Giới thiệu một số trò chơi dân gian có lời đồng dao dân tộc Thái phát triển hứng thú nhận thức cho trẻ 5-6 tuổi

TẠP CHÍ KHOA HỌC<br /> Khoa học Xã hội, Số 11 (12/2017) tr. 18 - 25<br /> <br /> GIỚI THIỆU MỘT SỐ TRÕ CHƠI DÂN GIAN CÓ LỜI ĐỒNG DAO<br /> DÂN TỘC THÁI PHÁT TRIỂN HỨNG THÖ NHẬN THỨC<br /> CHO TRẺ 5 - 6 TUỔI<br /> Lƣờng Thị Định3<br /> Trường Đại học Tây Bắc<br /> Tóm tắt: Trò chơi dân gian màu sắc phong phú, chủng loại đa dạng, là “người bạn tốt” của các bạn nhỏ.<br /> Nhưng theo sự phát triển của thời đại, trò chơi dân gian bị trò chơi cao cấp, trò chơi điện tử thay tế. Ham chơi là<br /> đặc tính thiên bẩm của trẻ. Vì thế ở trường mầm non cần tổ chức các trò chơi dân gian, tiến hành dạy mà chơi, để<br /> trò chơi đi vào các hoạt động trong một ngày của trẻ, để trẻ thể nghiệm trò chơi trong đời sống, thể nghiệm sự vui<br /> vẻ của trò chơi. Trong bài viết này, tác giả muốn giới thiệu một số trò chơi dân gian có lời đồng dao dân tộc Thái những trò chơi “trời cho” dân gian truyền thống đơn giản, những đồ vật dung dị, cỏ cây bình dị, những con vật<br /> gần gũi với cuộc sống thường ngày của những trẻ em người dân tộc Thái nhưng giúp trẻ được thỏa mãn nhu cầu<br /> chơi và đạt được kết quả là trẻ hứng thú để nhận thức thế giới xung quanh một cách tự nhiên nhất.<br /> Từ khóa: Trò chơi dân gian, trò chơi dân gian dân tộc Thái, hứng thú nhận thức<br /> <br /> 1. Một số vấn đề cơ bản về trò chơi dân gian có lời đồng dao của dân tộc Thái<br /> và phát triển hứng thú nhận thức cho trẻ 5 - 6 tuổi<br /> 1.1. Trò chơi dân gian và trò chơi dân gian có lời đồng dao của dân tộc Thái<br /> Trò chơi dân gian là một trong những hình thức sinh hoạt văn hóa dân gian, phản ánh<br /> phong phú, sinh động mối quan hệ của con ngƣời đối với thiên nhiên và xã hội. Trò chơi dân<br /> gian Việt Nam gắn liền với truyền thống văn hóa của cộng đồng ngƣời Việt Nam gắn liền và<br /> hoàn thiện cùng với lịch sử dân tộc Việt Nam [3].<br /> Trò chơi dân gian dân tộc Thái là một bộ phận của trò chơi dân gian dân tộc thiểu số,<br /> đó là những trò vui có lời hoặc không có lời, diễn ra trong một khoảng thời gian, không gian<br /> nhất định, có luật chơi, có tính nhạc, tính biểu diễn, sáng tạo và thi tài nhằm mang lại sự sảng<br /> khoái về tinh thần và hiểu biết về văn hóa của một thời.<br /> Hình thức giáo dục của dân tộc Thái mang tính dân gian, truyền miệng cổ truyền, lấy<br /> gia đình làm đơn vị giáo dục. Ngƣời già có trách nhiệm dạy bảo con cháu, ngƣời biết chữ dạy<br /> cho ngƣời không biết chữ, dựa trên tính trực giác của đối tƣợng, với phƣơng châm kiên trì,<br /> mềm dẻo, ngọt ngào bùi tai, dạy mọi lúc mọi nơi. Nội dung giáo dục trẻ gọi là “Quam bók<br /> lếch nọi” bao gồm tiếng ru, tiếng dỗ, lời vỗ về, lời chơi trẻ (đồng dao - quam ỉn lếch nọi),<br /> truyên kể, ca dao… [2].