Giáo trình Văn thơ Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh: Phần 2 - Nguyễn Đăng Mạnh

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:33

Thêm vào BST

Báo xấu

126
lượt xem 24
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Văn thơ Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh - Phần 2 có nội dung giới thiệu về: giảng dạy văn thơ Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh và phần phụ lục. Tham khảo cuốn giáo trình để nắm bắt nội dung của cuốn giáo trình 1 cách đầy đủ nhất.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Văn thơ Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh: Phần 2 - Nguyễn Đăng Mạnh

PhÇn III GI¶NG D¹Y V¡N TH¬ nguyÔn ¸i quèc - Hå ChÝ Minh 1. TUY£N NG¤N §éC LËP Muèn hiÓu vμ ®¸nh gi¸ ®óng bμi v¨n, bμi th¬ cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, tr−íc hÕt ph¶i n¾m v÷ng quan ®iÓm s¸ng t¸c cña Ng−êi. §iÒu nμy, nhiÒu ng−êi ph©n tÝch t¸c phÈm cña B¸c ch−a chó ý ®óng møc. §èi víi B¸c Hå, mäi v¨n b¶n viÕt ra tr−íc hÕt ph¶i lμ vò khÝ chiÕn ®Êu. Khi cÇm bót, bao giê Ng−êi còng tù ®Æt cho m×nh mét c©u hái : ViÕt cho ai ? ViÕt v× môc ®Ých g× ? Sau ®ã míi quyÕt ®Þnh viÕt c¸i g× ? (néi dung) vμ c¸ch viÕt thÕ nμo ? (h×nh thøc). Nh− thÕ nghÜa lμ viÖc x¸c ®Þnh ®èi t−îng t¸c ®éng, thuyÕt phôc vμ môc ®Ých chÝnh trÞ cña v¨n b¶n lμ vÊn ®Ò then chèt. Kh«ng n¾m v÷ng ®iÒu ®ã, kh«ng thÓ n¾m v÷ng chÝnh x¸c vμ ®Çy ®ñ t¸c phÈm cña Ng−êi tõ néi dung ®Õn h×nh thøc nghÖ thuËt. N¾m ®−îc quan ®iÓm s¸ng t¸c cña Ng−êi ch−a ®ñ, cßn cÇn ph¶i hiÓu ®Æc ®iÓm vÒ mÆt thÓ lo¹i cña mçi t¸c phÈm cña Ng−êi n÷a. V¨n chÝnh luËn hay v¨n thÈm mÜ, th¬ tuyªn truyÒn hay th¬ nghÖ thuËt, kh«ng ph©n biÖt ®−îc ®iÒu ®ã, sù ®¸nh gi¸ kh«ng tr¸nh khái hå ®å. Ngoμi ra cßn ph¶i biÕt ®−îc phong c¸ch viÕt cña B¸c n÷a. NÐt næi bËt cña phong c¸ch v¨n xu«i Hå ChÝ Minh lμ gi¶n dÞ, trong s¸ng, ng¾n gän, sóc tÝch. Chóng ta h·y vËn dông nh÷ng hiÓu biÕt nãi trªn vμo viÖc ph©n tÝch b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh : Tuyªn ng«n §éc lËp lμ mét bμi v¨n chÝnh luËn. V¨n chÝnh luËn thuyÕt phôc ng−êi kh¸c b»ng nh÷ng lÝ lÏ, nÕu ®¸nh ®Þch th× còng ®¸nh ®Þch b»ng nh÷ng lÝ lÏ. Lîi khÝ cña nã lμ nh÷ng lÝ lÏ ®anh thÐp, nh÷ng lËp luËn chÆt chÏ, nh÷ng b»ng chøng kh«ng ai chèi c·i ®−îc. V¨n chÝnh luËn nÕu cã dïng ®Õn h×nh ¶nh, cã gîi ®Õn t×nh c¶m th× ch¼ng qua còng chØ ®Ó phô gióp thªm cho sù thuyÕt phôc b»ng lÝ lÏ mμ th«i. Chóng ta sÏ nãi ®Õn c¸i hay, c¸i tμi cña Tuyªn ng«n §éc lËp theo quan niÖm ®ã. B¶n Tuyªn ng«n §éc lËp viÕt cho ai ? C©u hái ®Æt ra cã vÎ nh− thõa. Bëi v× lêi gi¶i ®¸p ®· cã s½n trong v¨n b¶n : "Hìi ®ång bμo c¶ n−íc" ... "Chóng t«i, (...) trÞnh träng tuyªn bè víi thÕ giíi r»ng". Nh− vËy Hå ChÝ Minh viÕt cho ®ång bμo c¶ n−íc vμ nh©n d©n thÕ giíi chø cßn ai n÷a ? Cßn viÕt ®Ó lμm g× ? Th× viÕt ®Ó "Tuyªn ng«n §éc lËp" chø cßn môc ®Ých nμo kh¸c ? Thùc ra vÊn ®Ò kh«ng h¼n chØ cã thÕ. NÕu chØ viÕt cho ®ång bμo vμ thÕ giíi chung chung th× ch¾c Ng−êi kh«ng thÓ dïng ®Õn l¾m lÝ lÏ nh− vËy, vμ ch−a h¼n ®· cÇn ph¶i më ®Çu b»ng nh÷ng c©u trÝch trong hai b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp vμ Tuyªn ng«n Nh©n quyÒn vμ D©n quyÒn cña MÜ vμ Ph¸p tõ thÕ kØ XVIII. 89
VËy ®èi t−îng vμ môc ®Ých v¨n kiÖn lÞch sö nμy ph¶i ®−îc t×m hiÓu cÆn kÏ h¬n n÷a. CÇn thÊy r»ng khi Hå ChÝ Minh ®äc b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp th× ë phÝa nam thùc d©n Ph¸p nóp sau l−ng qu©n ®éi Anh (thay mÆt §ång minh vμo gi¶i gi¸p qu©n ®éi NhËt) ®ang tiÕn vμo §«ng D−¬ng, cßn ë phÝa b¾c th× bän Tμu, T−ëng, tay sai cña ®Õ quèc MÜ, ®· chùc s½n ë biªn giíi. Ng−êi viÕt b¶n Tuyªn ng«n còng thõa hiÓu r»ng "m©u thuÉn gi÷a Anh - Ph¸p - MÜ vμ Liªn X« (cò) cã thÓ lμm cho Anh - MÜ nh©n nh−îng víi Ph¸p vμ ®Ó cho Ph¸p trë l¹i §«ng D−¬ng (1) . Vμ tªn thùc d©n nμy, ®Ó chuÈn bÞ cho cuéc x©m l−îc thø hai cña m×nh, ®· tung ra trong d− luËn quèc tÕ nh÷ng lÝ lÏ "hïng hån" cña bän ¨n c−íp : §«ng D−¬ng vèn lμ thuéc ®Þa cña Ph¸p, Ph¸p cã c«ng khai ho¸ ®Êt n−íc nμy, nay trë l¹i lμ lÏ ®−¬ng nhiªn khi ph¸t xÝt NhËt ®· bÞ §ång minh ®¸nh b¹i. Nh− vËy lμ b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp kh«ng chØ ®äc tr−íc ®ång bμo vμ mét thÕ giíi trõu t−îng, còng kh«ng ph¶i chØ ®Ó tuyªn bè ®éc lËp mét c¸ch ®¬n gi¶n. §èi t−îng "thÕ giíi" ë ®©y, tr−íc hÕt lμ bän ®Õ quèc MÜ, Anh, Ph¸p vμ sù kh¼ng ®Þnh quyÒn tù do, ®éc lËp cña d©n téc, ë ®©y ®ång thêi lμ mét cuéc tranh luËn nh»m b¸c bá lÝ lÏ cña bän x©m l−îc tr−íc d− luËn thÕ giíi. Trong tranh luËn, ®Ó b¸c bá luËn ®iÖu cña mét ®èi thñ nμo ®Êy, kh«ng g× thó vÞ vμ ®Ých ®¸ng h¬n lμ dïng chÝnh lÝ lÏ cña ®èi thñ Êy. Ng−êi ta gäi thÕ Êy lμ "lÊy gËy «ng ®Ëp l−ng «ng". Hå ChÝ Minh ®· kh¼ng ®Þnh quyÒn ®éc lËp, tù do cña d©n téc ta b»ng chÝnh nh÷ng lêi lÏ cña tæ tiªn ng−êi MÜ, ng−êi Ph¸p ®· ghi trong hai b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp vμ Tuyªn ng«n Nh©n quyÒn vμ D©n quyÒn tõng lμm vÎ vang cho truyÒn thèng t− t−ëng vμ v¨n ho¸ cña nh÷ng d©n téc Êy. C¸ch nãi, c¸ch viÕt nh− thÕ lμ võa khÐo lÐo võa kiªn quyÕt(1). KhÐo lÐo, v× tá ra rÊt tr©n träng nh÷ng danh ng«n bÊt hñ cña ng−êi Ph¸p, ng−êi MÜ. Kiªn quyÕt v× nh¾c nhë hä ®õng ph¶n béi tæ tiªn m×nh, ®õng cã lμm vÊy bïn lªn l¸ cê nh©n ®¹o cña nh÷ng cuéc c¸ch m¹ng vÜ ®¹i cña n−íc Ph¸p, n−íc MÜ, nÕu nhÊt ®Þnh tiÕn qu©n x©m l−îc ViÖt Nam. Ngoμi ra, më ®Çu b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp cña ViÖt Nam mμ nh¾c ®Õn hai b¶n Tuyªn ng«n næi tiÕng trong lÞch sö nh©n lo¹i cña hai n−íc lín nh− thÕ, th× còng cã nghÜa lμ ®Æt ba cuéc c¸ch m¹ng ngang hμng nhau, ba nÒn ®éc lËp ngang hμng nhau. Mét c¸ch kÝn ®¸o h¬n, lμ b¶n Tuyªn ng«n cña B¸c Hå d−êng nh− muèn göi l¹i niÒm tù hμo cña t¸c gi¶ bμi B×nh Ng« ®¹i c¸o ngμy x−a, khi më ®Çu t¸c phÈm b»ng hai vÕ c©n xøng nh− ®Ó ®Æt ngang hμng triÒu §inh, LÝ, TrÇn cña Nam quèc víi H¸n, §−êng, Tèng, Nguyªn cña B¾c quèc. Mμ ®¨ng ®èi, c©n xøng còng lμ ph¶i, v× cuéc C¸ch m¹nh th¸ng T¸m n¨m 1945, thùc ra ®· gi¶i quyÕt ®óng nh÷ng nhiÖm vô cña hai cuéc c¸ch m¹ng cña MÜ (1776) vμ cña Ph¸p (1789). B¶n Tuyªn ng«n ®· nªu râ : "D©n ta ®· ®¸nh ®æ c¸c xiÒng xÝch thùc d©n gÇn mét tr¨m n¨m nay ®Ó g©y dùng nªn n−íc ViÖt Nam ®éc lËp". §ã còng lμ yªu cÇu ®Æt ra cho cuéc c¸ch m¹ng n−íc MÜ : §Êu tranh gi¶i phãng c¸c d©n téc thuéc ®Þa B¾c MÜ ra khái ¸ch thùc d©n Anh. B¶n Tuyªn ng«n còng (1) NhËn ®Þnh cña Héi nghÞ toμn quèc cña §¶ng häp ngμy 15 - 8 - 1945, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, Ban nghiªn cøu lÞch sö §¶ng, 1970, tr. 63. (1) T¹i §¹i héi T©n Trμo, B¸c Hå nãi, ®èi víi kÎ ®Þch "Chóng ta ph¶i kh«n khÐo vμ c−¬ng quyÕt", Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, S®d, tr. 64. 90
