng phu vμ t©m huyÕt cña NguyÔn ¸i Quèc. Ng−êi muèn cuèn s¸ch ph¶i lμ mét b¶n ¸n ®anh thÐp ®Çy luËn cø ®Ých ®¸ng khiÕn kÎ bÞ lªn ¸n lμ chñ nghÜa thùc d©n 6
kh«ng thÓ chèi c·i ®−îc. Muèn vËy, ph¶i cã rÊt nhiÒu t− liÖu x¸c thùc, ®Æc biÖt lμ t− liÖu do chÝnh ng−êi Ph¸p cung cÊp qua nh÷ng th− tõ vμ nhËt kÝ cña hä. "T«i kh«ng muèn tù m×nh viÕt lÊy, v× nh− vËy kh«ng cã gi¸ trÞ thùc sù. T«i muèn dïng nh÷ng ®o¹n v¨n trong c¸c s¸ch hä viÕt vÒ thùc d©n Ph¸p. T«i sÏ cè g¾ng lμm cho ®Ëm nÐt nh÷ng ®o¹n Êy" - ®ã lμ nh÷ng lêi t©m sù cña NguyÔn víi mét ng−êi b¹n trong thêi gian chuÈn bÞ cho cuèn s¸ch tõ n¨m 1920 (1) . T¸c phÈm gåm 12 ch−¬ng : I - ThuÕ m¸u, II - ViÖc ®Çu ®éc ng−êi b¶n xø, III - C¸c quan thèng ®èc, IV - C¸c quan cai trÞ, V - Nh÷ng nhμ khai ho¸, VI - TÖ tham nhòng trong bé m¸y cai trÞ, VII - Bãc lét ng−êi b¶n xø, VIII - C«ng lÝ, IX - ChÝnh s¸ch ngu d©n, X - Chñ nghÜa gi¸o héi, XI -Nçi khæ nhôc cña ng−êi phô n÷ b¶n xø, XII - N« lÖ thøc tØnh. Gi¸ trÞ cña t¸c phÈm kh«ng ph¶i do t− liÖu phong phó mμ cßn do c¸ch diÔn ý vμ hμnh v¨n ®Çy nghÖ thuËt víi nh÷ng mÖnh ®Ò hÕt søc kh¸i qu¸t, víi nh÷ng bøc hÝ ho¹ sinh ®éng vÒ mét lo¹t "nhμ khai ho¸" vμ víi mét bót ph¸p mØa mai, ch©m biÕm s©u cay vμ m·nh liÖt : "Tr−íc n¨m 1914, hä chØ lμ nh÷ng tªn da ®en "hÌn h¹", nh÷ng tªn Annamit "hÌn h¹", giái l¾m th× còng chØ biÕt kÐo xe vμ ¨n ®ßn cña c¸c quan cai trÞ nhμ ta. Êy thÕ mμ cuéc "chiÕn tranh vui t−¬i" võa bïng næ, th× lËp tøc hä biÕn thμnh nh÷ng ®øa "con yªu", nh÷ng ng−êi "b¹n hiÒn" cña c¸c quan cai trÞ "nh©n hËu" (...). Khi ®¹i b¸c ®· ngÊy thÞt ®en thÞt vμng råi, th× nh÷ng lêi tuyªn bè t×nh tø cña c¸c nhμ cÇm quyÒn nhμ ta bçng d−ng im bÆt nh− cã phÐp mÇu (...) : "C¸c anh ®· b¶o vÖ Tæ quèc, thÕ lμ tèt. B©y giê, chóng t«i kh«ng cÇn ®Õn c¸c anh n÷a, cót ®i !". "... Khi ng−êi ta cã mμu da tr¾ng th× nghiÔm nhiªn ng−êi ta lμ mét nhμ khai ho¸. Mμ khi ng−êi ta ®· lμ mét nhμ khai ho¸ th× ng−êi ta cã thÓ lμm nh÷ng viÖc d· man mμ vÉn cø lμ ng−êi v¨n minh nhÊt". ... "C«ng lÝ" ®−îc t−îng tr−ng b»ng mét bμ ®Çm, mét tay cÇm c©n, mét tay cÇm kiÕm. V× d−êng nh− tõ Ph¸p ®Õn §«ng D−¬ng xa qu¸, xa ®Õn nçi sang tíi ®ã th× c¸n c©n mÊt th¨ng b»ng, ®Üa c©n ®· ch¶y láng ra vμ biÕn thμnh nh÷ng tÈu thuèc phiÖn hoÆc nh÷ng chai r−îu ti, nªn "bμ ®Çm c«ng lÝ" chØ cßn l¹i ®éc c¸i kiÕm ®Ó chÐm giÕt ®Õn c¶ ng−êi v« téi, vμ nhÊt lμ ng−êi v« téi". 3. V¨n chÝnh luËn V¨n chÝnh luËn thuyÕt phôc ng−êi ®äc tr−íc hÕt b»ng nh÷ng lÝ lÏ, nh÷ng c¸ch lËp luËn vμ nh÷ng luËn cø. Nh−ng dïng lÝ lÏ vμ luËn cø g× cßn tuú thuéc ë mét môc ®Ých vμ ®èi t−îng viÕt. Mét trong nh÷ng t¸c phÈm chÝnh luËn lín nhÊt cña NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh lμ b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp Ng−êi ®äc tr−íc quèc d©n ®ång bμo vμo ngμy 2 - 9 - 1945 t¹i Qu¶ng tr−êng Ba §×nh. Ph©n tÝch gi¸ trÞ chÝnh luËn s¾c bÐn cña bμi nμy, nhiÒu ng−êi ch−a chó ý ®Çy ®ñ ®Õn môc ®Ých vμ ®èi t−îng cña nã, ch−a c¨n cø vμo t×nh h×nh chÝnh trÞ cô thÓ khi Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®äc b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp. CÇn nhí r»ng, khi C¸ch m¹ng th¸ng T¸m thμnh c«ng th× sè phËn nÒn ®éc lËp cña n−íc ta bÞ ®e do¹ nghiªm träng bëi bän ®Õ quèc Ph¸p vμ MÜ. Chóng ©m m−u nÊp sau l−ng qu©n ®éi (1) Xem Tæng tËp v¨n häc ViÖt Nam, tËp 36, NXB Khoa häc x· héi, 1980, H., tr. 427. 7
VËy b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp kh«ng chØ ®äc tr−íc quèc d©n ®ång bμo ("Hìi ®ång bμo c¶ n−íc") mμ cßn ®äc tr−íc thÕ giíi t− b¶n, ®äc tr−íc Ph¸p vμ MÜ. Nã tuyªn bè quyÒn ®éc lËp tù chñ cña ng−êi ViÖt Nam, nh−ng ®ång thêi cßn ph¶i kh¼ng ®Þnh quyÒn Êy tr−íc bän ®Õ quèc mμ luËn ®iÖu x¶o tr¸ nãi trªn cÇn b¸c bá. §iÒu ®ã gi¶i thÝch v× sao b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp l¹i më ®Çu b»ng lêi v¨n cña b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp cña MÜ vμ b¶n Tuyªn ng«n Nh©n quyÒn vμ D©n quyÒn cña Ph¸p, v× sao ph¶i lËt tÈy c¸i gäi lμ c«ng ¬n "khai ho¸" vμ "b¶o hé" cña thùc d©n Ph¸p, lËt tÈy téi ph¶n