<br /> Trò chơi dân gian với những lời đồng dao là một trong những phƣơng thức giáo dục cổ<br /> truyền của ngƣời Thái cổ. Một bài đồng dao Thái đầy đủ gồm có lời ca, văn vần, một giai điệu<br /> nhạc hát lên lời ca đó. Thông qua bài đồng dao, trẻ tiếp nhận thơ ca, âm nhạc, trò chơi dân<br /> tộc, nên có tác dụng giáo dục, kích thích tài năng sáng tạo nghệ thuật của đồng dao với trẻ em<br /> là rất lớn. Hơn thế nữa những bài đồng dao trong trò chơi thƣờng ngắn gọn, dễ thuộc, dễ nhớ<br /> Ngày nhận bài: 6/3/2017. Ngày nhận đăng: 20/7/2017<br /> <br /> 3<br /> <br /> Liên lạc: Lƣờng Thị Định, e - mail: luongthidinh@gmail.com<br /> <br /> 18<br /> <br /> và chứa đựng nhiều tri thức đơn giản phù hợp với đặc điểm tâm lí của trẻ thơ nên đồng dao<br /> góp phần mở rộng những hiểu biết của trẻ về thế giới xung quanh, giúp trẻ học hỏi và tìm hiểu<br /> về môi trƣờng xung quanh… Ví dụ với thiên nhiên có các bài “Gọi nắng”, “Gọi gió”, “Gọi<br /> mƣa”, “Gọi sao”… Về động vật có các bài “Gõ ve sầu”, “Nhắn bƣơm bƣớm”, “Hỏi rắn”; Các<br /> bài vè trái cây giúp trẻ nhận biết về đặc điểm, hƣơng vị của các loại quả….<br /> 1.2. Đặc điểm hứng thú nhận thức của trẻ mầm non<br /> Đối với trẻ em, hứng thú đƣợc hình thành khá sớm. Nó đƣợc nảy sinh từ sự hấp dẫn của<br /> sự vật hiện tƣợng xung quanh và từ nhu cầu hiểu biết của trẻ. Ban đầu nó biểu hiện dƣới hình<br /> thức một trạng thái phấn chấn, vui thích khiến cho trẻ nhƣ bị thu hút vào đối tƣợng đó. Ngay<br /> từ những tháng đầu, đứa trẻ đã bị những vật có sắc màu sặc sỡ sáng chói hoặc những âm<br /> thanh và chuyển động của đối tƣợng hấp dẫn, không rời mắt khỏi những vật này và thích đƣợc<br /> tiếp xúc với chúng. Những phản xạ định hƣớng ban đầu đó đƣợc hình thành xuất phát từ hứng<br /> thú trƣớc đối tƣợng, nó gây ra một kích thích mạnh tạo ra những ngạc nhiên, hấp dẫn đối với<br /> trẻ. Sự tập trung vào đối tƣợng do sự hấp dẫn về tình cảm chỉ là sự “gắn bó” với tri giác, nên<br /> còn mang tính nhất thời, gọi là “tiền hứng thú”.<br /> Ở lứa tuổi mẫu giáo, trẻ em bắt đầu có hứng thú thật sự, tức là một thái độ tƣơng đối<br /> bền vững với một đối tƣợng nào đó, có khả năng hấp dẫn về mặt tình cảm và đƣợc điều chỉnh<br /> bởi biểu tƣợng của nó. Đó là sự hứng thú nhận thức. Lúc này trẻ rất muốn khám phá thế giới<br /> xung quanh thể hiện qua hàng ngàn câu hỏi: Cái gì? Ở đâu? Thế nào? Để làm gì?... Khi đƣợc<br /> tiếp xúc, thao tác với đối tƣợng khám phá ra những điều mới mẻ từ đó trẻ càng mong muốn đi<br /> sâu vào tìm hiểu đối tƣợng. Chính vì thế đối tƣợng đã tạo ra hứng thú và duy trì hứng thú cho<br /> trẻ. Nhƣng nguyên nhân gây hứng thú ở trẻ thƣờng dừng lại ở mức độ đơn giản và có tính<br /> hình thức.