viÕt : "D©n ta l¹i ®¸nh ®æ chÕ ®é qu©n chñ mÊy m−¬i thÕ kØ mμ lËp nªn chÕ ®é D©n chñ Céng hoμ". §Êy còng lμ tinh thÇn c¬ b¶n cña cuéc c¸ch m¹ng Nh©n quyÒn, D©n quyÒn cña Ph¸p thÕ kØ XVIII. Nh−ng ®Ó ®èi tho¹i víi bän ®Õ quèc x©m l−îc, lóc bÊy giê vÊn ®Ò hμng ®Çu ®Æt ra lμ vÊn ®Ò ®éc lËp d©n téc. §iÒu ®ã gi¶i thÝch v× sao b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp ®· më ®Çu nh− thÕ : "TÊt c¶ mäi ng−êi sinh ra cã quyÒn b×nh ®¼ng. T¹o ho¸ cho hä nh÷ng quyÒn kh«ng ai cã thÓ x©m ph¹m ®−îc ; trong nh÷ng quyÒn Êy, cã quyÒn ®−îc sèng, quyÒn tù do vμ quyÒn m−u cÇu h¹nh phóc". Lêi bÊt hñ Êy ë trong b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp n¨m 1776 cña n−íc MÜ. Suy réng ra, c©u Êy cã nghÜa lμ : TÊt c¶ c¸c d©n téc trªn thÕ giíi ®Òu sinh ra b×nh ®¼ng, d©n téc nμo còng cã quyÒn sèng, quyÒn sung s−íng vμ quyÒn tù do". ý kiÕn "suy réng ra" Êy qu¶ lμ mét ®ãng gãp ®Çy ý nghÜa cña Hå ChÝ Minh ®èi víi phong trμo gi¶i phãng d©n téc trªn thÕ giíi. Mét nhμ v¨n ho¸ n−íc ngoμi ®· viÕt : "Cèng hiÕn næi tiÕng cña Cô Hå ChÝ Minh lμ ë chç Ng−êi ®· ph¸t triÓn quyÒn lîi cña con ng−êi thμnh quyÒn lîi cña d©n téc. Nh− vËy tÊt c¶ mäi d©n téc ®Òu cã quyÒn tù quyÕt ®Þnh lÊy vËn mÖnh cña m×nh" (1) . VËy cã thÓ xem c¸i luËn ®iÓm "suy réng ra" kia lμ mét ph¸t sóng lÖnh khëi ®Çu cho b·o t¸p c¸ch m¹ng ë c¸c thuéc ®Þa sÏ lμm sôp ®æ chñ nghÜa thùc d©n trªn kh¾p thÕ giíi vμo nöa thÕ kØ XX ? Nh−ng kÎ thï trùc tiÕp vμ nguy hiÓm nhÊt ®e do¹ nÒn ®éc lËp cña d©n téc khi b¶n Tuyªn ng«n ra ®êi lμ bän x©m l−îc Ph¸p. §Èy lïi nguy c¬ Êy sÏ ph¶i lμ cuéc chiÕn ®Êu vò trang l©u dμi cña toμn d©n. Nh−ng cuéc chiÕn ®Êu Êy rÊt cÇn ®Õn sù ®ång t×nh vμ ñng hé cña nh©n lo¹i tiÕn bé. Muèn vËy, ph¶i x¸c lËp c¬ së ph¸p lÝ cña cuéc kh¸ng chiÕn, ph¶i nªu cao chÝnh nghÜa cña ta vμ ®Ëp tan nh÷ng luËn ®iÖu x¶o tr¸ cña bän thùc d©n muèn "hîp ph¸p ho¸" cuéc x©m l−îc cña chóng tr−íc d− luËn quèc tÕ. B¶n Tuyªn ng«n §éc lËp ®· gi¶i quyÕt ®−îc yªu cÇu Êy b»ng mét hÖ thèng lËp luËn hÕt søc chÆt chÏ vμ ®anh thÐp. Thùc d©n Ph¸p muèn khoe khoang c«ng khai ho¸ cña chóng ®èi víi §«ng D−¬ng − ? Th× b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp ®· v¹ch trÇn nh÷ng hμnh ®éng "tr¸i h¼n víi nh©n ®¹o vμ chÝnh nghÜa" cña chóng trong t¸m m−¬i n¨m thèng trÞ n−íc ta : Thñ tiªu mäi quyÒn tù do d©n chñ, chia rÏ ba k×, t¾m m¸u c¸c phong trμo yªu n−íc vμ c¸ch m¹ng, thi hμnh chÝnh s¸ch ngu d©n ; ®Çu ®éc b»ng thuèc phiÖn, r−îu cån, bãc lét v¬ vÐt ®Õn tËn x−¬ng tuû, cuèi cïng, g©y ra n¹n ®ãi khiÕn "Tõ Qu¶ng TrÞ ®Õn B¾c K× h¬n hai triÖu ®ång bμo ta bÞ chÕt ®ãi". Thùc d©n Ph¸p muèn kÓ c«ng "b¶o hé" §«ng D−¬ng − ? Th× b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp chØ râ ®ã kh«ng ph¶i lμ c«ng mμ lμ téi, v× "trong n¨m n¨m, chóng ®· b¸n n−íc ta hai lÇn cho NhËt" (1) . Thùc d©n Ph¸p tuyªn bè §«ng D−¬ng lμ thuéc ®Þa cña chóng vμ chóng cã quyÒn trë l¹i §«ng D−¬ng − ? Nh−ng §«ng D−¬ng cã cßn lμ thuéc ®Þa cña Ph¸p n÷a ®©u ? B¶n Tuyªn ng«n §éc lËp v¹ch râ : "Sù thËt lμ tõ mïa thu n¨m 1940, n−íc ta ®· thμnh thuéc ®Þa cña NhËt, chø (1) Hå Chñ tÞch trong lßng nh©n d©n thÕ giíi, NXB Sù thËt, H., 1979, tr. 96. (1) Mïa thu 1940, Ph¸p më cöa cho NhËt vμo §«ng D−¬ng, vμ ngμy 9 - 3 - 1945, quú gèi ®Çu hμng NhËt. 91
kh«ng ph¶i thuéc ®Þa cña Ph¸p n÷a. Khi NhËt hμng §ång minh th× nh©n d©n c¶ n−íc ta ®· næi dËy giμnh chÝnh quyÒn, lËp nªn n−íc ViÖt Nam D©n chñ Céng hoμ. Sù thËt lμ d©n ta ®· lÊy l¹i n−íc ViÖt Nam tõ tay NhËt, chø kh«ng ph¶i tõ tay Ph¸p". LuËn ®iÓm nμy, ®øng vÒ ý nghÜa ph¸p lÝ, cùc k× quan träng. Nã sÏ dÉn tíi lêi tuyªn bè tiÕp theo cña b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp : "Bëi thÕ cho nªn, chóng t«i, L©m thêi ChÝnh phñ cña n−íc ViÖt Nam míi, ®¹i biÓu cho toμn d©n ViÖt Nam, tuyªn bè tho¸t li h¼n quan hÖ thùc d©n víi Ph¸p, xo¸ bá hÕt nh÷ng hiÖp −íc mμ Ph¸p ®· kÝ vÒ n−íc ViÖt Nam, xo¸ bá tÊt c¶ mäi ®Æc quyÒn cña Ph¸p trªn ®Êt n−íc ViÖt Nam". Søc m¹nh cña chÝnh nghÜa bao giê còng ®ång thêi lμ søc m¹nh cña sù thËt. Vμ kh«ng cã lÝ lÏ nμo cã søc thuyÕt phôc cao h¬n lμ lÝ lÏ cña sù thËt. V× thÕ, Ng−êi viÕt Tuyªn ng«n §éc lËp lu«n lu«n l¸y ®i l¸y l¹i hai ch÷ "sù thËt" : "sù thËt lμ...", "sù thËt lμ...". Vμ cuèi cïng th× "N−íc ViÖt Nam cã quyÒn h−ëng tù do vμ ®éc lËp, vμ sù thËt ®· thμnh mét n−íc tù do, ®éc lËp...". §Êy lμ nh÷ng ®iÖp khóc nèi liÒn nhau t¨ng thªm ©m h−ëng hïng biÖn cña b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp. §Êy lμ hÖ thèng lÝ lÏ b¸c bá luËn ®iÖu cña bän ®Õ quèc, thùc d©n. Cßn ®èi víi d©n téc ViÖt Nam ? D©n téc ta cã xøng ®¸ng ®−îc h−ëng ®éc lËp, tù do hay kh«ng ? Cã ®ñ t− c¸ch lμm chñ ®Êt n−íc m×nh hay kh«ng ? B¶n Tuyªn ng«n §éc lËp ®· ®−a ra nh÷ng lÝ lÏ ®Ó kh¼ng ®Þnh : NÕu thùc d©n Ph¸p cã téi ph¶n béi §ång minh, hai lÇn b¸n rÎ §«ng D−¬ng cho NhËt, th× d©n téc ViÖt Nam ®¹i diÖn lμ ViÖt Minh, ®· ®øng lªn chèng NhËt cøu n−íc vμ cuèi cïng giμnh ®−îc chñ quyÒn tõ tay ph¸t xÝt NhËt. NÕu thùc d©n Ph¸p béc lé tÝnh chÊt ®ª hÌn, tμn b¹o vμ ph¶n ®éng cña chóng ë hμnh ®éng "th¼ng tay khñng bè ViÖt Minh", "thËm chÝ ®Õn khi thua ch¹y chóng cßn nhÉn t©m giÕt chÕt mét sè ®«ng tï chÝnh trÞ ë Yªn B¸i vμ Cao B»ng" th× nh©n d©n ta vÉn gi÷ th¸i ®é khoan hång vμ nh©n ®¹o ngay ®èi víi kÎ thï ®· thÊt thÕ : "Sau cuéc biÕn ®éng ngμy 9 th¸ng 3, ViÖt Minh ®· gióp cho nhiÒu ng−êi Ph¸p ch¹y qua biªn thuú, l¹i cøu cho nhiÒu ng−êi Ph¸p ra khái nhμ giam NhËt vμ b¶o vÖ tÝnh m¹ng vμ tμi s¶n cho hä". Mét d©n téc ph¶i chÞu biÕt bao ®au khæ d−íi ¸ch thùc d©n tμn t¹o, ®· anh dòng chiÕn ®Êu cho ®éc lËp tù do, ®· ®øng h¼n vÒ phe §ång minh chèng ph¸t xÝt, ®· nªu cao tinh thÇn nh©n ®¹o, b¸c ¸i nh− thÕ, "d©n téc ®ã ph¶i ®−îc tù do ! D©n téc ®· ph¶i ®−îc ®éc lËp !". Tinh thÇn kh¼ng ®Þnh, trong lêi kÕt luËn, cßn ®−îc t¨ng cÊp lªn mét bËc n÷a : H−ëng ®éc lËp tù do kh«ng ph¶i chØ lμ mét c¸i quyÒn ph¶i cã, kh«ng ph¶i chØ lμ mét t− c¸ch cÇn cã, mμ ®ã lμ mét hiÖn thùc : "N−íc ViÖt Nam cã quyÒn ®−îc h−ëng tù do vμ ®éc lËp, vμ sù thËt ®· thμnh mét n−íc tù do, ®éc lËp". Vμ v× thÕ "Toμn thÓ d©n téc ViÖt Nam quyÕt ®em tÊt c¶ tinh thÇn vμ lùc l−îng, tÝnh m¹ng vμ cña c¶i ®Ó gi÷ v÷ng quyÒn tù do, ®éc lËp Êy". Ng−êi ta gäi bμi B×nh Ng« ®¹i c¸o cña NguyÔn Tr·i lμ "Thiªn cæ hïng v¨n". Còng cã thÓ nãi nh− thÕ vÒ b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh. TÊt nhiªn b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp kh«ng cßn ra ®êi trong thêi k× v¨n häc nguyªn hîp, v¨n sö bÊt ph©n n÷a, ®Ó ®−a vμo bμi chÝnh luËn cña m×nh nh÷ng h×nh t−îng hμo hïng, tÇng tÇng líp líp nh− bμi c¸o cña ng−êi x−a. Ngμy nay v¨n chÝnh luËn lμ v¨n chÝnh luËn. Tμi nghÖ ë ®©y lμ dμn dùng ®−îc mét lËp luËn chÆt chÏ, ®−a ra ®−îc nh÷ng luËn ®iÓm, nh÷ng b»ng chøng kh«ng ai chèi c·i ®−îc. Vμ ®»ng sau nh÷ng lÝ lÏ Êy lμ mét tÇm t− t−ëng, tÇm v¨n ho¸ lín, ®· tæng kÕt ®−îc trong mét v¨n b¶n ng¾n 92