béi §ång minh cña Ph¸p, quú gèi ®Çu hμng NhËt vμ d©ng §«ng D−¬ng cho NhËt. V× sao ph¶i kh¼ng ®Þnh døt kho¸t : "Sù thËt lμ tõ mïa thu n¨m 1940, n−íc ta ®· thμnh thuéc ®Þa cña NhËt, chø kh«ng ph¶i thuéc ®Þa cña Ph¸p n÷a. Khi NhËt ®Çu hμng §ång minh th× nh©n d©n ta c¶ n−íc ®· næi dËy giμnh chÝnh quyÒn, lËp nªn n−íc ViÖt Nam D©n chñ Céng hoμ. Sù thËt lμ d©n ta ®· lÊy l¹i n−íc ViÖt Nam tõ tay NhËt, chø kh«ng ph¶i tõ tay Ph¸p". Râ rμng b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp ®· ®Ëp tan c¸i lÝ lÏ trë l¹i §«ng D−¬ng cña thùc d©n Ph¸p tr−íc d− luËn thÕ giíi. Nãi chung v¨n chÝnh luËn cña NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh rÊt phong phó. Nh−ng tuú theo môc ®Ých vμ ®èi t−îng viÕt mμ khi th× hïng hån, ®anh thÐp, ®Çy tÝnh chiÕn ®Êu, khi th× nãi lÝ th× Ýt, nãi t×nh th× nhiÒu, giäng th©n mËt, nÆng tr÷ t×nh h¬n lμ hïng biÖn. Êy lμ nh÷ng bøc th− göi ®ång bμo c¸c ngμnh, c¸c giíi, kªu gäi cøu ®ãi, t¨ng gia s¶n xuÊt, ®i häc b×nh d©n, thi ®ua yªu n−íc, hay x©y dùng ®êi sèng míi,... C - Th¬ Th¬ cña NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh hÇu hÕt ®· ®−îc tËp hîp trong hai c«ng tr×nh : Tæng tËp v¨n häc ViÖt Nam, tËp 36 (NXB Khoa häc x· héi, 1980) vμ Th¬ (NXB V¨n häc t¸i b¶n cã bæ sung, 1975), tæng céng kho¶ng h¬n 200 bμi (bao gåm c¶ nh÷ng vÇn th¬ lÎ). Nh÷ng bμi th¬ Êy cã thÓ chia thμnh hai lo¹i : - Lo¹i th¬ nghÖ thuËt bao gåm nh÷ng bμi th¬ trong NhËt kÝ trong tï vμ mét sè bμi kh¸c s¸ng t¸c tõ khi Hå ChÝ Minh vÒ n−íc (1941) ®Õn lóc qua ®êi, hÇu hÕt lμ th¬ tuyÖt có viÕt b»ng ch÷ H¸n. - Th¬ tuyªn truyÒn cæ ®éng c¸ch m¹ng bao gåm nh÷ng bμi cæ ®éng mua b¸o (b¸o ViÖt Nam hån, ViÖt Nam ®éc lËp), nh÷ng bμi diÔn ca ®Þa lÝ, lÞch sö, nh÷ng bμi ca, bμi vÌ thêi MÆt trËn ViÖt Minh (D©n cμy, Ca c«ng nh©n, Ca binh lÝnh, Ca sîi chØ, v.v.), nh÷ng bμi chóc tÕt mõng xu©n, v.v. Lo¹i thø nhÊt s¸ng t¸c theo t− duy nghÖ thuËt, nhμ th¬ diÔn t¶ nh÷ng t×nh c¶m c¶m xóc cña m×nh tr−íc vÎ ®Ñp thiªn nhiªn hay t×nh ng−êi b»ng h×nh t−îng ®éc ®¸o vμ sèng ®éng. Lo¹i thø hai s¸ng t¸c cã thÓ cã h×nh ¶nh, nh−ng lμ h×nh ¶nh kh¸i niÖm. Nã t¸c ®éng ®Õn x· héi nh− nh÷ng truyÒn ®¬n, nh÷ng khÈu hiÖu chÝnh trÞ. H−íng h¼n vÒ ®¹i chóng c«ng n«ng 8
binh, lo¹i th¬ nμy hÕt søc n«m na vμ ®¬n gi¶n tõ néi dung ®Õn h×nh thøc. Nã dïng v¨n vÇn cèt ®Ó ®¹i chóng dÔ nhí, dÔ truyÒn khÈu. D−íi ®©y, ta t×m hiÓu s©u h¬n lo¹i th¬ thø nhÊt. 1. Lo¹i th¬ nμy hÇu hÕt lμ th¬ tuyÖt có (th−êng gäi lμ tø tuyÖt). Th¬ cã bèn c©u nªn ®ßi hái tÝnh hμm sóc rÊt cao. §Ó chøa ®ùng nhiÒu ý tø lín trong khu«n khæ c©u ch÷ rÊt h¹n chÕ, th¬ nμy ph¸t triÓn m¹nh tÝnh ®a diÖn cña h×nh t−îng, tÝnh ®a nghÜa cña tõ ng÷. §Ó t¨ng thªm tÝnh hμm sóc, th¬ tuyÖt có còng th−êng sö dông lèi Èn dô t−îng tr−ng - ®Êy còng lμ bót ph¸p phæ biÕn cña th¬ cæ. a) Th¬ bèn c©u nh−ng lμ mét t¸c phÈm hoμn chØnh, cã tÝnh ®éc lËp vμ cã thÓ sèng ®Õn mu«n ®êi, v× thÕ th¬ tuyÖt có cã kÕt cÊu rÊt chÆt chÏ. Th−êng thÊy cã hai d¹ng kÕt cÊu sau : kÕt cÊu hai phÇn (trªn c¶nh d−íi t×nh) vμ kÕt cÊu bèn phÇn, mçi c©u mang mét chøc n¨ng : khai, thõa, chuyÓn, hîp. VÝ dô kÕt cÊu hai phÇn (trªn c¶nh d−íi t×nh) : Nói Êp «m m©y, m©y Êp nói, Lßng s«ng g−¬ng s¸ng bôi kh«ng mê ; Båi håi d¹o b−íc T©y Phong LÜnh, Tr«ng l¹i trêi Nam nhí b¹n x−a. (Míi ra tï, tËp leo nói) hay lμ : TiÕng suèi trong nh− tiÕng h¸t xa, Tr¨ng lång cæ thô bãng lång hoa ; C¶nh khuya nh− vÏ, ng−êi ch−a ngñ, Ch−a ngñ v× lo nçi n−íc nhμ. (C¶nh khuya) Hai c©u trªn nãi c¶nh (®óng ra lμ nãi t×nh mét c¸ch gi¸n tiÕp qua c¶nh), hai c©u d−íi nãi t×nh (®óng ra lμ nãi t×nh mét c¸ch trùc tiÕp). KÕt cÊu bèn phÇn (khai, thõa, chuyÓn, hîp) : §i ®−êng míi biÕt gian lao, Nói cao råi l¹i nói cao trËp trïng ; Nói cao lªn ®Õn tËn cïng, Thu vμo tÇm m¾t mu«n trïng n−íc non. (§i ®−êng) hay lμ : Mét canh... ! hai canh... ! l¹i ba canh... ! Tr»n träc b¨n kho¨n giÊc ch¼ng thμnh ; Canh bèn canh n¨m võa chîp m¾t, Sao vμng n¨m c¸nh méng hån quanh. (Kh«ng ngñ ®−îc) 9