<br /> Trẻ càng lớn khả năng duy trì hình thức càng cao. Theo PGS. TS. Nguyễn Thị Ánh<br /> Tuyết “Thƣờng thì sự hứng thú đối với đối tƣợng nào đó xuất hiện nhanh chóng ở trẻ cũng lại<br /> biết mất và liền đƣợc thay thế bằng một hứng thú” [6,7]. Tuy vậy, sự hấp dẫn của đối tƣợng<br /> chỉ dừng lại ở những dấu hiệu bên ngoài nhƣ: Màu sắc, sự di chuyển, âm thanh phát ra,… mà<br /> chƣa có khả năng để nhận ra sự hấp dẫn về bản chất đối tƣợng. Trẻ thƣờng không có hứng thú<br /> vào một hoạt động đơn điệu và ít hấp dẫn, trong khi đó trong quá trình vui chơi hay hoạt động<br /> với một đối tƣợng nào đó có tính chất sáng tạo mang màu sắc cảm xúc lại lôi cuốn sự chú ý<br /> của trẻ, và trẻ có thể say mê hoạt động với thời gian khá dài.<br /> Đối với trẻ 5 - 6 tuổi, những cấu tạo tâm lý đặc trƣng của con ngƣời đã có những bƣớc<br /> phát triển mạnh và đang đƣợc dần hoàn thiện. Do vậy, hứng thú của trẻ ở độ tuổi này có một<br /> số nét khác biệt so với độ tuổi trƣớc. Nếu nhƣ trẻ nhỏ không quan tâm đến kết quả hoạt động<br /> chỉ hứng thú đến quá trình hành động thì trẻ 5 - 6 tuổi đã có sự chuyển biến rõ nét, trẻ không<br /> chỉ hứng thú trong quá trình thực hiện mà còn hứng thú với kết quả đạt đƣợc. Trẻ hứng thú<br /> với hoạt động với đối tƣợng bản thân đối tƣợng hấp dẫn và ở mức cao hơn, trẻ đã hiểu đƣợc ý<br /> nghĩa của hoạt động. Vì thế, khi tiếp xúc với đối tƣợng, trẻ không chỉ hứng thú với các đặc<br /> điểm bề ngoài, mà còn hứng thú với đặc điểm bên trong (tính chất, các mối quan hệ của đối<br /> tƣợng…) nhờ đó hứng thú của trẻ đƣợc duy trì lâu.<br /> 19<br /> <br /> Tóm lại, hứng thú của trẻ mẫu giáo xuất hiện trƣớc hết do bản thân đối tƣợng gây ra sự<br /> thích thú cho trẻ rồi dần dần trẻ mới nhận ra ý nghĩa của nó với cuộc sống, tức là trƣớc hết đối<br /> tƣợng phải hấp dẫn về mặt tình cảm. Hứng thú của trẻ dễ xuất hiện những lại khó bền vững, vì<br /> thế nhiệm vụ của giáo viên mầm non không chỉ tạo ra hứng thú mà cần biết duy trì hứng thú<br /> cho trẻ.<br /> 1.3. Trò chơi dân gian có lời đồng dao dân tộc Thái với sự phát triển hứng thú nhận thức<br /> của trẻ mẫu giáo 5 - 6 tuổi<br /> Trong sự nghiệp đổi mới giáo dục, việc giáo dục trẻ phải xuất phát từ nhu cầu, hứng thú<br /> của trẻ để thiết kế những hoạt động giáo dục có hiệu quả, linh hoạt, thích hợp là một trong<br /> những khuynh hƣớng của tƣ tƣởng đổi mới của giáo dục mầm non hiện nay. Bởi hứng thú tạo<br /> ra cho trẻ một trạng thái xúc cảm dễ chịu, thoải mái, say mê, phấn khởi trong hoạt động động,<br /> kích thích đứa trẻ chú ý cao độ vào hoạt động. Nó không chỉ làm nảy sinh khát vọng hành<br /> động, thúc đẩy trẻ sáng tạo hoạt động và còn là động lực thúc đẩy, phát triển trí tuệ, hoàn hiện<br /> nhân cách của trẻ. Chính vì vậy, khi đƣợc hoạt động phù hợp với niềm say mê hứng thú của<br /> mình, dù có phải vƣợt qua nhiều thử thách, đứa trẻ vẫn cảm thấy thoải mái dù kết quả cao hay<br /> không nhƣ ý muốn.