gän, trong s¸ng, khóc chiÕt, kinh nghiÖm cña nhiÒu thÕ kØ ®Êu tranh v× ®éc lËp, tù do, v× nh©n quyÒn, d©n quyÒn cña d©n téc vμ cña nh©n lo¹i. ChÝnh Hå ChÝ Minh tù ®¸nh gi¸ ®©y lμ mét thμnh c«ng thø ba khiÕn Ng−êi c¶m "thÊy sung s−íng" (1) trong c¶ cuéc ®êi viÕt v¨n, lμm b¸o dμy kinh nghiÖm cña m×nh. 2. Nh÷ng trß lè hay lμ Va - ren vμ phan béi ch©u §©y lμ mét trong nh÷ng truyÖn ng¾n ®Æc s¾c nhÊt cña NguyÔn ¸i Quèc viÕt vμo ®Çu nh÷ng n¨m hai m−¬i cña thÕ kØ XX. Bót ph¸p rÊt hiÖn ®¹i. NghÖ thuËt ch©m biÕm hÕt søc s¾c bÐn. Nh÷ng nÐt tréi nhÊt vÒ nghÖ thuËt cña thiªn truyÖn lμ g× ? Êy lμ : - C¸ch trÇn thuËt sinh ®éng, ®éc ®¸o, hÊp dÉn. - C¸ch kh¾c ho¹ nh©n vËt rÊt thμnh c«ng. - Sö dông thñ ph¸p ®èi lËp ®Çy s¸ng t¹o. 1. NghÖ thuËt trÇn thuËt TruyÖn kÓ cuéc hμnh tr×nh cña Va - ren tõ Ph¸p sang §«ng D−¬ng nhËn chøc Toμn quyÒn víi tr¸ch nhiÖm ®Çu tiªn lμ gÆp Phan Béi Ch©u ®Ó dô hμng nhμ c¸ch m¹ng nμy. Y ®¸p tμu tõ M¸cx©y ®Õn Sμi Gßn råi tõ Sμi Gßn qua HuÕ ra Hμ Néi gÆp Phan Béi Ch©u t¹i nhμ lao Ho¶ Lß. Tr−íc khi sang §«ng D−¬ng, Va - ren høa sÏ "ch¨m sãc" vô Phan Béi Ch©u". T¸c gi¶ ®Æt c©u hái : Y sÏ "ch¨m sãc vô Êy vμo lóc nμo vμ ra lμm sao". Trong khi Phan Béi Ch©u n»m trong tï vμ khi d©n ViÖt Nam ®Êu tranh ®ßi th¶ nhμ c¸ch m¹ng th× cuéc hμnh tr×nh cña Va - ren l¹i hÕt søc kÐo dμi. T¸c gi¶ ®èi lËp tÝnh chÊt cÊp b¸ch cña viÖc th¶ Phan Béi Ch©u víi sù dÒnh dμng cña cuéc hμnh tr×nh. Sù gi¶ dèi cña lêi høa hÑn cña tªn thùc d©n thÓ hiÖn tr−íc hÕt ë ®ã. TruyÖn kÓ tõng chÆng hμnh tr×nh kÐo dμi cña Va - ren, mçi chÆng l¹i kÕt thóc b»ng ®iÖp khóc : "Trong khi ®ã th× Phan Béi Ch©u vÉn n»m tï". ChÆng thø nhÊt tõ M¸cx©y ®Õn Sμi Gßn, ®i ®−êng biÓn ®Õn bèn tuÇn lÔ. Nh−ng ®Õn Sμi Gßn th× y l¹i "bËn" dù c¸c cuéc chiªu ®·i, tiÕp r−íc, chóc tông, råi l¹i ph¶i tiÕn hμnh cuéc tuÇn du linh ®×nh qua c¸c phè x¸ víi nh÷ng hμng rμo ng−êi khom l−ng bªn ®−êng. Tõ Sμi Gßn ra Hμ Néi, y dõng l¹i ë HuÕ, vμo hoμng cung dù yÕn tiÖc vμ nhËn huy ch−¬ng cña Hoμng ®Õ An Nam Kh¶i §Þnh. Cuèi cïng y còng ®Õn Hμ Néi vμ gÆp Phan Béi Ch©u. Cuéc gÆp gì diÔn ra nh− mét mμn kÞch - mét mμn hμi kÞch. Trong mμn kÞch nμy th× chØ cã mét ng−êi nãi, nãi rÊt nhiÒu, træ hÕt tμi ng«n luËn ®Ó thuyÕt phôc ®èi ph−¬ng. Êy lμ Va - ren, cßn Phan Béi Ch©u th× tuyÖt nhiªn kh«ng nãi mét lêi nμo c¶. (1) Vâ Nguyªn Gi¸p, Nh÷ng n¨m th¸ng kh«ng thÓ nμo quªn, NXB Qu©n ®éi Nh©n d©n, H., tr. 424 - 427. 93
T¸c gi¶ ®Æt tªn truyÖn lμ Nh÷ng trß lè hay lμ Va - ren vμ Phan Béi Ch©u. TÊt nhiªn nh÷ng trß lè cña Va - ren vμ bän tay sai ë thuéc ®Þa. Êy lμ nh÷ng trß ®ãn r−íc nhÆng xÞ rèi rÝt, tÊt c¶ ®Òu nh− nh÷ng con rèi bÞ giËt d©y - kÓ c¶ bän ®ãn r−íc vμ kÎ ®−îc ®ãn r−íc. Nh−ng nh÷ng trß lè ®ã ®−îc ®¸nh gi¸ nh− thÕ nμo qua con m¾t cña nh©n d©n ViÖt Nam ? T¸c gi¶ dùng lªn mét ®o¹n m« t¶ Va - ren qua nh÷ng lêi nhËn xÐt kh«ng mét chót kÝnh träng cña nh÷ng ng−êi d©n Sμi Gßn : hä chØ chó ý ®Õn c¸i mò, c¸i ¸o, ®«i ñng cña tªn thùc d©n. Cßn mét nhμ nho th× khinh bØ ra mÆt víi nhËn xÐt vÒ c¸i t−íng h×nh nham hiÓm cña y : "rËm r©u s©u m¾t". §o¹n t¶ Va - ren ®−îc ®ãn tiÕp ë HuÕ, t¸c gi¶ cã lèi viÕt thËt hãm hØnh : "§øc Kim Th−îng Kh¶i §Þnh sÏ thØnh «ng Va - ren th¨m hoμng cung, vμ «ng Va - ren sÏ vμo. Hoμng th−îng Kh¶i §Þnh sÏ thØnh «ng Va - ren dù yÕn, vμ «ng Va - ren sÏ ¨n (...). Ngμi cμi lªn ngùc «ng Va - ren lo¹i t−ëng lÖ phong tÆng cao quý nhÊt cña hoμng triÒu : Nam long béi tinh, vμ thÕ lμ «ng Va - ren ®−îc g¾n mÒ ®ay". §óng lμ nh÷ng trß hÒ, nh÷ng hμnh vi, cö chØ m¸y mãc, nh− cã ng−êi giËt d©y hay vÆn d©y cãt vËy. C¸i ®Ých cña Va - ren lμ thuyÕt hμng Phan Béi Ch©u, y tá ra tù tin vμ ®Çy hi väng nªn ¨n nãi tr¬n tru, thao thao bÊt tuyÖt. Nh−ng kÕt qu¶ ra sao ? Ph¶n øng cña Phan Béi Ch©u thÕ nμo ? Ng−êi ®äc håi hép chê ®îi. T¸c gi¶ chØ tiÕt lé mét chót "bÝ mËt" qua nhËn xÐt cña mét vμi nh©n chøng víi th¸i ®é lμm ra vÎ kÝn ®¸o vμ dÌ dÆt : Mét anh lÝnh dâng qu¶ quyÕt "cã thÊy ®«i ngän r©u mÐp ng−êi tï nhÕch lªn mét chót råi l¹i h¹ xuèng ngay, vμ c¸i ®ã chØ diÔn ra cã mét lÇn th«i". Mét kÎ kh¸c l¹i qu¶ quyÕt : "r»ng Béi Ch©u ®· nhæ vμo mÆt Va - ren". §iÒu bÝ mËt thø hai nμy ®Æt vμo ®o¹n t¸i bót ®Ó cμng kÐo m¹nh sù chó ý cña ®éc gi¶. §ã lμ mét c¸i t¸t cùc m¹nh vμo mÆt Va - ren nh−ng l¹i diÔn ®¹t b»ng giäng thÇm th×, vμ Èn sau c¸i giäng Êy lμ mét nô c−êi hãm hØnh mμ v« cïng h¶ hª cña nhμ ¸i quèc. Thùc ra ®©y chØ mét cuéc hμnh tr×nh diÔn ra trong t−ëng t−îng cña NguyÔn ¸i Quèc. VËy mμ qua lêi thuËt kÓ, ng−êi ®äc nh− ®−îc thÊy tõng b−íc ®i cña Va - ren hiÖn ra râ mån mét vμ hÕt søc sinh ®éng qua èng kÝnh ch¨m chó cña mét phãng viªn thêi sù th«ng minh, s¾c s¶o vËy. 2. NghÖ thuËt kh¾c ho¹ nh©n vËt Nh©n vËt chÝnh cña t¸c phÈm lμ Va - ren. Chñ ®Ò chÝnh cña NguyÔn ¸i Quèc lμ cho Va - ren mét c¸i t¸t tr¸i b»ng c¸ch lét trÇn b¶n chÊt cña mét kÎ ph¶n béi lÝ t−ëng cña m×nh (lÝ t−ëng x· héi chñ nghÜa) ®Ó trë thμnh mét tªn thùc d©n x¶o tr¸, ®ª tiÖn nhÊt. Va - ren ®−îc m« t¶ nh− mét nh©n vËt hμi kÞch. §Ó chuÈn bÞ cho vai hÒ nμy ra s©n khÊu, t¸c gi¶ cã vμi lêi giíi thiÖu v¾n t¾t, nh−ng ®ñ ®Ó kh¸n gi¶ thÊy ®©y lμ mét kÎ dèi tr¸ nh− bÊt cø tªn thùc d©n nμo kh¸c. "Do søc Ðp cña c«ng luËn ë Ph¸p vμ ë §«ng D−¬ng, «ng Va - ren ®· nöa chÝnh thøc høa (...) gi¶ thö cø cho r»ng mét vÞ toμn quyÒn §«ng D−¬ng mμ l¹i biÕt gi÷ lêi høa ®i ch¨ng n÷a...". T¸c gi¶ cho Va - ren b−íc h¼n ra s©n khÊu khi y tíi Sμi Gßn. 94