C©u 1 (khai) ph¶i tù nhiªn, nh− buét miÖng thÐt lªn thÕ th«i. C©u 2 (thõa) ph¶i tiÕp tôc vμ triÓn khai m¹ch th¬ ë c©u 1. C©u 3 (chuyÓn) chuyÓn m¹ch ®ét ngét b¸o tr−íc mét c¸i g× ®ã sÏ béc lé. ë c©u 4 (c©u hîp), c©u nμy ®ãng l¹i bμi th¬ ®ång thêi l¹i më ra, t¹o ©m h−ëng d− ba trong lßng ng−êi ®äc. b) Th¬ tuyÖt có cæ ®iÓn th−êng dïng bót ph¸p Èn dô t−îng tr−ng cã tÝnh −íc lÖ. T−îng tr−ng lμ lèi m−în c¸i nμy ®Ó nãi c¸i nä, th−êng m−în vËt ®Ó nãi ng−êi. Mét h×nh ¶nh th−êng chøa hai nghÜa lång lªn nhau kh«ng dÔ lÜnh héi ®−îc chÝnh x¸c vμ thÊu ®¸o. V× thÕ b×nh gi¶ng th¬ Hå ChÝ Minh, nhiÒu ng−êi m¾c lèi suy diÔn tuú tiÖn, g¸n cho th¬ Ng−êi nh÷ng ý nghÜa mμ nã kh«ng cã. §©y lμ vÊn ®Ò kh«ng dÔ gi¶i quyÕt. Dï sao còng cã thÓ h¹n chÕ suy diÔn qu¸ tuú tiÖn b»ng c¸ch tu©n thñ c¸c nguyªn t¾c sau ®©y : - H×nh ¶nh t−îng tr−ng ®−îc x©y dùng trªn c¬ së sù liªn t−ëng so s¸nh gi÷a hai ®èi t−îng cã nh÷ng nÐt t−¬ng ®ång, hîp l« gÝch. VÝ dô : b«ng hoa t−îng tr−ng cho ng−êi ®Ñp ; c©y tïng t−îng tr−ng cho ng−êi qu©n tö, ®Êng tr−îng phu ; ng«i sao t−îng tr−ng cho lÝ t−ëng ; mÆt trêi t−îng tr−ng cho ch©n lÝ, thêi ®¹i, v.v. NÕu ph©n tÝch ý nghÜa t−îng tr−ng nh− thÕ nμo ®Êy mμ kh«ng ®óng víi nguyªn t¾c trªn th× ph¶i xem l¹i. - H×nh ¶nh t−îng tr−ng thuéc ph¹m trï nghÖ thuËt, vËy nã ph¶i ®−îc s¸ng t¹o theo quy luËt cña c¸i ®Ñp. NÕu ph©n tÝch ý nghÜa t−îng tr−ng nh− thÕ nμo ®ã mμ bμi th¬ trë thμnh thiÕu tù nhiªn, mÊt hay ®i th× rÊt nªn xem xÐt l¹i c¸ch ph©n tÝch cña m×nh. - Mét bμi th¬ lμ mét chØnh thÓ nghÖ thuËt. NÕu hiÓu ý nghÜa t−îng tr−ng nh− thÕ nμo ®ã mμ tÝnh chØnh thÓ cña bμi th¬ bÞ ph¸ vì, trë thμnh "®Çu Ng« m×nh Së" th× ph¶i nghÜ l¹i c¸ch hiÓu cña m×nh h¼n lμ kh«ng ®óng. VÝ dô, vÒ c©u thø hai cña bμi Gi¶i ®i sím (NhËt kÝ trong tï) cã ng−êi hiÓu (theo nghÜa t−îng tr−ng) : bän lÝnh Quèc d©n ®¶ng Trung quèc gi¶i Hå ChÝ Minh trªn ®−êng, cã ng−êi l¹i hiÓu quÇn chóng c¸ch m¹ng ñng hé nhμ l·nh tô ®Êu tranh. §èi chiÕu víi ba tiªu chuÈn trªn, c¶ hai c¸ch hiÓu ®Òu ph¶i xem xÐt l¹i. 2. TËp th¬ NhËt kÝ trong tï Ngμy 8 - 2 - 1941, sau ba m−¬i n¨m ho¹t ®éng ë n−íc ngoμi, NguyÔn ¸i Quèc vÒ n−íc trùc tiÕp l·nh ®¹o C¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc. Ngμy 13 - 8 - 1942, lÊy tªn Hå ChÝ Minh, Ng−êi lªn ®−êng ®i Trung Quèc, víi danh nghÜa ®¹i biÓu cña ViÖt Nam ®éc lËp ®ång minh vμ Ph©n bé quèc tÕ ph¶n x©m l−îc cña ViÖt Nam, ®Ó tranh thñ sù viÖn trî cña thÕ giíi. Sau nöa th¸ng ®i bé, ngμy 29 - 8, võa tíi Tóc Vinh, mét thÞ trÊn thuéc huyÖn TÜnh T©y, tØnh Qu¶ng T©y th× bÞ bän T−ëng Giíi Th¹ch b¾t gi÷. Chóng giam cÇm vμ ®μy ®o¹ Ng−êi rÊt d· man trong m−êi ba th¸ng, tr¶i qua gÇn ba m−¬i nhμ ngôc cña m−êi ba huyÖn. Trong thêi gian nμy, Ng−êi ®· s¸ng t¸c tËp NhËt kÝ trong tï a) NhËt kÝ trong tï lμ mét tËp nhËt kÝ, nh−ng lμ nhËt kÝ b»ng th¬. TÝnh nhËt kÝ thÓ hiÖn ë sù ghi chÐp nh÷ng ®iÒu m¾t thÊy tai nghe h»ng ngμy ë trong nhμ tï vμ trªn ®−êng ®i ®μy tõ nhμ lao nμy ®Õn nhμ lao kh¸c, t¹o nªn ë tËp th¬ yÕu tè tù sù vμ tinh thÇn h−íng ngo¹i. Nhê tÝnh chÊt nhËt kÝ mμ t¸c phÈm nμy ®· t¸i hiÖn ®−îc bé mÆt ®en tèi cña nhμ tï Quèc d©n ®¶ng Trung 10
- Ban tr−ëng nhμ lao chuyªn ®¸nh b¹c, Gi¶i ng−êi, c¶nh tr−ëng kiÕm ¨n quanh ; Chong ®Ìn huyÖn tr−ëng lμm c«ng viÖc, Trêi ®Êt Lai T©n vÉn th¸i b×nh. (Lai T©n) - §¸nh b¹c ë ngoμi quan b¾t téi, Trong tï ®¸nh b¹c ®−îc c«ng khai ; BÞ tï, con b¹c ¨n n¨n m·i : Sao tr−íc kh«ng v« qu¸ch chèn nμy ! ? (§¸nh b¹c) - Oa... ! Oa... ! Oa a... ! Cha sî sung qu©n cøu n−íc nhμ ; Nªn nçi th©n em võa nöa tuæi, Ph¶i theo mÑ ®Õn ë nhμ pha. (Ch¸u bÐ trong ngôc T©n D−¬ng) b) Tuy nhiªn ®©y l¹i lμ mét tËp nhËt kÝ b»ng th¬. Cho nªn nã chñ yÕu ghi chÐp t©m sù cña t¸c gi¶ - mét thø nhËt kÝ tr÷ t×nh ®éc ®¸o. Nhê vËy qua tËp th¬, ta thÊy hiÖn lªn thËt râ nÐt bøc ch©n dung tinh thÇn tù ho¹ cña Hå ChÝ Minh. - Êy lμ mét tÊm g−¬ng nghÞ lùc phi th−êng, mét b¶n lÜnh thÐp vÜ ®¹i kh«ng g× cã thÓ lung l¹c ®−îc ("Th©n thÓ ë trong lao - Tinh thÇn ë ngoμi lao"). Êy lμ mét con ng−êi cã thÓ v−ît lªn rÊt cao trªn mäi ®au ®ín thÓ x¸c, t©m hån ung dung thanh tho¸t, thËm chÝ trÎ trung t−¬i t¾n trong mäi t×nh huèng: H«m nay xiÒng s¾t thay d©y trãi, Mçi b−íc leng keng tiÕng ngäc rung; Tuy bÞ t×nh nghi lμ gi¸n ®iÖp, Mμ nh− khanh t−íng vÎ ung dung. (§i Nam Ninh) - Trong tï kh«ng r−îu còng kh«ng hoa, C¶nh ®Ñp ®ªm nay khã h÷ng hê; Ng−êi ng¾m tr¨ng soi ngoμi cöa sæ, Tr¨ng nhßm khe cöa ng¾m nhμ th¬. (Ng¾m tr¨ng) - Êy lμ mét t©m hån khao kh¸t tù do ("§au khæ chi b»ng mÊt tù do"), thùc chÊt lμ khao kh¸t chiÕn ®Êu ("Xãt m×nh giam h·m trong tï ngôc - Ch−a ®−îc x«ng ra gi÷a trËn tiÒn"). Trong nh÷ng ngμy th¸ng trong tï, kh«ng lóc nμo kh«ng h−íng vÒ Tæ quèc, lu«n lu«n tÝnh ®Õm thêi 11