<br /> Mặt khác, hoạt động vui chơi là hoạt động chủ đạo của lứa tuổi mẫu giáo, nó tạo ra<br /> những biến đổi về chất trong quá trình chơi của trẻ, có ảnh hƣởng mang tính quyết định đến<br /> sự hình thành và phát triển nhân cách của trẻ, là tiền đề cho hoạt động học tập sau này ở lứa<br /> tuổi tiểu học của trẻ. Lứa tuổi mẫu giáo là thời kỳ tính ham hiểu biết phát triển mạnh, tất cả<br /> những gì xung quanh trẻ đều mới mẻ và muốn khám phá ngay để thoả mãn sự hiếu kỳ của trẻ.<br /> Trò chơi dân gian không chỉ tích lũy những hiểu biết về văn hóa phong phú, cắt lớp đƣợc giá<br /> trị đời sống và diện mạo tinh thần của các dân tộc, hơn nữa nó còn thể hiện tính hứng thú, tính<br /> phủ cập, tính thuận lợi, tính giải trí, tính giáo dục, tính địa phƣơng… có giá trị lớn đối với trẻ<br /> độ tuổi mầm non<br /> Trò chơi nói chung và trò chơi dân gian nói riêng có nội dung sinh động, đề tài phong<br /> phú, hình thức linh hoạt, đa dạng, đơn giản, dễ học và không hạn chế bởi thời gian, không<br /> gian, số ngƣời, chất liệu… Có những trò chơi, chỉ cần cùng bạn bè đọc to bài đồng dao đã có<br /> thể thỏa mãn tâm lí và hứng thú của trẻ thích chơi, thích động, thích mô phỏng và thích vui vẻ<br /> của trẻ em. Ví dụ trong trò chơi: “Nhắn bƣơm bƣớm” trẻ đọc to bài đồng dao: “Bƣớm xanh về<br /> đây dăng dây/Bƣớm đỏ ơi, trẩy quân/Bƣớm hoa ơi, về đậu nơi cát ẩm…” và ngồi chờ những<br /> dây bƣớm bay qua để bắt và tin rằng những lời đồng dao có ý nghĩa phù chú gọi bƣớm về nơi<br /> các em ngồi.<br /> Trò chơi dân gian là một phƣơng tiện giúp đứa trẻ chiếm lĩnh thế giới mới lạ đó. Khi<br /> tham gia trò chơi dân gian là trẻ đƣợc trải nghiệm sự hứng thú đó với chất liệu trò chơi dân<br /> gian rất gần gũi. Ví dụ: Khi tham gia trò chơi “vè trái cây” - một trò chơi liên quan đến kiến<br /> thức về các loại quả đặc trƣng của miền núi Tây Bắc (16 loại quả) trẻ có thể khám phá đƣợc<br /> trong một trò chơi đầy hứng thú với những câu hỏi miêu tả đặc điểm của từng loại quả nhƣ:<br /> Quả từng chùm quả gì? Quả leo dây quả gì? Quả có gân quả gì? Quả thành sừng quả gì ?....<br /> thì đội bạn phải rất nhanh chóng tránh không bị nhầm và líu lƣỡi…<br /> 20<br /> <br /> Ƣu thế độc đáo của tính tự phát, tính hứng thú, tính dân tộc, tính sinh hoạt, tính đơn<br /> giản… trong trò chơi dân gian dân tộc Thái có thể dẫn đến hứng thú cho trẻ, đem đến những<br /> niềm vui đơn giản, trực tiếp, trò chơi dân gian càng có thể khiến trẻ cảm nhận đƣợc niềm vui<br /> mà thế giới đại tự nhiên đem lại, cảm nhận đƣợc tiết tấu của cuộc sống, những vật đơn giản<br /> đem lại. Ví dụ: Trò chơi “xin ăn dƣa” khi chơi trẻ rất hứng thú đặt câu hỏi xin ăn dƣa nhƣ:<br /> Cho ăn dƣa với nào còn trẻ đóng vai dƣa cũng thích thú khi trả lời những câu hỏi để từ chối<br /> ngƣời xin ăn dƣa: “dƣa mới trông”. Cho ăn dƣa với nào - dƣa mới nứt hạt/ Nứt thế nào? - Mới<br /> ra lá/Lá làm sao? - Mới ra lá giả… Trong trò chơi này trẻ trải nghiệm trực tiếp sự hứng thú<br /> với vai chơi của mình và kết quả là trẻ nắm đƣợc đặc điểm sinh trƣởng của cây dƣa.