Trªn c¸i nÒn ph«ng "ThËt lμ lén xén ! ThËt lμ nhèn nh¸o" cña mét thμnh phè thuéc ®Þa, Va - ren xuÊt hiÖn còng ch¼ng ra ng−êi ra ngîm g× : trªn chãp sä cã c¸i mò hai sõng, ¸o l¹i dμi kiÓu c¸ch rÊt l¹, ®«i b¾p ch©n th× bäc ñng vμ bé mÆt th× "rËm r©u s©u m¾t" rÊt ®¸ng ng¹i. Cuéc ®ãn tiÕp viªn Toμn quyÒn cμng om sßm vμ nhèn nh¸o h¬n khi y tíi HuÕ. Vμ ë ®©y ta nãi ®Õn tÝnh chÊt m¸y mãc kiÓu con rèi cña tªn thùc d©n. Trong cuéc hμnh tr×nh cña Va - ren ra ®Õn HuÕ, t¸c gi¶ kh«ng cho y nãi n¨ng g× c¶. Sù x¶o tr¸ cña y míi béc lé ë sù ®i ®øng, ¨n tiÖc, nhËn huy ch−¬ng mét c¸ch huªnh hoang, b¾ng nh¾ng, nhÆng xÞ, rèi rÝt rÊt thiÕu tù nhiªn. Nh−ng ra ®Õn Hμ Néi, gÆp Phan Béi Ch©u th× t¸c gi¶ l¹i cho h¾n nãi rÊt nhiÒu, sù m¸y mãc vμ tÝnh chÊt con rèi ë ®©y thÓ hiÖn y nh− mét c¸i kÌn h¸t ®−îc vÆn d©y cãt cø thÕ tu«n ra liªn tôc kÌm theo giäng ®iÖu vμ cö chØ ®· ®−îc chuÈn bÞ s½n : "T«i ®em tù do ®Õn cho «ng ®©y ! Va - ren tuyªn bè vËy, tay ph¶i gi¬ b¾t tay Phan Béi Ch©u, cßn tay tr¸i th× n©ng c¸i g«ng to kÖch ®ang siÕt chÆt Phan Béi Ch©u trong nhμ tï ¶m ®¹m". H×nh ¶nh nμy cã ý nghÜa nh− mét biÓu t−îng cña sù bÞp bîm cña tªn thùc d©n : C¸i tù do mμ Va - ren ®em ®Õn cho Phan Béi Ch©u lμ tù do trong xiÒng xÝch, tù do trong n« lÖ, tù do víi ®iÒu kiÖn ph¶n béi lÝ t−ëng, ®Çu hμng bän c−íp n−íc... §©y lμ mét ®o¹n dùng ch©n dung rÊt ®Æc s¾c. Dùng b»ng chÝnh ng«n ng÷ cña nh©n vËt : lêi lÏ lμm ra vÎ ch©n thËt víi nh÷ng "Than «i", "Trêi ¬i", "¤ ! ¤ng nghe t«i", "nhê Chóa"... nh−ng néi dung th× x¶o quyÖt. NhiÒu danh tõ tèt ®Ñp, hoa mÜ ®−îc l¹m ph¸t bõa b·i : "tù do", "danh dù", "khai ho¸", "c«ng lÝ", "cao th−îng", "hi sinh", "quèc gia t©n tiÕn", "nÒn d©n chñ hμo hïng", "khoan dung", "®o¹n tuyÖt víi nh÷ng lÇm l¹c cña tuæi trÎ"... ®Ó che ®Ëy cho mét t©m ®Þa hÌn h¹ nhÊt : ph¶n béi ("®èt ch¸y nh÷ng c¸i mμ m×nh ®· t«n thê vμ ®ang t«n thê nh÷ng c¸i m×nh ®· ®èt ch¸y"). Nh÷ng lêi ba hoa rçng tuÕch vμ x¶o tr¸ ®ã vÊp ph¶i th¸i ®é Phan Béi Ch©u trë thμnh v« nghÜa lÝ ("ch¼ng kh¸c g× n−íc ®æ l¸ khoai"). Thñ ph¸p ®èi lËp ë ®©y ®−îc vËn dông thËt ®éc ®¸o ®Ó kh¾c ho¹ hai ch©n dung kh¸c h¼n nhau : Mét ®»ng lμ "kÎ ph¶n béi nhôc nh·", mét ®»ng lμ "bËc anh hïng, vÞ thiªn sø". Mét ®»ng b¾ng nh¾ng ba hoa, huªnh hoang, mét ®»ng im lÆng ®Çy uy nghi ; mét ®»ng nh− con rèi, mét ®»ng nh− qu¶ nói kh«ng g× lay chuyÓn ®−îc. §©y lμ hai lo¹i ng−êi kh¸c h¼n nhau, mét ®»ng cao vßi väi, mét ®»ng thÊp lÌ tÌ, v× thÕ lμm sao cã thÓ ®èi tho¹i ®−îc. Cho nªn th¸i ®é cña Phan Béi Ch©u lμ hoμn toμn hîp lÝ : im lÆng, khÏ c−êi ruåi vμ cho nã mét b·i b−íc bät vμo mÆt. Tuy nhiªn ph¶i cã sù b¾ng nh¾ng ba hoa cña Va - ren th× c¸i im lÆng khinh bØ cña Phan Béi Ch©u míi næi râ ®−îc, còng nh− ph¶i cã sù im lÆng tuyÖt ®èi cña Phan míi lμm bËt lªn c¸i tÝnh chÊt ®ª tiÖn ®Çy lè bÞch cña Va - ren. Thñ ph¸p ®èi lËp ®−îc sö dông thËt s¸ng t¹o. 95
3. "Vi Hμnh" 1. Chóng ta ®Òu biÕt víi NguyÔn ¸i Quèc - Hå ChÝ Minh, v¨n ch−¬ng tr−íc hÕt ph¶i lμ vò khÝ chiÕn ®Êu, mét h×nh thøc ho¹t ®éng c¸ch m¹ng. V× thÕ tr−íc khi ®Æt bót viÕt, Ng−êi bao giê còng nªu lªn cho m×nh c©u hái : ViÕt cho ai ? ViÕt ®Ó lμm g× ? Tõ ®ã míi quyÕt ®Þnh : ViÕt c¸i g× ? (néi dung) vμ viÕt nh− thÕ nμo ? (h×nh thøc). VËy muèn hiÓu ®−îc néi dung vμ h×nh thøc cña truyÖn "Vi hμnh", ta tr−íc hÕt còng ph¶i t×m hiÓu, NguyÔn ¸i Quèc viÕt t¸c phÈm Êy cho ai ®äc vμ viÕt ®Ó lμm g×. NghÜa lμ môc ®Ých chÝnh trÞ vμ ®èi t−îng t¸c ®éng chÝnh trÞ cña thiªn truyÖn ng¾n. Gi÷a n¨m 1922, thùc d©n Ph¸p ®−a vua bï nh×n Kh¶i §Þnh sang Ph¸p dù cuéc ®Êu x¶o thuéc ®Þa (mét thø héi chî) ë M¸cx©y. ¢m m−u cña chóng lμ ®Ó lõa g¹t nh©n d©n Ph¸p. VÞ quèc v−¬ng An Nam sang Ph¸p ®Ó tá th¸i ®é hoμn toμn thuÇn phôc "mÉu quèc", ®Ó c¶m ¬n khai ho¸ cña "mÉu quèc" vμ cÇu xin "mÉu quèc" tiÕp tôc d×u d¾t d©n téc m×nh trªn con ®−êng v¨n minh tiÕn bé. Nh− vËy lμ t×nh h×nh thuéc ®Þa §«ng D−¬ng ®· æn ®Þnh, nh©n d©n Ph¸p nªn ñng hé cuéc ®Çu t− lín cña chÝnh phñ vμo §«ng D−¬ng ®Ó khai th¸c nguyªn liÖu giμu cã ë xø nμy vμ ®Ó tiÕp tôc "khai ho¸" cho d©n b¶n xø m«ng muéi nμy. NguyÔn ¸i Quèc viÕt "Vi hμnh" vμo ®Çu n¨m 1923 ®Ó cïng víi c¸c t¸c phÈm kh¸c nh− vë kÞch Con rång tre, truyÖn ng¾n Lêi than v·n cña bμ Tr−ng Tr¾c, bμi b¸o ch©m biÕm Së thÝch ®Æc biÖt (tÊt c¶ ®−îc viÕt n¨m 1923) ®Ó lËt tÈy ©m m−u nãi trªn. NghÜa lμ v¹ch trÇn b¶n chÊt bï nh×n tay sai d¬ d¸y nhÊt cña Kh¶i §Þnh, nh©n tiÖn còng tè c¸o lu«n tÝnh chÊt ®iªu tr¸ bÞp bîm cña nh÷ng danh tõ "v¨n minh", "khai ho¸" cña chñ nghÜa thùc d©n Ph¸p. ViÕt "Vi hμnh", NguyÔn ¸i Quèc nh»m tr−íc hÕt vμo ®éc gi¶ ng−êi Ph¸p, ng−êi Pari. V× thÕ ph¶i viÕt b»ng tiÕng Ph¸p theo phong c¸ch ¢u ch©u hiÖn ®¹i. Vμ ph¶i viÕt cho hÊp dÉn, nghÜa lμ cã nh÷ng s¸ng t¹o ®éc ®¸o vÒ nghÖ thuËt, ®ång thêi ph¶i cμi vμo ®−îc nh÷ng chuyÖn thêi sù nãng hæi trong sinh ho¹t gi¶i trÝ cña ng−êi d©n Pari. §Ó cã søc thuyÕt phôc cao nhÊt víi ng−êi Ph¸p, Ng−êi viÕt ph¶i gi÷ th¸i ®é kh¸ch quan, tr¸nh lèi tho¸ m¹ trùc tiÕp vμ lèi m¹t s¸t ®ao to bóa lín. LÊy viÖc tè c¸o, ®¶ kÝch lμm môc ®Ých, truyÖn ph¶i mμi s¾c vò khÝ ch©m biÕm. Bót ph¸p ch©m biÕm ®éc ®¸o linh ho¹t, phong phó, ®ã lμ nÐt chñ ®¹o vμ lμ søc m¹nh chñ yÕu cña nghÖ thuËt "Vi hμnh". 2. T×nh huèng truyÖn ®éc ®¸o S¸ng t¹o t×nh huèng, Êy lμ vÊn ®Ò then chèt cña nghÖ thuËt viÕt truyÖn ng¾n. NguyÔn ¸i Quèc ®· x©y dùng ë "Vi hμnh" mét t×nh huèng o¸i o¨m, võa vui võa t¹o ®−îc hiÖu qu¶ ch©m biÕm s©u cay. §Êy lμ t×nh huèng nhÇm lÉn, ®«i trai g¸i Ph¸p trªn tμu ®iÖn ngÇm ®· nhÇm lÉn t¸c gi¶ víi Kh¶i §Þnh. Sù nhÇm lÉn, tuy cã dông ý, nh−ng kh«ng ph¶i lμ v« lÝ. V× ®èi víi ng−êi T©y thËt khã ph©n biÖt ®−îc nh÷ng bé mÆt kh¸c nhau cña ng−êi da vμng. §èi víi hä "vÉn c¸i mòi tÑt Êy, vÉn ®«i m¾t xÕch Êy, vÉn c¸i mÆt bñng nh− vá chanh Êy" cã g× kh¸c ®©u (còng nh− ng−êi ViÖt Nam ta rÊt khã ph©n biÖt ®−îc nh÷ng nÐt kh¸c nhau cña ng−êi T©y, còng da tr¾ng, mòi lâ, m¾t xanh nh− nhau c¶). 96
Sù nhÇm lÉn Êy khiÕn t¸c gi¶ cã thÓ nghe lám ®−îc cuéc trß chuyÖn thÇm lÐn vμ tinh qu¸i cña ®«i trai g¸i Ph¸p vÒ Kh¶i §Þnh. VËy lμ Kh¶i §Þnh kh«ng xuÊt hiÖn trong t¸c phÈm mμ ch©n dung h¾n l¹i ®−îc dùng lªn hÕt søc cô thÓ vμ ngé nghÜnh. C¸ch lè bÞch ho¸ tªn vua bï nh×n nh− thÕ gi÷ ®−îc tÝnh kh¸ch quan : kh«ng ph¶i NguyÔn ¸i Quèc, mét ng−êi céng s¶n, cè t×nh m¹t s¸t Kh¶i §Þnh nh− mét kÎ thï giai cÊp. §©y lμ ng−êi Ph¸p hä nghÜ vμ nãi vÒ h¾n ®Êy chø. Mμ chØ cã trong con m¾t ng−êi Ph¸p th× Kh¶i §Þnh míi trë thμnh hμi h−íc ®Õn thÕ. V× lμ ng−êi d©n mét n−íc d©n chñ, hä míi nh×n «ng ta nh− mét thø ®å cæ, mét vËt l¹ ®Õn tõ mét ®Êt n−íc xa x¨m cßn m«ng muéi. Vμ v× lμ ng−êi T©y nªn hä míi nh×n c¸i nãn ra c¸i chôp ®Ìn, nh×n y phôc vμ ®å trang søc cña vÞ hoμng ®Õ thμnh nh÷ng lôa lμ ®eo trªn ng−êi cïng víi nh÷ng bé h¹t c−êm... VËy lμ qua cuéc trß chuyÖn cña ®«i t×nh nh©n Ph¸p, liªn hÖ ng−êi kh¸ch An Nam ngåi bªn víi h×nh ¶nh tªn vua bï nh×n hä ®· thÊy ë tr−êng ®ua, Kh¶i §Þnh nh− mét anh mòi tÑt, mÆt bñng, ®éi chôp ®Ìn lªn c¸i ®Çu quÊn kh¨n, ®eo lªn ng−êi rÊt nhiÒu lôa vμ h¹t c−êm, vÎ nhót nh¸t, lóng ta lóng tóng,... Nh−ng h¾n ®Õn ®©y lμm g×, trªn xe ®iÖn ngÇm mμ sao kh«ng cã tuú tïng hé gi¸ ? Vμ y phôc diªm dóa còng nh− c¸c ®å trang søc ®©u c¶ råi ? Hä ®Æt cho nhau nh− thÕ vμ tù gi¶i ®¸p cho nhau. "ThÕ hay lμ h¾n ®· ®em tÊt c¶ c¸c thø ®ã ®Õn tiÖm cÇm ®å råi ?... - Cã khi ®· göi tuèt ë kho hμnh lÝ nhμ ga, ®Ó ®i ch¬i vi hμnh ®Êy". Cuéc trß chuyÖn cø thÕ tiÕp diÔn, vμ vÞ "quèc v−¬ng An Nam" kh«ng cßn ra thÓ thèng g× n÷a, chØ lμ mét kÎ ¨n tiªu bõa b·i, ch¬i bêi lÐn lót trªn ®Êt Pari. C¸i gi¸ cña Kh¶i §Þnh cßn bÞ h¹ thÊp h¬n n÷a, khi ®«i trai g¸i coi y kh«ng h¬n g× mét tiÕt môc gi¶i trÝ rÎ tiÒn, thËm chÝ kh«ng mÊt tiÒn - nh− xem hÒ S¸cl«, xem vî lÏ nμng hÇu vua Cao Miªn hay trß trÌo nhμo lén cña s− th¸nh xø C«ngg«... 