gian ("bèn th¸ng råi", "T¸m th¸ng hao mßn víi xÝch g«ng", "Ngμy ®i b¹n tiÔn ®Õn bªn s«ng - HÑn b¹n vÒ khi lóa ®á ®ång",...) mμ TiÕc ngμy giê, nhiÒu ®ªm thøc tr¾ng (Kh«ng ngñ ®−îc, §ªm kh«ng ngñ, v.v.). - Êy lμ mét t©m hån nghÖ sÜ tμi hoa, mét trÝ tuÖ linh ho¹t vμ nhän s¾c, mét mÆt rÊt nh¹y c¶m víi vÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn vμ dÔ ®éng lßng tr−íc nh÷ng c¶nh ngé th−¬ng t©m cña con ng−êi, mét mÆt tõ chi tiÕt th«ng th−êng cña ®êi sèng, cã thÓ nh×n ra biÕt bao m©u thuÉn hμi h−íc cña mét chÕ ®é x· héi thèi n¸t ®Ó t¹o ra nh÷ng tiÕng c−êi ®Çy trÝ tuÖ trong th¬ (Lêi hái, C¬m tï, C¸i cïm, Chia n−íc, §¸nh b¹c, D©y trãi, Gia quyÕn ng−êi bÞ b¾t lÝnh, Pha trß, C¶nh binh khiªng lîn cïng ®i, CÊm hót thuèc l¸, GhÎ, Ch¸u bÐ trong ngôc T©n D−¬ng, TiÒn ®Ìn, Lai T©n, TiÒn vμo nhμ giam, Thanh minh,...). Nh−ng bao trïm lªn tÊt c¶ lμ tÊm lßng yªu th−¬ng bao la ®èi víi nh©n lo¹i cÇn lao, ®èi víi cuéc sèng n¬i trÇn thÕ cßn ®Çy ®au khæ nμy. Êy lμ tÊm lßng nh©n ®¹o ®¹t ®Õn møc ®é quªn m×nh : mét mÆt rÊt quan t©m ®Õn nçi khæ rÊt lín cña m×nh, mÆt kh¸c hÕt søc nh¹y c¶m víi mäi vui buån s−íng khæ dï nhá nhÆt cña ng−êi xung quanh. Cã thÓ nãi, tÊt c¶ nh÷ng g× cã liªn quan ®Õn con ng−êi, ®Õn sù sèng vμ lîi Ých cña con ng−êi ®Òu kh«ng lät qua con m¾t chan chøa nh©n t×nh cña Hå ChÝ Minh : t×nh tr¹ng lao ®éng vÊt v¶ cña ng−êi phu lμm ®−êng, c¶nh n«ng th«n ®−îc mïa hay h¹n h¸n, mét hμng ch¸o, mét hμng thÞt chã bªn ®−êng, mét lß than rùc hång bªn xãm nói, mét tiÕng s¸o buån trong ngôc, c¶nh ®un nÊu trong tï, c¶nh ®ãi kh¸t, ghÎ lë cña tï nh©n, ng−êi ta tranh nhau cïm ch©n, mét ch¸u bÐ bÞ giam trong tï, vî mét ng−êi tï ®Õn th¨m chång, ng−êi tï båi giÊy lμm ch¨n, mét ng−êi tï trèn bÞ b¾t trë l¹i, mét ng−êi tï chÕt, l¹i mét ng−êi n÷a,... Thμnh ra, tËp nhËt kÝ t©m sù cña mét ng−êi tï mμ lμm sèng dËy c¶ mét nh©n lo¹i víi biÕt bao sè phËn cô thÓ rÊt ®¸ng th−¬ng. Vμ h×nh ¶nh Hå ChÝ Minh hiÖn ra gi÷a c¸i nh©n lo¹i Êy kh«ng hÒ cã chót g× ph©n biÖt, tr¸i l¹i chan hoμ víi hä trong t×nh "bÌ b¹n" (n¹n h÷u) vμ nh− nh÷ng ng−êi "cïng héi cïng thuyÒn" (®ång chu céng tÕ) (1) . T×nh th−¬ng cña Ng−êi cßn lan c¶ ®Õn nh÷ng vËt v« tri v« gi¸c ®· tõng g¾n bã víi m×nh : xa th× nhí, mÊt th× th−¬ng tiÕc (Rông mÊt mét chiÕc r¨ng, LÝnh ngôc ®¸nh c¾p mÊt chiÕc gËy cña ta,...). Tãm l¹i, ®©y lμ bøc ch©n dung cña mét bËc ®¹i nh©n, ®¹i trÝ, ®¹i dòng nh− nhËn xÐt cña mét nhμ th¬ Trung Quèc. Nh−ng ®¹i nh©n lμ c¸i gèc, c¬ së. 3. Chïm th¬ nghÖ thuËt s¸ng t¸c thêi k× kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p ë chiÕn khu ViÖt B¾c Tõ kho¶ng 1947 ®Õn 1950, sèng vμ lμm viÖc ë chiÕn khu ViÖt B¾c, Hå ChÝ Minh s¸ng t¸c kho¶ng gÇn 20 bμi th¬ tuyÖt có phÇn lín b»ng ch÷ H¸n. PhÇn nhiÒu nh÷ng bμi th¬ nμy Ng−êi lμm vμo lóc ®ªm khuya sau mét ngμy lμm viÖc c¨ng th¼ng, b¾t gÆp tr¨ng ®Ñp gi÷a rõng. V× thÕ Hoμi Thanh gäi lμ nh÷ng bμi th¬ "®Çy tr¨ng". (1) C©u th¬ "§ång chu céng tÕ nghÜa nan tõ" (ThÕ n¹n h÷u mÉn t¶ b¸o c¸o – ViÕt hé b¸o c¸o cho c¸c b¹n tï). 12