<br /> Thực tế cho thấy, sự phát triển mạnh mẽ của khoa học kỹ thuật đã tạo nên những sự<br /> thay đổi lớn trong nền kinh tế và đời sống văn hoá xã hội. Sự giao thoa và biến đổi của không<br /> gian văn hoá đã dẫn đến những thay đổi khá rõ trong nhiều nét tâm lí và tính cách của con<br /> ngƣời của kỉ nguyên công nghệ, đặc biệt là thế hệ trẻ. Đối với trẻ mầm non, thì ngoài môi<br /> trƣờng gia đình và nhà trƣờng thì những hoạt động vui chơi tập thể và các trò chơi dân gian là<br /> rất ít, đặc biệt là các trẻ em thành phố. Trẻ em ngày nay rất thông minh nhanh nhạy trong các<br /> hoạt động học tập của mình nhƣng có vẻ lạnh lùng hơn, ít giao tiếp hơn, ít chia sẻ, ít cảm<br /> thông… hay có thể nói sự gắn kết cộng đồng dƣờng nhƣ đang mờ nhạt đi, điều này ảnh hƣởng<br /> không ít đến sự hoàn thiện nhân cách trẻ trong tƣơng lai, cũng có nghĩa không thể đáp ứng<br /> đƣợc yêu cầu của nguồn nhân lực trong tƣơng lai.<br /> Do nhận thức đƣợc vai trò của văn hoá, giáo dục là yếu tố quan trọng tác động mạnh mẽ<br /> tới sự phát triển của nền kinh tế xã hội trong những năm gần đây, ngành giáo dục cũng đã có<br /> những đầu tƣ nghiên cứu cải tiến các trò chơi dân gian phù hợp với xã hội hiện đại, các giải<br /> pháp để nâng cao chất lƣợng giáo dục, đƣa nội dung trò chơi dân gian vào trong chƣơng trình<br /> giáo dục mầm non trong hoạt động giáo dục hàng ngày của trẻ và trong các buổi lễ hội của<br /> nhà trƣờng. Những trò chơi dân gian này, cho dù đƣợc tổ chức ở nhà trƣờng hay trong cộng<br /> đồng dân cƣ vào thời điểm thích hợp đều không chỉ là những hoạt động giải trí, vui vẻ, sôi<br /> nổi, tạo tâm thế thoải mái, sảng khoái, giúp trẻ xích lại gần nhau hơn, không chỉ vậy việc tổ<br /> chức trò chơi dân gian cho trẻ còn là môi trƣờng giáo dục toàn diện để phát triển các mặt năng<br /> lực, tƣ duy, nhận thức, hành động và đặc biệt góp phần hoàn thiện những tính cách tốt đẹp<br /> cho trẻ trong ứng xử cộng đồng.<br /> Ngay từ thủa ấu thơ, những trò chơi dân gian bình dị luôn là môi trƣờng hình thành và<br /> gắn kết các hoạt động tập thể, cộng đồng và quan trọng hơn cả nó cũng chính là môi trƣờng lƣu<br /> giữ và trao truyền các giá trị văn hoá độc đáo mà cha, ông ta biết bao đời để lại. Một nắm bùn,<br /> một chiếc lá, một hòn sỏi, một mảnh gỗ,… những thứ đơn giản và gần gũi với trẻ lại có thể trở<br /> thành những trò chơi độc đáo đầy hấp dẫn và hứng thú với trẻ. Do vậy, trẻ em không chỉ đƣợc<br /> học tập mà cũng cần phải đƣợc vui chơi qua các dạng hoạt động tập thể phong phú và đa dạng.