3. H×nh thøc mét bøc th− TruyÖn "Vi hμnh" ®−îc viÕt d−íi h×nh thøc mét bøc th− göi c« em hä ë quª nhμ (dÞch ra tiÕng Ph¸p). ViÕt truyÖn d−íi h×nh thøc th− tõ thùc ra kh«ng cã g× míi mÎ ®éc ®¸o c¶. VÊn ®Ò lμ t¸c gi¶ sö dông h×nh thøc nμy cã thÝch hîp hay kh«ng vμ ®¹t ®−îc hiÖu qu¶ nghÖ thuËt nh− thÕ nμo. Th− lμ mét lèi v¨n hÕt søc tù do phãng tóng, nghÜa lμ tha hå b¾t chuyÖn nä sang chuyÖn kia, chuyÓn c¶nh nμy sang c¶nh kh¸c, ®æi giäng nμy sang giäng nä. Trong th− ng−êi ta cã thÓ th«ng b¸o sù viÖc, th«ng tin nh¾n tin, cã thÓ béc lé t©m t×nh hoÆc trao ®æi suy nghÜ, th− viÕt cho ng−êi th©n th× cã thÓ thùc hiÖn ®ñ mäi chøc n¨ng nh− vËy. "Bøc th−" "Vi hμnh" thuéc lo¹i nμy. a) ChuyÓn giäng, chuyÓn c¶nh linh ho¹t Nhê h×nh thøc viÕt th−, t¸c gi¶ cã thÓ ®ang tõ giäng tù sù kh¸ch quan (t−êng thuËt cuéc trß chuyÖn cña ®«i trai g¸i Ph¸p) chuyÓn ngay sang giäng tr÷ t×nh th©n mËt khi t©m sù víi c« em hä. Cã thÓ t×m thÊy trong "Vi hμnh" nhiÒu giäng ®iÖu kh¸c nhau, khi nghiªm trang, khi c−êi cît, khi vui t−¬i nhÝ nh¶nh, khi buån nhí mªnh m«ng, khi l¹nh lïng s¾c s¶o, khi th©n mËt t©m t×nh,... Tuy nhiªn giäng ®iÖu chi phèi tÊt c¶ vÉn lμ giäng mØa mai ch©m biÕm, bÒ ngoμi nhiÒu khi cã vÎ nhÑ nhμng vμ vui n÷a, nh−ng thùc ra ®Òu lμ nh÷ng ®ßn ®¶ kÝch s©u cay m·nh liÖt. 97
"- §æi xe ë ®©y chø anh yªu ¬i ? - Kh«ng, ga sau. §óng lóc ®ã th× cã mét anh vua ®Õn víi chóng ta. - Em th× em thÝch S¸cl« h¬n. Víi l¹i, vua th× tèn l¾m. - §©u cã ! ThÕ em cßn nhí buæi d¹ héi thuéc ®Þa ë nhμ h¸t ca vò ®Êy chø ? Ph¶i tr¶ nh÷ng ngh×n r−ìi phr¨ng ®Ó xem vî lÏ nμng hÇu vua Cao Miªn, xem tôi lμm trß leo trÌo nhμo lén cña s− th¸nh xø C«ngg« ; h«m nay th× chóng m×nh cã mÊt tÝ tiÒn nμo ®©u mμ ®−îc xem vua ®ang ngay c¹nh. Nghe nãi «ng bÇu Nhμ h¸t Móa rèi cã ®Þnh kÝ giao kÌo thuª ®Êy...". Nhê h×nh thøc viÕt th−, t¸c phÈm còng cã thÓ chuyÓn c¶nh mét c¸ch tho¶i m¸i : tõ c¶nh ®i xe ®iÖn ngÇm ë Pari chuyÓn th¼ng tíi c¶nh quª nhμ thêi th¬ Êu cña t¸c gi¶ khi cßn ngåi v¾t vÎo trªn ®Çu gèi cña «ng b¸c ®Ó nghe chuyÖn cæ tÝch ; tõ chuyÖn c¶i trang cña vua ThuÊn bªn Tμu, vua Pie bªn Nga, ®Õn chuyÖn "Vi hμnh" cña nh÷ng «ng hoμng bμ chóa v× nh÷ng lÝ do "Ýt cao th−îng" h¬n... b) Liªn hÖ t¹t ngang, so s¸nh tho¶i m¸i nh»m ch©m biÕm nhiÒu ®èi t−îng mét lóc Th− lμ mét lèi v¨n rÊt chñ quan, ng−êi viÕt cã thÓ ®−a ra ®ñ mäi c¶m nghÜ tù do cña m×nh, ®ång thêi liªn t−ëng t¹t ngang tõ ®èi t−îng nμy ®Õn ®èi t−îng kh¸c nhiÒu khi ch¼ng cã quan hÖ dÝnh d¸ng g× víi nhau. T¸c gi¶ "Vi hμnh" ®· lμm nh− thÕ. Ch¼ng h¹n, tõ c©u chuyÖn "Vi hμnh" cña Kh¶i §Þnh, ng−êi viÕt ®−a ra ®ñ thø ph¸n ®o¸n gi¶ ®Þnh vÒ hμnh vi bÊt chÝnh vμ t− c¸ch d¬ d¸y cña y, víi nh÷ng "ph¶i ch¨ng ngμi muèn...", "hay lμ ngμi muèn...". Ai cÊm ®−îc ng−êi viÕt th− cã thÓ suy luËn tho¶i m¸i nh− thÕ. §Æc biÖt, tõ sù nhÇm lÉn cña ®«i trai g¸i ng−êi Ph¸p, t¸c gi¶ l¹i liªn hÖ mét c¸ch mØa mai vμ bÊt ngê ®Õn bän mËt th¸m ë Pari lu«n lu«n b¸m theo gãt nh÷ng ng−êi c¸ch m¹ng ViÖt Nam theo lÖnh cña chÝnh quyÒn ph¶n ®éng : "C¸i vui nhÊt lμ ngay ®Õn ChÝnh phñ còng ch¼ng nhËn ra ®−îc kh¸ch thËt cña m×nh n÷a, vμ ®Ó ch¾c ch¾n khái thÊt thè trong nhiÖm vô tiÕp t©n, ChÝnh phñ bÌn ®èi ®·i víi tÊt c¶ mäi ng−êi An Nam vμo hμng vua chóa vμ ph¸i tuú tïng ®i hé gi¸ tuèt (...). Cã thÓ nãi lμ c¸c vÞ b¸m lÊy ®Õ giμy t«i, dÝnh chÆt víi t«i nh− h×nh víi bãng. Vμ thËt t×nh lμ c¸c vÞ cuèng cuång c¶ lªn nÕu mÊt hót t«i chØ trong d¨m phót !". Tãm l¹i, "Vi hμnh" lμ mét t¸c phÈm ®Çy tÝnh chiÕn ®Êu, nghÖ thuËt ch©m biÕm cña nã thËt ®éc ®¸o, linh ho¹t vμ ®a d¹ng, d−êng nh− mçi chi tiÕt, mçi c©u, mçi ch÷ ®Òu ®−îc sö dông nh− nh÷ng l−ìi dao nÐm vμo kÎ ®Þch. 4. ChiÒu tèi (Mé) 1. ChiÒu tèi lμ mét trong nh÷ng bμi th¬ tøc c¶nh xinh x¾n nhÊt cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh trong tËp NhËt kÝ trong tï. Th¬ cña Ng−êi th−êng lμ vËy, tho¹t xem t−ëng kh«ng cã g× s¸ng t¹o, vÉn chØ lμ nh÷ng h×nh ¶nh trë thμnh −íc lÖ quen thuéc trong th¬ cæ : Chim mái vÒ rõng t×m chèn ngñ, Chßm m©y tr«i nhÑ gi÷a tÇng kh«ng. Thùc ra ®ã lμ nh÷ng c¶nh rÊt thùc trong con m¾t cña ng−êi tï thi sÜ lóc chiÒu tèi n¬i nói rõng. ChiÒu tèi (Mé) lμ lóc ¸nh s¸ng ban ngμy gÇn t¾t. Lóc Êy ë gi÷a chèn nói rõng kh«ng cã 98
ch©n trêi, chót ¸nh s¸ng cßn sãt l¹i cña mét ngμy tμn chØ cã thÓ nh×n thÊy n¬i ®Ønh trêi. Mét c¸ch tù nhiªn, con m¾t cña nhμ th¬ ph¶i ng−íc lªn cao ®Ó nhËn ra mét c¸nh chim mái mÖt ®i t×m chèn ngñ n¬i mét vßm c©y nμo (tÇm tóc thô) vμ chßm m©y c« ®¬n (c« v©n) l÷ng th÷ng tr«i qua (m¹n m¹n ®é thiªn kh«ng). C¶nh vËt nh− thÕ lμ buån, phï hîp víi t©m sù cña ng−êi lμm th¬ còng kh«ng thÓ nμo vui ®−îc, nÕu ta nghÜ ®Õn hoμn c¶nh ng−êi tï mét m×nh n¬i ®Êt kh¸ch, l¹i tr¶i qua mét ngμy ®μy ¶i trªn ®−êng, trong lßng kh«ng lóc nμo ngu«i nhí quª h−¬ng... Tuy nhiªn th¬ B¸c vÉn cã mét ®Æc ®iÓm rÊt ®éc ®¸o nμy : m¹ch th¬, h×nh ¶nh th¬ còng nh− t− t−ëng th¬ Ýt khi tÜnh t¹i, th−êng lu«n lu«n vËn ®éng mét c¸ch khoÎ kho¾n vμ bÊt ngê h−íng vÒ sù sèng vμ ¸nh s¸ng. C« em xãm nói xay ng« tèi, Xay hÕt lß than ®· rùc hång. NÕu nãi vÒ c¶nh th× sù chuyÓn c¶nh nh− thÕ còng rÊt tù nhiªn. Khi ®ªm ®· bu«ng xuèng h¼n tÊm mμn ®en cña nã th× con m¾t nhμ th¬ tÊt nhiªn chØ cã thÓ h−íng vÒ n¬i nμo cã ¸nh s¸ng. §ã lμ ¸nh s¸ng hång trong lß than nhμ ai bªn xãm nói soi tá h×nh ¶nh mét c« g¸i xay ng« ®Ó chuÈn bÞ ¨n chiÒu. ë c©u thø ba, ng−êi dÞch th¬ ®· thªm vμo mét ch÷ "tèi" kh«ng cã trong nguyªn t¸c. KÓ c¶ lóc Êy trêi ®· tèi thËt råi. Thªm vμo ch÷ tèi h¼n lμ kh«ng sai. Nh−ng c¸i tinh tÕ cña bμi th¬ qu¶ cã v× thÕ mμ mÊt m¸t ®i chót Ýt. Kh«ng nãi tèi mμ t¶ ®−îc tèi vÉn hay h¬n. §©y lμ c¶nh dïng ¸nh s¸ng ®Ó diÔn t¶ bãng tèi. Lß than n¬i xãm nói kia h¼n ®· ®−îc nhãm lªn tõ tr−íc nh−ng nay trêi tèi h¼n nã míi rùc s¸ng lªn nh− vËy. Lª TrÝ ViÔn cßn ph¸t hiÖn thªm chç tinh vi nμy ë c©u ba vμ c©u bèn trong nguyªn t¸c cña bμi tø tuyÖt khi l¾p l¹i theo mét trËt tù ®¶o ng−îc mÊy ch÷ "ma bao tóc" vμ "bao tóc ma hoμn" : S¬n th«n thiÕu n÷ ma bao tóc, Bao tóc ma hoμn, l« dÜ hång. "... Thêi gian tr«i dÇn theo c¸nh chim vμ lμn m©y theo nh÷ng vßng xoay cña cèi ng«, quay quay m·i "ma bao tóc - Bao tóc ma hoμn"... vμ ®Õn khi cèi xay dõng l¹i th× "l« dÜ hång", lß ®· rùc hång, lóc trêi tèi, trêi tèi th× lß rùc lªn" (1) . 