§äc nh÷ng bμi th¬ nμy ta thÊy, mét mÆt nói rõng ViÖt B¾c thËt lμ mÜ lÖ vμ th¬ méng, ng−êi lμm th¬ hÖt nh− mét tiªn «ng ë gi÷a ®éng tiªn vËy. MÆt kh¸c l¹i thÊy ®Êy lμ chiÕn khu, lμ c¨n cø ®Þa c¸ch m¹ng, vμ Hå ChÝ Minh lμ vÞ l·nh tô kh¸ng chiÕn, lóc nμo t©m trÝ còng ®Æt ë chiÕn tr−êng : Tr¨ng vμo cöa sæ ®ßi th¬, - ViÖc qu©n ®ang bËn, xin chê h«m sau, Chu«ng lÇu chît tØnh giÊc thu, Êy tin th¾ng trËn Liªn khu b¸o vÒ. (Tin th¾ng trËn) Nh×n chung c¶ tËp th¬, ta thÊy c¶m høng chñ ®¹o lμ l¹c quan vμ bót ph¸p chñ ®¹o lμ l·ng m¹n. §iÒu Êy còng dÔ hiÓu. V× ®Êy lμ nh÷ng bμi th¬ s¸ng t¸c trong thêi k× Hå ChÝ Minh ®−îc sèng vμ chiÕn ®Êu ngay trªn ®Êt n−íc yªu quý cña m×nh sau ba m−¬i n¨m xa c¸ch. Cuéc sèng chiÕn ®Êu tuy l©u dμi gian khæ nh−ng th¾ng lîi cuèi cïng Ng−êi ®· n¾m ch¾c trong tay. KÕt thóc bμi th¬ C¶nh rõng ViÖt B¾c s¸ng t¸c n¨m 1947, Ng−êi viÕt : Kh¸ng chiÕn thμnh c«ng ta trë l¹i, Tr¨ng x−a, h¹c cò víi xu©n nμy. D. Phong c¸ch nghÖ thuËt v¨n th¬ NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh 1. Mét c¸i nh×n tæng hîp toμn bé sù nghiÖp v¨n häc cña NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh cho thÊy mÊy ®Æc tr−ng c¬ b¶n sau ®©y vÒ phong c¸ch viÕt cña Ng−êi : a) Ng¾n gän, trong s¸ng, gi¶n dÞ §©y lμ mét ®Æc tr−ng c¬ b¶n vμ s©u s¾c nhÊt cña v¨n phong Hå ChÝ Minh. Nã võa thÓ hiÖn quan ®iÓm quÇn chóng cña Ng−êi trong ho¹t ®éng v¨n ho¸ t− t−ëng, võa thÓ hiÖn t− t−ëng mÜ häc ®éc ®¸o cña Ng−êi, kÕt hîp tÝnh d©n téc truyÒn thèng víi tÝnh hiÖn ®¹i. b) Linh ho¹t, s¸ng t¹o, hoμn toμn lμm chñ trong viÖc sö dông c¸c h×nh thøc thÓ lo¹i vμ ng«n ng÷, c¸c bót ph¸p vμ thñ ph¸p nghÖ thuËt kh¸c nhau, nh»m môc ®Ých thiÕt thùc cña mçi t¸c phÈm. NÐt phong c¸ch nμy nãi r»ng Hå ChÝ Minh s¸ng t¸c tr−íc hÕt lμ v× c¸ch m¹ng, v× cuéc sèng chø kh«ng ph¶i v× v¨n ch−¬ng, nªn v¨n ch−¬ng kh«ng rμng buéc ®−îc. TÊt nhiªn Ng−êi am hiÓu nghÖ thuËt nªn rÊt coi träng h×nh thøc, nh−ng kh«ng xem h×nh thøc nh− nh÷ng quy ph¹m cøng nh¾c, tr¸i l¹i sö dông nã mét c¸ch chñ ®éng, s¸ng t¹o ®Ó ®¹t môc ®Ých cao nhÊt lμ phôc vô ®êi sèng, phôc vô c¸ch m¹ng. c) T− t−ëng vμ h×nh t−îng lu«n lu«n h−íng vÒ sù sèng, ¸nh s¸ng vμ t−¬ng lai. §©y lμ sù thÓ hiÖn cña mét t©m hån g¾n bã s©u s¾c víi ®êi sèng, lu«n lu«n vËn ®éng theo quy luËt cña ®êi sèng, h−íng tíi t−¬ng lai tÊt th¾ng cña c¸ch m¹ng. Ba ®Æc tr−ng phong c¸ch nãi trªn tÊt nhiªn thÓ hiÖn ë mäi s¸ng t¸c cña NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh tõ bμi v¨n viÕt b»ng tiÕng Ph¸p ®Õn bμi th¬ viÕt b»ng ch÷ H¸n, tõ th¬ tuyªn 13
truyÒn tíi th¬ nghÖ thuËt, tõ nh÷ng trang b¸o n¶y löa ®Õn nh÷ng tuyªn ng«n, lêi kªu gäi hay th− tõ göi ®ång bμo,... 2. Tuy nhiªn, nghÖ thuËt lμ mét ho¹t ®éng s¸ng t¹o. Quy luËt nghÖ thuËt lμ lu«n lu«n ®æi míi. Cho nªn ®èi víi nh÷ng nhμ v¨n ch©n chÝnh "Mçi t¸c phÈm lμ mét ph¸t minh míi vÒ h×nh thøc vμ mét kh¸m ph¸ míi vÒ néi dung" (Lª«nÝt Lª«nèp). V× vËy, ë mçi thÓ v¨n, ë mçi t¸c phÈm cña NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh, ta l¹i thÊy nh÷ng mμu s¾c phong c¸ch riªng hÕt søc phong phó, ®éc ®¸o Êy ®Òu ®−îc quy ®Þnh bëi quan ®iÓm s¸ng t¸c cña Ng−êi : ViÕt ®Ó lμm g× ? ViÕt ®Ó cho ai ? Tõ ®ã mμ x¸c ®Þnh ViÕt c¸i g× ? Vμ ViÕt nh− thÕ nμo ? Håi ®Çu nh÷ng n¨m hai m−¬i, khi viÕt nh÷ng t¸c phÈm Paris, Lêi than v·n cña bμ Tr−ng Tr¾c, "Vi hμnh", Nh÷ng trß lè hay lμ Va - ren vμ Phan Béi Ch©u,... ta thÊy Ng−êi sö dông mét bót ph¸p hÕt søc ¢u ch©u hiÖn ®¹i, mét nghÖ thuËt ch©m biÕm, ®¶ kÝch quyÕt liÖt, mét lèi hμnh v¨n tung hoμnh t¶ xung h÷u ®ét, ®¸nh ®Þch dån dËp tõ nhiÒu phÝa, mét giäng v¨n mØa mai khi kÝn ®¸o, khi th¼ng thõng, khi chua ch¸t, khi cay ®éc, th«i thóc bëi tr¸i tim yªu th−¬ng tha thiÕt vμ c¨m thï m·nh liÖt. Nh−ng khi trë vÒ P¸c Bã, viÕt nh÷ng bμi th¬ tuyªn truyÒn cæ ®éng c¸ch m¹ng, ta l¹i thÊy Ng−êi sö dông mét lèi viÕt ®Ëm tÝnh chÊt d©n gian rÊt gÇn gòi víi nh÷ng thÓ diÔn ca, vÌ, ca dao, d©n ca : MÑ t«i lμ mét ®o¸ hoa, Th©n t«i trong s¹ch, t«i lμ c¸i b«ng... (Ca sîi chØ) VÒ v¨n chÝnh luËn th× nÕu khi nãi víi ®Þch, Ng−êi dïng lÝ lÏ chÆt chÏ ®anh thÐp, giäng v¨n dâng d¹c hïng hån, th× khi nãi víi ®ång bμo m×nh, Ng−êi chuyÓn sang lêi lÏ «n tån, thuyÕt phôc chñ yÕu b»ng nh÷ng chuyÖn thËt, nh÷ng tÊm g−¬ng cña chÝnh ng−êi d©n th−êng. Hå ChÝ Minh rÊt thÝch lμm th¬ nghÖ thuËt b»ng ch÷ H¸n. Ng−êi ta chØ cã thÓ gi¶i trÝ b»ng c¸i g× ng−êi ta thÝch. Hå ChÝ Minh khi cÇn gi¶i trÝ th−êng gi¶i trÝ b»ng th¬ - Nh÷ng vÇn th¬ bèn c©u xinh x¾n d¹t dμo c¶m høng tr−íc vÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn vμ t×nh ng−êi. Th¬ chñ yÕu viÕt cho m×nh th−ëng thøc nªn thÓ hiÖn ®Çy ®ñ vμ s©u s¾c h¬n ®©u hÕt c¸ tÝnh vμ phong c¸ch cña ng−êi cÇm bót. 3. Phong c¸ch th¬ nghÖ thuËt Hå ChÝ Minh Cho ®Õn nay, ta míi chØ cã trong tay nh÷ng bμi th¬ nghÖ thuËt cña Hå ChÝ Minh s¸ng t¸c tõ khi Ng−êi vÒ n−íc (1941). Lo¹i th¬ nμy phÇn lín viÕt b»ng ch÷ H¸n theo thÓ tuyÖt có cæ ®iÓn. Trªn tæng sè 165 bμi (134(1) bμi trong NhËt kÝ trong tï), chØ cã 12 bμi viÕt b»ng tiÕng ViÖt, nh− Tøc c¶nh P¸c Bã, TÆng cô §inh Ch−¬ng D−¬ng, C¶nh khuya, §i thuyÒn trªn s«ng §¸y, Kh«ng ®Ò,... Mét ng−êi ®i kh¾p thÕ giíi, sèng nhiÒu n¨m ë Pari hiÖn ®¹i, ®äc ®ñ c¶ SÕchxpia, D«la, A. Phr¨ngx¬, T«nxt«i,... vËy mμ hån th¬ l¹i rÊt gÇn gòi víi §−êng, Tèng, víi NguyÔn Tr·i, NguyÔn Du,... (1) KÓ c¶ bμi Míi ra tï, tËp leo nói (BT). 14
GÇn ®©y, gi¶i thÝch t− t−ëng vμ phong c¸ch cña c¸c v¨n nghÖ sÜ, nhiÒu nhμ nghiªn cøu cã kinh nghiÖm rÊt quan t©m ®Õn thêi th¬ Êu cña c¸c tμi n¨ng Êy. VÒ tr−êng hîp cña Hå ChÝ Minh cã lÏ còng ph¶i gi¶i thÝch nh− thÕ. Sinh ra vμ lín lªn trong mét gia ®×nh H¸n häc uyªn th©m, nhÊt ®Þnh NguyÔn Sinh Cung - NguyÔn TÊt Thμnh lu«n lu«n hÝt thë trong kh«ng khÝ th¬ §−êng, th¬ Tèng vμ hån th¬ cña Ng−êi ®· h×nh thμnh tõ ®ã. Sau nμy lao vμo b·o t¸p c¸ch m¹ng víi "ham muèn tét bËc" lμ ®éc lËp, tù do cho d©n, cho n−íc, Ng−êi kh«ng cã lóc nμo dμnh t©m trÝ cho th¬. §Õn khi vÒ n−íc (1941) tuy gian nan cßn nhiÒu, khã kh¨n chång chÊt nh−ng t©m hån dï sao còng ®−îc th¶nh th¬i v× ®· n¾m ch¾c ch©n lÝ tÊt th¾ng cña c¸ch m¹ng, l¹i ®−îc sèng vμ lμm viÖc trªn ®Êt n−íc th©n yªu cña m×nh, Ng−êi míi cã thÓ dμnh Ýt phót cho th¬ sau nh÷ng giê lμm viÖc c¨ng th¼ng. Hån th¬ h×nh thμnh tõ nhá bÌn sèng l¹i, nh÷ng thi tø §−êng Tèng, ®−îc gäi vÒ ®· gióp Ng−êi viÕt nªn nh÷ng Tøc c¶nh P¸c Bã hay Th−îng s¬n : Lôc nguyÖt nhÞ thËp tø, Th−îng ®¸o th− s¬n lai. Cö ®Çu hång nhËt cËn, §èi ng¹n nhÊt chi mai. dÞch : Hai m−¬i t− th¸ng s¸u, Lªn ®Ønh nói nμy ch¬i. NgÈng ®Çu : mÆt trêi ®á, Bªn suèi, mét nhμnh mai. (Lªn nói, 1942) Thêi gian Ng−êi bÞ chÝnh quyÒn T−ëng Giíi Th¹ch b¾t giam ë Qu¶ng T©y, kh«ng cã ®iÒu kiÖn ho¹t ®éng c¸ch m¹ng, v« cïng nãng lßng sèt ruét, Ng−êi còng ®μnh ph¶i lμm th¬ ®Ó khu©y kho¶. §©y lμ thêi k× Ng−êi dμnh cho th¬ nhiÒu th× giê vμ t©m huyÕt nhÊt nªn ®· s¸ng t¹o ra c¶ mét tËp th¬ gåm 134 bμi. H¬n tr¨m bμi th¬ ch÷ H¸n ®Ëm ®μ mμu s¾c cæ ®iÓn. Ng−êi ta nãi, cã thÓ ®Æt lÉn vμo nh÷ng thi phÈm thêi §−êng, thêi Tèng mμ kh«ng ph©n biÖt ®−îc. Nh×n chung, phong c¸ch th¬ nghÖ thuËt Hå ChÝ Minh cã nh÷ng nÐt g× næi bËt ? a) HÕt søc gi¶n dÞ, hån nhiªn, tù nhiªn Hå ChÝ Minh lμm th¬ mét c¸ch rÊt tù nhiªn, hån nhiªn kh«ng hÒ cã ý dông c«ng g¾ng søc. Nh− vËy lμ gi¶n dÞ hån nhiªn ngay trong c¸ch lμm th¬ : §· l©u kh«ng lμm bμi th¬ nμo, Nay l¹i thö lμm xem ra sao. Lôc kh¾p giÊy tê vÇn ch¼ng thÊy, Bçng nghe vÇn "th¾ng" vót lªn cao. (Kh«ng ®Ò) 15
§Ò tμi th¬ còng thËt gi¶n dÞ. HÇu nh− bÊt cø sù vËt g× lät vμo m¾t Ng−êi còng thμnh th¬ : mét c¸i r¨ng rông, mét c¸i gËy bÞ mÊt c¾p, mét hμng ch¸o bªn ®−êng, mét c¶nh tï nh©n ®¸nh b¹c, b¾t rËn, tranh nhau cïm ch©n, thËm chÝ mét c¶nh g·i ghÎ,... Gi¶n dÞ, hån nhiªn còng lμ b¶n chÊt cña nh©n vËt tr÷ t×nh Hå ChÝ Minh. Ta ®· nãi ®Õn bøc ch©n dung tù ho¹ cña Ng−êi trong NhËt kÝ trong tï. §Êy lμ h×nh ¶nh mét con ng−êi hÕt søc khiªm tèn, kh«ng bao giê tù ®Æt m×nh lªn trªn ng−êi kh¸c, dï nh÷ng ng−êi bÞ giam chung víi nhμ c¸ch m¹ng, sè kh¸ ®«ng lμ nh÷ng tï cê b¹c, tï l−u manh th−êng m¾c bÖnh giang mai, nghiÖn thuèc phiÖn (TrÇn D©n Tiªn - Nh÷ng mÈu chuyÖn vÒ ®êi ho¹t ®éng cña Hå Chñ tÞch). Qua nh÷ng bμi th¬ nh− Buæi sím, Nhμ lao Qu¶ §øc, Hμng ch¸o, ChiÕc ch¨n giÊy cña ng−êi b¹n tï, GhÎ lë, N¾ng sím, Sinh ho¹t trong tï,... ta thÊy nhμ l·nh tô c¸ch m¹ng thËt sù chan hoμ víi tÊt c¶ nh÷ng con ng−êi b×nh th−êng, thËm chÝ tÇm th−êng Êy trong sinh ho¹t, cïng chia sÎ vui buån, cïng th«ng c¶m lóc èm ®au, bÖnh tËt... Êy lμ con ng−êi kiªn c−êng bÊt khuÊt, mét nh©n c¸ch anh hïng thËt sù nh−ng kh«ng bao giê cao giäng lªn g©n, rÊt