<br /> Bởi hoạt động vui chơi chính là quá trình trải nghiệm cuộc sống của trẻ, mỗi một trò chơi là một<br /> trải nghiệm về một nội dung trong cuộc sống thƣờng ngày - một trải nghiệm tâm lí về trò chơi<br /> đó, củng cố các kiến thức, kỹ năng sống, kỹ năng làm việc trong cộng đồng sau này cho trẻ.<br /> Nhƣ vậy, có thể khẳng định rằng: Không chỉ trong xã hội truyền thống mà ngay cả trẻ<br /> em trong xã hội hiện đại cũng cần và rất cần phải đƣợc nuôi dƣỡng, bồi đắp đời sống tinh thần<br /> 21<br /> <br /> bằng những trò chơi - trời cho thông qua phƣơng thức “học mà chơi - chơi mà học” sinh động<br /> và hấp dẫn này. Trò chơi dân gian nói chung và trò chơi dân gian dân tộc Thái nói riêng là<br /> một phƣơng tiện có ý nghĩa và hiệu quả để phát triển hứng thú nhận thức cho trẻ mẫu giáo để<br /> giúp trẻ phát triển một cách hài hòa, toàn diện nhƣ mục tiêu giáo dục đã đặt ra mà còn tạo tiền<br /> đề phát triển tài năng cho trẻ, nâng cao năng lực, bồi dƣỡng nhân tài cho những chủ nhân<br /> tƣơng lai của đất nƣớc.<br /> 2. Giới thiệu một số trò chơi dân gian có lời đồng dao dân tộc Thái phát triển hứng thú<br /> nhận thức cho trẻ 5 - 6 tuổi<br /> Trò chơi dân gian màu sắc phong phú, chủng loại đa dạng, là “ngƣời bạn tốt” của các<br /> bạn nhỏ. Nhƣng theo sự phát triển của thời đại, trò chơi dân gian bị trò chơi cao cấp, trò chơi<br /> điện tử thay tế. Ham chơi là đặc tính thiên bẩm của trẻ. Vì thế ở trƣờng mầm non cần tổ chức<br /> các trò chơi dân gian, tiến hành dạy mà chơi, để trò chơi đi vào các hoạt động trong một ngày<br /> của trẻ, để trẻ thể nghiệm trò chơi trong đời sống, thể nghiệm sự vui vẻ của trò chơi. Trong<br /> kho tàng trò chơi dân gian có lời đồng dao của dân tộc Thái, tác giả đã sƣu tầm và lựa chọn<br /> đƣợc một số trò chơi nhằm phát triển hứng thú nhận thức trong hoạt động khám phá khoa học<br /> về thế giới thực vật, động vật và hiện tƣợng tự nhiên của trẻ mẫu giáo 5 - 6 tuổi sau:<br /> 1 - Gõ ve sầu<br /> Lời đồng dao:<br /> Ve sầu hoa<br /> Sừng cong vểnh<br /> Con em không về, con anh về nhé<br /> Trời mƣa mặc áo hoa sặc sỡ, bay về<br /> Trời nắng mặc áo the bay xuống<br /> Xuống uống nƣớc mỏ Nát<br /> Xuống uống nƣớc mỏ Lƣơng<br /> Về lƣợn vòng cột phơi, cột sàn tao nhé<br /> Cách chơi: Các em lấy một cành cây tƣơi buộc vào cọc sào phơi ngoài sàn. Sau đó lấy<br /> nƣớc vẩy ƣớt đẫm lá cây nhẵn láng để làm cho chúng phản chiếu ánh trăng. Các em lấy thanh<br /> tre gõ vào cọc sào phơi theo nhịp bài hát và hát bài hát này nhiều lần. Ve sầu theo tiếng động<br /> và hơi ẩm bay đến đậu vào cành cây cho các em bắt [4].<br /> 2 - Nhắn bươm bướm<br /> Lời đồng dao:<br /> Bƣớm xanh về đây dăng dây<br /> Bƣớm đỏ ơi, trẩy quân<br /> Bƣớm hoa ơi, về đậu nơi cát ẩm<br /> Hãy nghỉ chân ăn trầu cháu têm đã nào<br /> 22<br /> <br />