2. Nh−ng cßn sù vËn ®éng cña t− t−ëng ? Hai c©u trªn lμ c¶nh buån, lßng ng−êi còng kh«ng vui, thÓ hiÖn ë h×nh ¶nh c¸nh chim mái mÖt vÒ rõng vμ chßm m©y c« ®¬n tr«i chÇm chËm qua l−ng trêi. Nh−ng hai c©u sau l¹i lμ mét niÒm vui thÓ hiÖn ë ¸nh löa hång bçng rùc lªn, chiÕu s¸ng, ¸nh s¸ng vμ niÒm vui con ng−êi bçng hiÖn lªn ë trung t©m cña bøc tranh th¬ ®Ó to¶ Êm ra xung quanh, xua tan ®i c¸i c« qu¹nh, c¸i mÖt mái, c¸i lôi t¾t cña c¶nh chiÒu n¬i nói rõng. NguyÔn Du nãi : "Ng−êi buån c¶nh cã vui ®©u bao giê". Ch©n lÝ Êy rÊt øng víi hai c©u th¬ ®Çu. TÊt nhiªn ph¶i nãi cho râ, ë hai c©u nμy, ng−êi buån mμ c¶nh còng buån : (1) §äc "NhËt kÝ trong tï", T¹p chÝ T¸c phÈm míi, sè 8 (1970). 99
Chim mái vÒ rõng t×m chèn ngñ, Chßm m©y tr«i nhÑ gi÷a tÇng kh«ng. Nh−ng ë hai c©u sau th× c¶nh l¹i vui. VËy th× h¼n ng−êi còng vui. TÊt nhiªn lμ nh− thÕ. Nh−ng nh− ®· nãi, v× sao cã thÓ vui ®−îc, khi mét m×nh víi nçi nhí quª, ®»ng sau l−ng lμ mét ngμy ®−êng vÊt v¶ võa tr¶i qua, cßn tr−íc m¾t l¹i lμ mét nhμ lao ®Çy muçi rÖp ®ang chê ®îi. §· thÕ, l¹i ®øng gi÷a mét c¶nh chiÒu muén n¬i nói rõng trªn ®Êt kh¸ch quª ng−êi... Míi biÕt mäi vui buån cña Hå ChÝ Minh ®Òu g¾n bã lμm mét víi nh÷ng buån vui cña nh©n lo¹i. Quªn h¼n nçi bÊt h¹nh riªng cña m×nh, Ng−êi s½n sμng lÊy c¸i vui nho nhá ®êi th−êng cña gia ®×nh mét c« g¸i nhμ ai n¬i xãm nói bªn bÕp löa hång. Ng−êi ta nãi chñ nghÜa nh©n ®¹o cña Hå ChÝ Minh ®· ®¹t tíi møc ®é quªn m×nh lμ nh− thÕ. 5. Gi¶i ®i sím (T¶o gi¶i) Ph©n tÝch th¬ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, §Æng Thai Mai ph©n biÖt hai bót ph¸p : bót ph¸p hiÖn thùc vμ bót ph¸p t−îng tr−ng. Cã ng−êi coi bμi Gi¶i ®i sím chñ yÕu ®−îc viÕt theo bót ph¸p t−îng tr−ng. Thùc ra kh«ng ph¶i nh− vËy. Gμ g¸y mét lÇn ®ªm chöa tan, C©u th¬ ®Çu ghi nhËn thêi ®iÓm hiÖn thùc cña cuéc gi¶i tï. Nh− vËy lμ mét ngμy ®μy ¶i nÆng nÒ b¾t ®Çu ngay tõ kho¶ng qu¸ nöa ®ªm. Ng−êi ®äc t−ëng t−îng mét c¶nh t¨m tèi mÞt mï vμ v¾ng lÆng v©y quanh ng−êi tï c« ®¬n n¬i ®Êt kh¸ch. Nh−ng c©u thø hai bçng to¶ s¸ng ®ét ngét trªn bÇu trêi th¬. Chßm sao ®−a nguyÖt v−ît lªn ngμn ; §Ñp biÕt bao lμ h×nh ¶nh tr¨ng sao ®ang ®−a nhau lªn ®Ønh nói mïa thu : "QuÇn tinh ñng nguyÖt th−íng thu san". M¹ch th¬ cña Hå ChÝ Minh vÉn th−êng vËn ®éng khoÎ kho¾n vμ ®ét ngét nh− thÕ. §óng lμ mét t©m hån cã søc c¶i t¹o hoμn c¶nh, c¶i t¹o t×nh thÕ. DÜ nhiªn tr¨ng sao lμ cña thiªn nhiªn. Kh«ng cã tr¨ng sao trªn bÇu trêi lóc Êy th× còng kh«ng thÓ cã tr¨ng sao trong th¬ Hå ChÝ Minh ®−îc. Tuy nhiªn nÕu kh«ng cã t©m hån rÊt khoÎ cña Hå ChÝ Minh lu«n lu«n h−íng vÒ ¸nh s¸ng, th× tr¨ng sao còng khã ®i vμo th¬ s¸ng vμ ®Ñp ®Õn thÕ. Cã ng−êi nãi, ë khæ th¬ ®Çu nμy cña bμi th¬, thiªn nhiªn vμ con ng−êi ®èi lËp víi nhau. §©y lμ mét sù thËt. Nh−ng cßn cã mét sù thËt kh¸c, sù thËt trong t©m hån nhμ c¸ch m¹ng vÜ ®¹i : trong quan hÖ ®èi lËp, Ng−êi vÉn ph¸t hiÖn ra sù hoμ hîp víi t©m hån rÊt ®Ñp, rÊt s¸ng cña m×nh. Mét t©m hån lμm chñ trong mäi t×nh huèng. Thiªn nhiªn trong th¬ cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh th−êng lμ thiªn nhiªn ®éng. Khi ng−êi tï cÊt b−íc, th× trªn trêi tr¨ng còng khëi hμnh. VËy lμ tr¨ng sao cïng víi B¸c lªn ®−êng. §Êy còng lμ mét ®iÒu ®ét ngét n÷a trong tø th¬ : trong hoμn c¶nh ®¬n ®éc, t©m hån nhμ c¸ch m¹ng vÉn kh«ng hÒ ®¬n ®éc. ThËt bÊt ngê mét c¸ch thó vÞ biÕt bao cã ®−îc nh÷ng ng−êi b¹n ®ång 100
hμnh kh«ng hÑn tr−íc. Mμ nμo ph¶i ai xa l¹ : vÉn lμ nh÷ng ng−êi b¹n thiªn nhiªn rÊt quen thuéc, thËm chÝ lμ tri ©m tri kØ víi nhμ th¬. ë hai c©u th¬ sau cña khæ th¬ ®Çu, cã ng−êi ®Æc biÖt chó ý ®Õn hai ch÷ "nghªnh diÖn", ®−îc hiÓu nh− lμ mét th¸i ®é hiªn ngang cña ng−êi tï vÜ ®¹i. Cã lÏ nªn chó ý h¬n ®Õn hai ch÷ "chinh" ë c©u thø ba, hai ch÷ "trËn" ë c©u bèn. Bèn tiÕng ®iÖp víi nhau t¹o nªn mét ©m h−ëng rÊt thÝch : Chinh nh©n dÜ t¹i chinh ®å th−îng, Nghªnh diÖn thu phong trËn trËn hμn. NhÞp ®iÖu Êy, ©m h−ëng Êy khiÕn cho bμi th¬ kh«ng ph¶i lμ tiÕng h¸t ®i ®μy mμ lμ mét hμnh khóc trÇm hïng. Khæ thø hai cña bμi th¬ g©y Ên t−îng næi bËt lμ sù bõng s¸ng cña trêi ®Êt. C©u th¬ thø nhÊt cña khæ th¬ nμy dÞch ch−a s¸t : Ph−¬ng ®«ng mμu tr¾ng chuyÓn sang hång. Nguyªn v¨n ch÷ H¸n : "§«ng ph−¬ng b¹ch s¾c dÜ thμnh hång". "DÜ thμnh" lμ ®· thμnh. Ph−¬ng ®«ng mμu tr¾ng ®· thμnh mμu hång råi. ý ®ét ngét bõng s¸ng nμy bÞ ®¸nh mÊt trong lêi dÞch th¬. C¶ khæ th¬ c©u nμo còng nh− thÕ. Kh«ng cã sù chuyÓn ®æi dÇn dÇn. C¶ vò trô bõng s¸ng, toμn c¶nh th¬ bçng rùc rì mét mμu hång vμ h¬i Êm th× trïm lªn c¶ vò trô, kh«ng mét chót tμn d− cña bãng tèi vμ h¬i l¹nh. Ng−êi ®i ®−êng trong kh«ng khÝ hoμ hîp tho¶i m¸i nh− thÕ nªn ch÷ nghÜa còng ph¶i thay ®æi cho thÝch hîp : tõ hai ch÷ "chinh nh©n", nhμ th¬ h¹ hai ch÷ "hμnh nh©n" : Hμnh nh©n thi høng hèt gia nång. (Ng−êi ®i thi høng bçng thªm nång) Mçi ch÷ ph¶i dïng ®óng nghÜa vμ ®óng vÞ trÝ cña nã. C¸i tinh tÕ cña lêi th¬ lμ thÕ. 6. C¶nh chiÒu h«m (V·n c¶nh) Phiªn ©m : Mai kh«i hoa khai hoa hùu t¹, Hoa khai hoa t¹ l−ìng v« t×nh ; Hoa h−¬ng thÊu nhËp lung m«n lÝ, H−íng t¹i lung nh©n tè bÊt b×nh. DÞch th¬ : Hoa hång në hoa hång l¹i rông, Hoa tμn, hoa në còng v« t×nh ; H−¬ng hoa bay thÊu vμo trong ngôc, KÓ víi tï nh©n nçi bÊt b×nh. 101