ghÐt ®¹i ng«n tr¸ng ng÷. Mét con ng−êi dμy d¹n trong ®Êu tranh, vÉn thÊy "§−êng ®êi khã kh¨n" : Xö thÕ tõ x−a kh«ng ph¶i dÔ, Mμ nay cμng thÊy khã kh¨n h¬n. Vμ lu«n lu«n "tù khuyªn m×nh" cÇn ph¶i rÌn luyÖn n÷a, rÌn luyÖn m·i : VÝ kh«ng cã c¶nh ®«ng tμn, Th× ®©u cã c¶nh huy hoμng ngμy xu©n ; NghÜ m×nh trong b−íc gian tru©n, Tai −¬ng rÌn luyÖn tinh thÇn thªm h¨ng. (Tù khuyªn m×nh) b) Sù hoμ hîp ®éc ®¸o gi÷a vÎ ®Ñp cæ ®iÓn vμ tinh thÇn hiÖn ®¹i §©y lμ mét trong nh÷ng nÐt phong c¸ch næi bËt cña nghÖ thuËt th¬ Hå ChÝ Minh. Nh−ng thÕ nμo lμ mμu s¾c cæ ®iÓn hay vÎ ®Ñp cæ ®iÓn ? Ng−êi sμnh sái cæ thi, ®äc th¬ Ng−êi, dÔ nhËn ra nh÷ng h×nh ¶nh, thi tø quen thuéc cña LÝ B¹ch, §ç Phñ, V−¬ng X−¬ng Linh, V−¬ng Chi Ho¸n, Tr−¬ng KÕ, §ç Môc, V−¬ng Duy, B¹ch C− DÞ,... §èi víi mÜ häc cæ ®iÓn, viÖc vay m−în ®Ò tμi, cèt truyÖn, thi tø, thi liÖu lμ chuyÖn rÊt b×nh th−êng. Trong NhËt kÝ trong tï, Hå ChÝ Minh viÕt : Th¬ x−a th−êng chuéng thiªn nhiªn ®Ñp : M©y, giã, tr¨ng, hoa, tuyÕt, nói, s«ng... Th¬ x−a cã thÓ nãi lμ ®Çy thiªn nhiªn. TÊt nhiªn thêi Êy ng−êi ta còng viÕt nhiÒu vÒ x· héi, vÒ t×nh ng−êi. Nh−ng v× con ng−êi bao giê còng sèng gi÷a thiªn nhiªn nªn dï cã nãi ®Õn t×nh yªu, t×nh chång vî, t×nh b¹n bÌ,... th× tù nhiªn còng ®Æt trong m«i tr−êng thiªn nhiªn, gi÷a cao s¬n, l−u thuû. Ngoμi ra con ng−êi thêi Êy trong ý thøc ch−a t¸ch m×nh ra khái tù nhiªn, th−êng m« t¶ con ng−êi nh− nh÷ng yÕu tè cña thiªn nhiªn vμ mang nh÷ng phÈm chÊt cña thiªn nhiªn, ®ång thêi thÓ hiÖn thiªn nhiªn d−êng nh− còng cã linh hån, cã t©m t− t×nh c¶m vËy. 16
Cè nhiªn th¬ hiÖn ®¹i còng viÕt vÒ thiªn nhiªn. Nh−ng cÇn chó ý : th¬ x−a th−êng quan s¸t thiªn nhiªn tõ cao, tõ xa, bao qu¸t c¶ mét kho¶ng ®Êt bao la. Vμ khi thÓ hiÖn thiªn nhiªn th× kh«ng quan t©m ®Õn m« t¶ h×nh x¸c cña nã mμ chØ chó träng ghi lÊy b»ng vμi nÐt chÊm ph¸ ®¬n s¬, c¸i gäi lμ linh hån cña t¹o vËt. Hå ChÝ Minh ®· sö dông ®óng bót ph¸p Êy : Hai m−¬i t− th¸ng s¸u, Lªn ®Ønh nói nμy ch¬i. NgÈng ®Çu : mÆt trêi ®á, Bªn suèi mét nhμnh mai. (Lªn nói) Mμu s¾c cæ ®iÓn cßn thÓ hiÖn ë h×nh t−îng nh©n vËt tr÷ t×nh : mét con ng−êi phong th¸i ung dung nhμn t¶n, cã quan hÖ hoμ hîp víi thiªn nhiªn vμ sèng Èn dËt gi÷a thiªn nhiªn : - Nói Êp «m m©y, m©y Êp nói, Lßng s«ng g−¬ng s¸ng bôi kh«ng mê ; Båi håi d¹o b−íc T©y Phong LÜnh, Tr«ng l¹i trêi Nam, nhí b¹n x−a. (Míi ra tï, tËp leo nói) - Xem s¸ch chim rõng vμo cöa ®Ëu, Phª v¨n hoa nói ghÐ nghiªn soi. Tin vui th¾ng trËn dån ch©n ngùa, Nhí cô th¬ xu©n tÆng mét bμi. (TÆng cô Bïi B»ng §oμn) Tuy nhiªn, nh− ®· nãi, th¬ Hå ChÝ Minh ®· kÕt hîp ®−îc mμu s¾c cæ ®iÓn víi tinh thÇn hiÖn ®¹i. §iÒu Êy cã thÓ nhËn thÊy ë ®©u trªn h×nh t−îng th¬ ? Tr−íc hÕt ë c¶nh. C¶nh thiªn nhiªn trong th¬ x−a th−êng tÜnh, mét thø c¶nh vÜnh viÔn phi thêi gian, gièng nh− c¸i ®¸m "m©y tr¾ng ngμn n¨m" trong bμi th¬ Hoμng H¹c l©u cña Th«i HiÖu : H¹c vμng ®i mÊt tõ x−a, Ngμn n¨m m©y tr¾ng b©y giê cßn bay. C¶nh thiªn nhiªn trong th¬ Hå ChÝ Minh kh«ng ph¶i nh− vËy : trêi ®Êt, giã m©y, tr¨ng sao vμ nhÊt lμ mÆt trêi hång lu«n lu«n ho¹t ®éng khoÎ kho¾n : Ph−¬ng ®«ng mμu tr¾ng chuyÓn sang hång, Bãng tèi ®ªm tμn quÐt s¹ch kh«ng. (Gi¶i ®i sím) 17
Tinh thÇn hiÖn ®¹i cßn thÓ hiÖn ë h×nh t−îng con ng−êi. Trong quan hÖ víi thiªn nhiªn trªn bøc tranh th¬, con ng−êi cã thÓ c¶i t¹o hoμn c¶nh, lμm chñ thÕ giíi, ngμy x−a trong Bμi ca C«n S¬n, NguyÔn Tr·i viÕt : Trªn ®åi th«ng, mu«n dÆm biÕc m«ng lung, Ta th¶nh th¬i n»m ngñ bªn trong. (...) Trªn rõng tróc, ngh×n mÉu xanh chen chóc, Ta ®ñng ®Ønh ca ng©m d−íi gèc. Ngμy nay Hå ChÝ Minh viÕt : Non xa xa, n−íc xa xa, Nμo ph¶i thªnh thang míi gäi lμ. §©y suèi Lªnin, kia nói M¸c, Hai tay x©y dùng mét s¬n hμ. (P¸c Bã hïng vÜ) c) ChÊt thÐp thÓ hiÖn trong chÊt th¬, b¶n chÊt chiÕn sÜ thÓ hiÖn ë h×nh t−îng thi sÜ Ng−êi ta th−êng nãi, th¬ Hå ChÝ Minh bμi nμo còng cã thÐp, c©u nμo còng cã thÐp. ThÐp lμ vò khÝ, lμ chÊt chiÕn ®Êu, lμ tinh thÇn chiÕn sÜ : Nay ë trong th¬ nªn cã thÐp, Nhμ th¬ còng ph¶i biÕt xung phong. (C¶m t−ëng ®äc "Thiªn gia thi") Thùc ra ®· lμ v¨n th¬ c¸ch m¹ng th× ®Òu mang chÊt thÐp, ®Òu thÓ hiÖn tinh thÇn chiÕn sÜ. Hoμi Thanh nãi ®óng : "Khi B¸c nãi trong th¬ cã thÐp ta còng cÇn t×m hiÓu thÕ nμo lμ thÐp ë trong th¬. Cã lÏ ph¶i hiÓu mét c¸ch rÊt linh ho¹t míi ®óng. Kh«ng ph¶i cø nãi chuyÖn thÐp, lªn giäng thÐp míi cã tinh thÇn thÐp" (1) . §óng lμ th¬ Hå ChÝ Minh bμi nμo còng cã thÐp, nh−ng phÇn lín l¹i kh«ng nãi chuyÖn thÐp, lªn giäng thÐp. H×nh t−îng næi bËt trong nh÷ng bμi th¬ Êy kh«ng ph¶i lμ chiÕn sÜ mμ chØ lμ mét thi sÜ ung dung ng©m vÞnh mét ¸nh tr¨ng rõng, mét c¶nh non n−íc h÷u t×nh, mét buæi b×nh minh rùc rì, mét nhμnh mai t−¬i t¾n bªn bê suèi hay mét c¶nh chiÒu cã chim bay vÒ tæ, cã môc ®ång thæi s¸o d¾t tr©u vÒ,... Ph¶i ®Æt bμi th¬ trong hoμn c¶nh c¶m høng cña t¸c gi¶ (trong ngôc tï khñng khiÕp cña bän Quèc d©n ®¶ng Trung Quèc hay trong hoμn c¶nh kh¸ng chiÕn ®Çy khã kh¨n gian khæ ë chiÕn khu ViÖt B¾c,...) míi thÊy c¸i phong th¸i ung dung thi sÜ Êy thùc chÊt lμ sù thÓ hiÖn cña mét b¶n lÜnh c¸ch m¹ng kiªn c−êng, mét tinh thÇn thÐp cña mét chiÕn sÜ b¸ch luyÖn : - Trong tï kh«ng r−îu còng kh«ng hoa, C¶nh ®Ñp ®ªm nay khã h÷ng hê ; (1) §äc NhËt kÝ trong tï, T¸c phÈm míi, 1977. 18
Ng−êi ng¾m tr¨ng soi ngoμi cöa sæ, Tr¨ng nhßm khe cöa ng¾m nhμ th¬. (Ng¾m tr¨ng) - R»m xu©n lång léng tr¨ng soi, S«ng xu©n n−íc lÉn mμu trêi thªm xu©n ; Gi÷a dßng bμn b¹c viÖc qu©n, Khuya vÒ b¸t ng¸t tr¨ng ng©n ®Çy thuyÒn. (R»m th¸ng giªng) d) Mét nô c−êi tho¶i m¸i trÎ trung to¶ s¸ng trªn nh÷ng trang th¬ Tè H÷u viÕt vÒ Hå ChÝ Minh : "Quªn tuæi giμ, t−¬i m·i tuæi ®«i m−¬i". §iÒu ®ã còng rÊt ®óng víi h×nh t−îng Hå ChÝ Minh trong th¬. Con ng−êi Êy ®óng lμ kh«ng biÕt ®Õn tuæi giμ : S¸u m−¬i tuæi h·y cßn xu©n ch¸n, So víi «ng Bμnh vÉn thiÕu niªn. ¡n khoÎ, ngñ ngon, lμm viÖc khoÎ, TrÇn mμ nh− thÕ kÐm g× tiªn ! (S¸u m−¬i tuæi) Ngay trong nh÷ng n¨m th¸ng bÞ ®μy ®o¹ v« cïng cùc khæ trong nhμ tï cña chÝnh quyÒn T−ëng Giíi Th¹ch, kÎ thï tμn b¹o còng kh«ng c−íp ®−îc ë Ng−êi nô c−êi Êy : ¡n c¬m nhμ n−íc, ë nhμ c«ng, LÝnh tr¸ng thay phiªn ®Ó hé tïng ; Non n−íc d¹o ch¬i tuú së thÝch, Lμm trai nh− thÕ còng hμo hïng. (Pha trß) Nô c−êi nhiÒu khi hÕt søc hån nhiªn nh− lμ mét con ng−êi v« t©m, rÊt dÔ vui dÔ c−êi vËy : - Cßn tèi nh− b−ng ®· ph¶i ®i, §−êng ®i khóc khuûu l¹i gå ghÒ ; Tr−ît ch©n nhì b−íc sa vμo hè, May nh¶y ra ngoμi suýt n÷a nguy. (Hôt ch©n ng·) §Çy m×nh ®á tÝm nh− hoa gÊm, Sét so¹t lu«n tay tùa g¶y ®μn ; MÆc gÊm b¹n tï ®Òu kh¸ch quý, G¶y ®μn trong ngôc th¶y tri ©m. (GhÎ lë) 19
Nô c−êi Êy tÊt nhiªn cã c¬ së ë chñ nghÜa l¹c quan c¸ch m¹ng, ë mét ng−êi hiÓu râ ®−êng ®i n−íc b−íc cña lÞch sö, n¾m ch¾c chiÕn th¾ng tõ nh÷ng ngμy gian khæ nhÊt khi lùc l−îng c¸ch m¹ng cßn hÕt søc mong manh. Nô c−êi Êy cßn cã c¬ së ë truyÒn thèng l¹c quan cña d©n téc, ë b¶n chÊt yªu ®êi vui sèng cña nh©n d©n lao ®éng. TÊt c¶ thÊm nhuÇn ë n¬i Hå ChÝ Minh, trë thμnh m¸u thÞt cña t©m hån Ng−êi nªn thÓ hiÖn ra mét c¸ch tù nhiªn, cã tÝnh chÊt b¶n n¨ng nh− c©y cá h−íng vÒ ¸nh s¸ng, hoa ®μo chμo ®ãn tiÕt xu©n vËy. III - KÕt luËn V¨n th¬ NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh lμ mét bé phËn g¾n bã h÷u c¬ víi sù nghiÖp c¸ch m¹ng cña Ng−êi. Kh«ng thÓ thiÕu bé phËn nμy nÕu t¸ch rêi sù nghiÖp c¸ch m¹ng Êy. V¨n th¬ lμ tiÕng nãi cña t©m hån s©u kÝn nhÊt, lμ sù thÓ hiÖn tÝnh c¸ch vμ c¸ tÝnh cña Ng−êi. Cho nªn t×m hiÓu v¨n th¬ NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh lμ ®−îc tiÕp xóc trùc tiÕp víi con ng−êi vÜ ®¹i Êy, ®−îc trùc tiÕp soi vμo thÕ giíi t©m hån réng lín Êy ®Ó hÊp thô nh÷ng t− t−ëng, t×nh c¶m ë d¹ng cô thÓ, tinh vi vμ sèng ®éng nhÊt. Cuéc ®êi Êy, t©m hån Êy v« cïng phong phó, s©u s¾c nªn v¨n th¬ Êy hÕt søc phong phó, s©u s¾c. Cuéc ®êi Êy, t©m hån Êy cßn tiÒm tμng nhiÒu ®iÒu mμ c¸c nhμ khoa häc nh©n v¨n cho ®Õn nay vÉn ch−a khai th¸c vμ lÝ gi¶i hÕt ®−îc. V× thÕ v¨n th¬ Ng−êi, tuy ®· cã nhiÒu ng−êi bá c«ng nghiªn cøu vÉn cßn më ra vμ ®ßi hái chóng ta ph¶i t×m tßi, kh¸m ph¸ víi nhiÒu c«ng phu h¬n n÷a b»ng nhiÒu ph−¬ng thøc tiÕp cËn cã hiÖu qu¶ h¬n n÷a. 20