Bμi th¬ nμy ®· cã kh«ng Ýt ng−êi gi¶ng theo nghÜa phª ph¸n chÕ ®é x· héi d−íi chÝnh quyÒn Quèc d©n ®¶ng Trung Quèc : trong x· héi Êy kh«ng cã chç cho c¸i ®Ñp. Nã v« t×nh ®èi víi c¸i ®Ñp. Sù bÊt b×nh cña b«ng hoa còng lμ nçi bÊt b×nh cña t¸c gi¶ v× ®· bÞ nÐm vμo x· héi ®en tèi Êy. Khuynh h−íng ph©n tÝch nh− thÕ cã hai nguån gèc : - HiÓu kh«ng ®óng ch÷ nghÜa cña bμi th¬ (nhÊt lμ c©u thø hai). Thãi quen suy diÔn tuú tiÖn theo lèi chÝnh trÞ ho¸ mäi bμi th¬ cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh v× coi nh− thÕ míi lμ ®¸nh gi¸ ®óng tÇm cì cña Ng−êi. §èi víi mét t¸c phÈm v¨n häc, mçi ng−êi cã thÓ hiÓu theo c¸ch riªng. V× mét t¸c phÈm th¬ cã thÓ cã nhiÒu b×nh diÖn nghÜa. Nh−ng hiÓu theo c¸ch nμo còng ph¶i tr−íc hÕt c¨n cø vμo ch÷ nghÜa cña v¨n b¶n. VÒ mÆt nμy, c©u thø hai cña bμi th¬ g©y "r¾c rèi" h¬n c¶. Nhμ th¬ Xu©n DiÖu tõng tr¨n trë hμng chôc n¨m vÒ c©u th¬ "hoa tμn, hoa në nμy" (Theo ch©n B¸c - 1966), cuèi cïng ®· nhËn ra ý nghÜa ®Ých thùc cña nã trong mét bμi viÕt cuèi cïng cña m×nh vÒ th¬ B¸c : "Theo ch¸u nghÜ, ®©u cã ph¶i chØ lμ thiªn h¹ v« t×nh, mμ h¬n thÕ n÷a kia, t¹o ho¸ v« t×nh (...), c¸c líp hoa hång në rông, rông në, t¹o ho¸ vÉn cø v« t×nh, chØ cã t¹o ho¸ v« t×nh" (§äc l¹i th¬ NhËt kÝ trong tï - 1984). Ng−êi gi¶ng th¬ kh«ng nãi g× ®Õn ch÷ nghÜa cña t¸c gi¶, nh−ng thùc ra ®· hiÓu ®óng ch÷ nghÜa cña Ng−êi : Mai kh«i hoa khai hoa hùu t¹, Hoa khai hoa t¹ l−ìng v« t×nh. ChØ cã thÓ hiÓu lμ "Hoa hång në, hoa hång l¹i tμn", "hoa në, hoa tμn", hai c¸i "sù" ®ã ®Òu "v« t×nh". VËy trêi ®Êt v« t×nh, t¹o ho¸ v« t×nh, ®óng lμ nh− thÕ. Cã hiÓu ®óng c©u thø hai míi cã thÓ hiÓu ®óng ®−îc c©u thø ba, thø t−. H−¬ng hoa bay thÊu vμo trong ngôc, KÓ víi tï nh©n nçi bÊt b×nh. §©y lμ sù bÊt b×nh cña hoa ®èi víi th¸i ®é döng d−ng v« t×nh cña t¹o ho¸, nã t×m vμo trong ngôc ®Ó tá bμy t©m sù Êy víi Hå ChÝ Minh - nhμ th¬. Bëi v× nhμ th¬ tha thiÕt víi c¸i ®Ñp, h¬n ai hÕt míi th«ng c¶m s©u s¾c víi nçi bÊt b×nh kia. Bμi th¬ thùc ra kh«ng cã g× khã hiÓu l¾m nÕu ®Æt nã trong truyÒn thèng th¬ ca nh©n lo¹i tõ §«ng sang T©y, tõ cæ chÝ kim. BiÕt bao nhiªu thi sÜ ®· viÕt nªn nh÷ng vÇn th¬ ®Çy c¶m th−¬ng ®èi víi sè phËn nh÷ng b«ng hoa sím në tèi tμn... Nhμ th¬ Ph¸p R«ngxa tõng bÊt b×nh víi t¹o ho¸ mμ «ng gäi lμ "bμ d× ghÎ cay nghiÖt" ®èi víi kiÕp hoa chØ sèng ®−îc tõ s¸ng ®Õn chiÒu h«m. Trong bμi Khóc giang, §ç phñ viÕt : NhÊt phiÕn hoa phi gi¶m kh−íc xu©n. (Mét c¸nh hoa r¬i lμ ®· kÐm vÎ xu©n råi) 102
Xu©n DiÖu còng than thë : ê nhØ ! Sao hoa l¹i ph¶i r¬i ? (ý thu) Chñ ®Ò cña C¶nh chiÒu h«m còng n»m trong truyÒn thèng Êy v× Hå ChÝ Minh thËt sù lμ mét thi sÜ yªu tha thiÕt c¸i ®Ñp. Nh−ng Hå ChÝ Minh cßn lμ nhμ c¸ch m¹ng vÜ ®¹i, v× thÕ ®· t¹o nªn sù vËn ®éng bÊt ngê cña b«ng hoa. Tõ c¶nh hoa tμn, Ng−êi ph¸t hiÖn ra h−¬ng hoa vÉn sèng vμ nã ®ßi quyÒn sèng. Nã t×m ®Õn Hå ChÝ Minh, ng−êi cã ®ñ chÊt nghÖ sÜ ®Ó th«ng c¶m víi sè phËn cña b«ng hoa vμ cã ®ñ chÊt c¸ch m¹ng ®Ó ®ång t×nh víi nçi bÊt b×nh cña h−¬ng hoa : H−¬ng hoa bay thÊu vμo trong ngôc, KÓ víi tï nh©n nçi bÊt b×nh. Nh−ng tr−íc hÕt nã t×m ®Õn Hå ChÝ Minh thi sÜ, v× chØ cã thi sÜ míi cã kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt ®−îc vÊn ®Ò quyÒn sèng cña c¸i ®Ñp, chèng l¹i quy luËt v« t×nh, v« c¶m cña t¹o ho¸. Bëi v× thi sÜ, nghÖ sÜ sinh ra ë ®êi ®Ó lμm g× nÕu kh«ng ph¶i ®Ó ph¸t hiÖn ra c¸i ®Ñp vμ ®Ó bÊt tö ho¸, vÜnh viÔn ho¸ c¸i ®Ñp dï nã chØ tån t¹i trong mét kho¶ng kh¾c trªn câi ®êi nμy. 7. Míi ra tï, tËp leo nói (T©n xuÊt ngôc, häc ®¨ng s¬n) Phiªn ©m : V©n ñng trïng s¬n, s¬n ñng v©n, Giang t©m nh− kÝnh tÞnh v« trÇn ; Båi håi ®éc bé T©y Phong LÜnh, Dao väng Nam thiªn øc cè nh©n. DÞch th¬ : Nói Êp «m m©y, m©y Êp nói, Lßng s«ng g−¬ng s¸ng bôi kh«ng mê ; Båi håi d¹o b−íc T©y Phong LÜnh, Tr«ng l¹i trêi Nam nhí b¹n x−a. 1. Tr−íc hÕt ph¶i thÊy vÎ ®Ñp cæ ®iÓn cña bμi th¬ Th¬ cæ ®iÓn hay viÕt vÒ thiªn nhiªn. ChÝnh t¸c gi¶ NhËt kÝ trong tï còng thÊy nh− vËy : Th¬ x−a yªu c¶nh thiªn nhiªn ®Ñp M©y, giã, tr¨ng, hoa, tuyÕt, nói, s«ng. (C¶m t−ëng ®äc "Thiªn gia thi") Nh−ng thi sÜ cæ ®iÓn th−êng nh×n thiªn nhiªn tõ cao, tõ xa ®Ó bao qu¸t trong tÇm m¾t cña m×nh mét c¶nh thiªn nhiªn réng lín d−êng nh− muèn thu lÊy c¶ vò trô cμn kh«n, c¶ cao s¬n 103
l−u thuû. Vμ nhμ th¬ kh«ng chó ý m« t¶ h×nh x¸c cña thiªn nhiªn mμ chØ ghi l¹i b»ng vμi nÐt chÊm ph¸ ®¬n s¬ linh hån cña t¹o vËt. Bμi Míi ra tï tËp leo nói còng nh×n thiªn nhiªn vμ vÏ thiªn nhiªn nh− thÕ. Muèn hiÓu ®iÒu ®ã cÇn chó ý ®Õn mét chi tiÕt nμy ë c©u ®Çu mμ b¶n dÞch th¬ ®· bá qua. Nguyªn v¨n ch÷ H¸n lμ : V©n ñng trïng s¬n, s¬n ñng v©n. DÞch ®óng lμ : - M©y ®ì nói, nói ®ì m©y. TrËt tù lμ : M©y - nói, nói - m©y. B¶n dÞch th¬ ®· ®¶o lén trËt tù Êy. Nói Êp «m m©y, m©y Êp nói (Nói - m©y, m©y - nói). Sù ®¶o lén trËt tù Êy khiÕn ng−êi ®äc hiÓu kh«ng ®óng vÞ trÝ "®¨ng s¬n øc h÷u" cña nhμ th¬. ThÊy nói tr−íc råi míi thÊy m©y cã nghÜa lμ nhμ th¬ cã thÓ ®øng d−íi ch©n nói. Cßn thÊy m©y tr−íc th× cã nghÜa lμ nhμ th¬ ®øng ë trªn nói, ®øng trªn m©y, nh×n lªn thÊy nói cßn cao n÷a vμ nh×n xuèng th× thÊy dßng s«ng ch¶y n¬i ch©n nói ph¼ng nh− tÊm g−¬ng kh«ng chót bôi. Tõ vÞ trÝ Êy, nhμ th¬ bao qu¸t trong tÇm m¾t cña m×nh mét c¶nh thiªn nhiªn v« cïng réng lín : mét bøc tranh s¬n thuû h÷u t×nh. Vμ t¸c gi¶ chØ dïng vμi nÐt mμ thu ®−îc tÊt c¶. Hai nÐt c©n xøng víi nhau, mét nÐt vót lªn vÏ m©y vμ nói, mét nÐt v¹ch ngang ch©n nói vÏ dßng s«ng s¸ng nh− g−¬ng ph¶n chiÕu ¸nh trêi. Mét bøc tranh s¬n thuû thËt hïng vÜ vμ còng thËt lμ trong s¸ng. NÐt vÏ th× phãng kho¸ng vμ ®Çy tμi hoa. Nh−ng vÎ ®Ñp cæ ®iÓn cña bμi th¬ cßn thÓ hiÖn râ h¬n n÷a ë phong th¸i cña nh©n vËt tr÷ t×nh : ung dung d¹o b−íc gi÷a thiªn nhiªn. Ng−êi ®äc kh«ng thÓ kh«ng liªn t−ëng ®Õn phong th¸i cña NguyÔn Tr·i ë C«n S«n, cña NguyÔn BØnh Khiªm ë B¹ch V©n am thuë tr−íc : Båi håi d¹o b−íc T©y Phong LÜnh Tr«ng l¹i trêi Nam nhí b¹n x−a. 2. L−¬ng t©m trong s¸ng, tinh thÇn chiÕn sÜ cña nhμ c¸ch m¹ng Bμi th¬ ®©u chØ nãi chuyÖn lªn nói, nhí b¹n mét c¸ch ung dung. §¹i t−íng Vâ Nguyªn Gi¸p trong tËp håi kÝ Nh÷ng chÆng ®−êng lÞch sö cho biÕt vÒ hoμn c¶nh ra ®êi cña bμi th¬ nμy : "B÷a Êy, t«i vÒ c¬ quan héi b¸o t×nh h×nh th× thÊy anh §«ng, anh Vò Anh vμ anh L· ®ang xóm xÝt quanh mét tê b¸o. C¸c anh chuyÓn tê b¸o vμ hái tÝu tÝt : - Anh xem cã ®óng lμ ch÷ cña B¸c kh«ng ? §ã lμ mét tê b¸o ë Trung Quèc míi göi vÒ, bªn mÐp tr¾ng cã mÊy hμng ch÷ H¸n viÕt tay. T«i nhËn ngay ra ®óng lμ ch÷ B¸c, B¸c viÕt : "Chóc ch− huynh ë nhμ m¹nh khoÎ vμ cè g¾ng c«ng t¸c. ë bªn nμy b×nh yªn. PhÝa d−íi l¹i cã mét bμi th¬..." 104
Bμi th¬ kh«ng cã tªn. Nã lμ th¬ tøc c¶nh nh−ng ®ång thêi cßn lμ mét lêi nh¾n vÒ n−íc cña Hå ChÝ Minh sau khi tho¸t khái tï. Lêi nh¾n b»ng v¨n xu«i chØ n¨m ch÷ v¾n t¾t : "ë bªn nμy b×nh yªn". Nh−ng cßn lêi nh¾n b»ng th¬ ? Lßng s«ng g−¬ng s¸ng bôi kh«ng mê. (Giang t©m nh− kÝnh tÞnh v« trÇn) §ã lμ c¶nh thiªn nhiªn trong s¸ng, nh−ng còng lμ l−¬ng t©m ng−êi c¸ch m¹ng, tr¶i qua bao th¸ng ngμy tï ®μy gian khæ, ph¶i ®èi phã víi nh÷ng t×nh huèng phøc t¹p trong vßng v©y cña kÎ thï, vÉn trong s¸ng nh− g−¬ng kh«ng chót bôi. Vμ tõ n¬i ®Êt kh¸ch, trªn ®Ønh nói T©y Phong, Ng−êi kh«ng lóc nμo kh«ng h−íng vÒ Tæ quèc, h−íng vÒ ®ång chÝ, ®ång bμo ®ang chiÕn ®Êu v× ®éc lËp, tù do : Båi håi d¹o b−íc T©y Phong LÜnh Tr«ng l¹i trêi Nam nhí b¹n x−a. NhiÒu tËp håi kÝ kh¸c cßn cho biÕt, nh÷ng ngμy míi ra tï, Hå ChÝ Minh rÊt yÕu. Nh−ng Ng−êi quyÕt t©m tËp leo nói ®Ó cã søc khoÎ nhanh chãng trë vÒ Tæ quèc. Cuéc tËp luyÖn nh− thÕ v« cïng gian khæ, nhiÒu khi ph¶i bß, ph¶i lÕt. VËy mμ trong th¬, h×nh ¶nh cña Ng−êi thËt ung dung, ®μng hoμng nh− lμ d¹o ch¬i ngo¹n c¶nh vËy. Míi biÕt søc m¹nh tinh thÇn cña nhμ c¸ch m¹ng thËt vÜ ®¹i, cã thÓ v−ît lªn rÊt cao trªn mäi ®au ®ín thÓ x¸c, thanh tho¸t nh− kh«ng. 8. §i ®−êng (TÈu lé) Phiªn ©m : TÈu lé tμi tri tÈu lé nan, Trïng san chi ngo¹i hùu trïng san ; Trïng san ®¨ng ®¸o cao phong hËu V¹n lÝ d− ®å cè miÖn gian. DÞch th¬ : §i ®−êng míi biÕt gian lao, Nói cao råi l¹i nói cao trËp trïng ; Nói cao lªn ®Õn tËn cïng, Thu vμo tÇm m¾t mu«n trïng n−íc non. Th¬ tuyÖt có cæ ®iÓn cã hai lèi kÕt cÊu t−¬ng ®èi phæ biÕn : mét lμ kÕt cÊu hai phÇn, trªn c¶nh d−íi t×nh. Hai lμ lèi kÕt cÊu bèn phÇn, mçi c©u mét chøc n¨ng : khai, thõa, chuyÓn, hîp. Bμi §i ®−êng ®−îc s¸ng t¸c theo lèi kÕt cÊu thø hai. 105
1. C©u khai, cã nghÜa lμ c©u më bμi. NghÖ thuËt th¬ tuyÖt có (hay tø tuyÖt) ®ßi hái c©u nμy ph¶i hÕt søc tù nhiªn, d−êng nh− nhμ th¬ buét miÖng thèt ra thÕ th«i, ch−a biÕt sÏ tiÕp tôc thÕ nμo ë nh÷ng c©u tiÕp theo. §i ®−êng míi biÕt gian lao. Con ng−êi ®· ®i kh¾p thÕ gian, qua bao nhiªu dÆm ®−êng gian khæ. VËy mμ vÉn ph¶i thèt lªn : "§i ®−êng míi biÕt gian lao". Míi biÕt con ®−êng ®i ®μy cña ng−êi tï thËt lμ gian nan vÊt v¶. Mμ qu¶ cã nh− thÕ. C©u thõa cã chøc n¨ng tiÕp tôc vμ më réng, nãi râ h¬n ý nghÜa c©u thø nhÊt : Nói cao råi l¹i nói cao trËp trïng. Nguyªn v¨n ch÷ H¸n cßn nãi râ h¬n n÷a sù dμi dÆc vμ gian nan cña con ®−êng ®i ®μy : Trïng san chi ngo¹i hùu trïng san. Cã nghÜa lμ : §i hÕt d·y nói nμy l¹i ®Õn d·y nói kh¸c. H·y dõng l¹i ë hai c©u th¬ nμy ®Ó nhËn xÐt bót ph¸p vμ ý nghÜa cña chóng. C©u thø nhÊt dÞch thμnh c©u lôc cña thÓ th¬ lôc b¸t, lêi th¬ qu¸ thanh tho¸t ®· kh«ng gi÷ ®−îc ©m h−ëng nÆng nhäc cña c©u thÊt ng«n ch÷ H¸n víi ®iÖp tõ "tÈu lé" : TÈu lé tμi tri tÈu lé nan (§i ®−êng míi biÕt ®−êng ®i khã). C©u thø hai chØ dïng mét nÐt mμ diÔn t¶ ®−îc c¶ mét con ®−êng nói non trËp trïng t−ëng nh− v« tËn vμ cø lªn cao m·i, lªn cao m·i. XÐt vÒ mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi vμ thiªn nhiªn ë hai c©u th¬ nμy th× qu¶ lμ con ng−êi hÕt søc nhá bÐ, d−êng nh− kh«ng thÓ nμo v−ît qua ®−îc nh÷ng d·y nói cao ngÊt nèi tiÕp nhau lμm cho con ng−êi ®i ph¶i n¶n chÝ. Vμ nh− vËy, thiªn nhiªn lμ chñ thÓ, con ng−êi c¬ hå bÞ thiªn nhiªn ®Ì bÑp. 2. Nh−ng m¹ch th¬ cña Hå ChÝ Minh kh«ng bao giê tÜnh mμ lu«n lu«n vËn ®éng, t¹o nªn nh÷ng bÊt ngê thó vÞ cho ng−êi ®äc. C©u thø ba lμ c©u chuyÓn. §óng lμ chuyÓn m¹ch : Trïng san ®¨ng ®¸o cao phong hËu. dÞch lμ : Nói cao lªn ®Õn tËn cïng. Th× ra c¸i g× còng cã chç tËn cïng cña nã. Nói kh«ng thÓ cao m·i ®Õn tËn trêi ®−îc. §i m·i råi còng ®Õn chç ®Ønh cao nhÊt cña nã. Vμ mét c¸ch tù nhiªn th«i, ë ®Ønh cao chãt Êy, tÇm m¾t con ng−êi cã thÓ bao qu¸t vμ thu lÊy tÊt c¶ nói non v¹n dÆm. Mét ®iÒu rÊt tù nhiªn - lªn cao th× ph¶i thÊy xa - nh−ng còng thËt 106
bÊt ngê. TÐ ra n−íc non réng dμi v¹n dÆm vËy mμ con ng−êi còng cã thÓ thu tÊt c¶ vμo trong mét kho¶ng nh×n cña m×nh : V¹n lÝ d− ®å cè miÖn gian. (Thu vμo tÇm m¾t mu«n trïng n−íc non) §©y lμ mét c©u hîp (còng gäi lμ c©u kÕt) thËt hay : võa tù nhiªn võa bÊt ngê, võa ®ãng l¹i bμi th¬, võa më ra mét thÕ giíi h×nh t−îng míi vμ mét ý nghÜa cao réng khiÕn ta ph¶i ngÉm nghÜ m·i. Mét c©u hîp cã d− ba, lêi kÕt mμ ý kh«ng cïng : quan hÖ gi÷a con ng−êi vμ thiªn nhiªn bÞ ®¶o lén theo chiÒu ng−îc l¹i : kh«ng ph¶i thiªn nhiªn lμ chñ thÓ mμ con ng−êi lμ chñ thÓ. Mét tø th¬ c¶i t¹o hoμn c¶nh, c¶i t¹o t×nh thÕ : con ng−êi lμm chñ thiªn nhiªn, lμm chñ thÕ giíi. 3. Bμi th¬ võa nãi sù thùc cña viÖc ®i ®−êng võa cã ý nghÜa t−îng tr−ng s©u s¾c : con ®−êng lμ con ®−êng ®i ®μy, nh−ng còng lμ con ®−êng c¸ch m¹ng, hay réng h¬n, con ®−êng ®êi (t¸c gi¶ cã hai bμi §−êng ®êi khã kh¨n). §−êng ®êi gian khæ, ®−êng c¸ch m¹ng dμi dÆc vμ ®Çy ch«ng gai, nh−ng quyÕt t©m v−ît khã vμ ®eo ®uæi ®Õn cïng th× råi còng sÏ cã ngμy ®i tíi thμnh c«ng, giμnh ®−îc chiÕn th¾ng, lμm chñ sè phËn m×nh, lμm chñ lÞch sö. 9. Tin th¾ng trËn (B¸o tiÖp) Phiªn ©m : NguyÖt th«i song vÊn : - Thi thμnh vÞ ? - Qu©n vô nh−ng mang vÞ tè thi. S¬n l©u chung h−ëng kinh thu méng ChÝnh thÞ Liªn khu b¸o tiÖp th×. DÞch th¬ : Tr¨ng vμo cöa sæ ®ßi th¬. - ViÖc qu©n ®ang bËn, xin chê h«m sau. Chu«ng lÇu chît tØnh giÊc thu, Êy tin th¾ng trËn Liªn khu b¸o vÒ. 1. Bμi th¬ ®Çy chÊt l·ng m¹n. T¸c gi¶ s¸ng t¹o ra mét thÕ giíi h− ¶o, trong ®ã cã h¼n mét cuéc ®èi tho¹i gi÷a nhμ th¬ vμ vÇng tr¨ng. Trong NhËt kÝ trong tï ta ®· b¾t gÆp vÇng tr¨ng ®−îc nh©n c¸ch ho¸ : Ng−êi ng¾m tr¨ng soi ngoμi cöa sæ, Tr¨ng nhßm khe cöa ng¾m nhμ th¬. (Ng¾m tr¨ng) 107
Nh−ng håi Êy tr¨ng ch−a biÕt nãi vμ ch−a biÕt ra khái vÞ trÝ thiªn nhiªn cña nã trªn trêi cao. Trong B¸o tiÖp tr¨ng thμnh h¼n con ng−êi, ®i h¼n tíi lÇu th¬ cña thi sÜ, cã h¼n cö chØ ®Èy cöa vμ l¹i cÊt tiÕng nãi hÕt søc suång s· th©n mËt : "Th¬ xong ch−a ?" C¶nh Êy chØ cã thÓ cã ë trong méng. ChÝnh t¸c gi¶ còng nhËn thÊy nh− vËy : Chu«ng lÇu chît tØnh giÊc thu. (S¬n l©u chung h−ëng kinh thu méng) Mét giÊc méng thËt ®Ñp, mét giÊc méng thu tuyÖt diÖu trong ®ã vÇng tr¨ng tri kØ thμnh h¼n nμng th¬ - ®óng lμ th−êng xuyªn tiÕp xóc víi thi nh©n trong nh÷ng ®ªm tr¨ng ®Ñp nªn cã cö chØ vμ lêi nãi thËt lμ ®−êng ®ét (®Èy cöa vμ hái trèng kh«ng : - Th¬ xong ch−a ?). TiÕc r»ng lêi th¬ dÞch ®· kh«ng diÔn t¶ ®−îc ®óng nh− thÕ : "Tr¨ng vμo cöa sæ ®ßi th¬". 2. Nh−ng nhμ th¬ ®ång thêi l¹i lμ l·nh tô cña cuéc kh¸ng chiÕn, lμ ®Çu n·o cña cuéc chiÕn ®Êu, t©m trÝ lóc nμo còng ®Æt ë chiÕn tr−êng, dï lμ ë trong méng : "Qu©n vô nh−ng mang vÞ tè thi". (ViÖc qu©n ®ang bËn xin chê h«m sau) NÐt ®éc ®¸o cña bμi th¬ lμ ë ®ã : say mμ vÉn tØnh, rÊt l·ng m¹n nh−ng còng rÊt hiÖn thùc. Nhμ th¬ - chiÕn sÜ tØnh ngay khi ®ang méng, tÊt nhiªn cμng tØnh khi hÕt méng : Chu«ng lÇu chît tØnh giÊc thu, Êy tin th¾ng trËn Liªn khu b¸o vÒ. "Chu«ng lÇu" cã thÓ lμ chu«ng treo ë nhμ sμn cña B¸c Hå ®Ó c¸c chiÕn sÜ b¶o vÖ b¸o tin khi cã ng−êi ®Õn (chó thÝch cña S¸ch gi¸o khoa cña Héi nghiªn cøu, gi¶ng d¹y v¨n häc Thμnh phè Hå ChÝ Minh), nh−ng còng cã thÓ lμ tiÕng chu«ng ®iÖn tho¹i b¸o tin th¾ng trËn cña Liªn khu gäi vÒ. Hai c¸ch hiÓu ®Òu cã lÝ c¶. 10. TÆng cô Bïi b»ng ®oμn (TÆng Bïi C«ng) Phiªn ©m : Kh¸n th− s¬n ®iÓu thª song h·n, Phª tr¸t xu©n hoa chiÕu nghiÔn tr×, TiÖp b¸o tÇn lai lao dÞch m·, T− c«ng tøc c¶nh tÆng t©n thi. DÞch th¬ : Xem s¸ch, chim rõng vμo cöa ®Ëu, Phª v¨n, hoa nói ghÐ nghiªn soi. Tin vui th¾ng trËn dån ch©n ngùa, Nhí cô th¬ xu©n tÆng mét bμi. 108