Hải dương học Biển Đông ( Lê Đức Tố ) - Chương 3

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:0

Thêm vào BST

Báo xấu

227
lượt xem 78
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Sinh vật biển và các hệ sinh thái biển Việt Nam 3.1. Sinh vật biển Việt Nam 3.1.1. Đặc điểm chung Vùng biển Việt Nam thuộc khu vực nhiệt đới gió mùa, ở vị trí giao lưu của nhiều dòng nước có tính chất thuỷ học khác nhau từ phía bắc, phía nam và phía đông chảy tới. Vùng biển ven bờ Việt Nam mang tính chất biển nông, nền đáy tương đối đồng nhất, mặc dù có nhiều sông đổ ra. Do vùng biển trải dài theo phương kinh tuyến từ xích đạo đến vĩ tuyến 23oN nên...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Hải dương học Biển Đông ( Lê Đức Tố ) - Chương 3

Ch¬ng 3 Sinh vËt biÓn vµ c¸c hÖ sinh th¸i biÓn ViÖt Nam 3.1. Sinh vËt biÓn ViÖt Nam 3.1.1. §Æc ®iÓm chung Vïng biÓn ViÖt Nam thuéc khu vùc nhiÖt ®íi giã mïa, ë vÞ trÝ giao lu cña nhiÒu dßng níc cã tÝnh chÊt thuû häc kh¸c nhau tõ phÝa b¾c, phÝa nam vµ phÝa ®«ng ch¶y tíi. Vïng biÓn ven bê ViÖt Nam mang tÝnh chÊt biÓn n«ng, nÒn ®¸y t¬ng ®èi ®ång nhÊt, mÆc dï cã nhiÒu s«ng ®æ ra. Do vïng biÓn tr¶i dµi theo ph¬ng kinh tuyÕn tõ xÝch ®¹o ®Õn vÜ tuyÕn 23oN nªn ®iÒu kiÖn khÝ hËu cã sai kh¸c gi÷a vïng biÓn phÝa b¾c vµ phÝa nam. Nh÷ng ®Æc ®iÓm trªn ®©y cña m«i trêng sèng BiÓn §«ng cã quan hÖ tíi cÊu tróc, thµnh phÇn loµi, ph©n bè vµ ®Æc tÝnh sinh häc cña khu hÖ sinh vËt biÓn ViÖt Nam. Cã thÓ nªu lªn nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n nhÊt sau ®©y: Thµnh phÇn loµi sinh vËt biÓn ViÖt Nam mang tÝnh chÊt nhiÖt ®íi Ên §é - T©y Th¸i B×nh D¬ng, ®a d¹ng vµ phong phó, víi c¸c nhãm ®éng vËt, thùc vËt ®Æc trng nhiÖt ®íi nh : thùc vËt ngËp mÆn, san h«, t«m he, trai tai tîng (Tridaena), søa lîc dÑp (Patyctenida), søa èng (Siphonophora) ... Bªn c¹nh nh÷ng sinh vËt hiÖn ®¹i, còng thÊy cã c¸c d¹ng ®éng vËt biÓn nhiÖt ®íi mang tÝnh chÊt cæ nh sam (Tachypleus tridentatus), hµ ngãn tay (Mitella), c¸ lìng tiªm (Branchiotomas), gi¸ biÓn (Lingula), èc anh vò (Nartttilus) tuy kh«ng phong phó b»ng c¸c vïng biÓn nhiÖt ®íi ®iÓn h×nh phÝa nam. TÝnh chÊt nhiÖt ®íi cña khu hÖ sinh vËt biÓn ViÖt Nam cßn thÓ hiÖn c¶ ë cÊu tróc thµnh phÇn loµi vµ ®Æc tÝnh sinh häc, thÊy râ ë c¸ biÓn, sinh vËt næi, sinh vËt ®¸y. Do ¶nh hëng cña c¸c dßng níc biÓn giao lu, di chuyÓn sinh vËt biÓn tõ phÝa b¾c, phÝa nam vµ tõ ®¹i d¬ng phÝa ®«ng tíi, thµnh phÇn loµi sinh vËt biÓn ViÖt Nam mang tÝnh chÊt hçn hîp, bao gåm nhiÒu thµnh phÇn cã nguån gèc ®Þa lý sinh vËt kh¸c nhau nh : c¸c loµi cËn nhiÖt ®íi cã ph©n bè tõ biÓn Trung Quèc - NhËt B¶n ®i xuèng, c¸c lo¹i nhiÖt ®íi ®Æc trng cã ph©n bè tõ biÓn Indonesia - Malaysia ®i lªn, c¸c loµi ®¹i d¬ng di c theo mïa vµo vïng biÓn ViÖt Nam. §Æc tÝnh hçn hîp nµy t¹o thªm s¾c th¸i ®a d¹ng cho sinh vËt biÓn ViÖt Nam. 113
Khu hÖ ®«ng vËt biÓn ven bê ViÖt Nam ®îc coi lµ cßn trÎ, chØ míi ®îc h×nh thµnh tõ cuèi Pleistoxen (Gurianova, 1972), v× vËy trong thµnh phÇn loµi rÊt Ýt loµi ®Æc h÷u (endemic). §Æc ®iÓm nµy còng gièng nh ®· thÊy ë biÓn ven bê phÝa ®«ng Trung Quèc, nhng kh¸c víi biÓn NhËt B¶n, Philippin. ë c¸c vïng biÓn nµy, cã tØ lÖ gièng vµ loµi ®Æc h÷u t¬ng ®èi cao, trong khi ®ã ë biÓn ViÖt Nam cho tíi nµy chØ thÊy cã mét sè Ýt loµi ®Æc h÷u t¹m thêi trong c¸c nhãm : giun nhiÒu t¬, cua, t«m he, trai, mùc ... BiÓn §«ng kÐo dµi trªn 23 vÜ ®é trong ®ã vïng biÓn ViÖt Nam kÐo dµi kho¶ng 15 vÜ ®é, do vÞ trÝ ®Þa lý ®Æc biÖt, vïng biÓn phÝa b¾c (vÞnh B¾c Bé) vµ vïng biÓn phÝa nam cã kh¸c biÖt râ rÖt vÒ ®iÒu kiÖn khÝ hËu vµ thuû v¨n nªn sinh vËt biÓn vïng phÝa b¾c ViÖt Nam mang tÝnh chÊt nhiÖt ®íi kh«ng hoµn toµn, biÓu hiÖn ë sù cã mÆt cña c¸c nhãm loµi cËn nhiÖt ®íi kh«ng thÊy cã ë vïng biÓn phÝa nam, còng nh sù nghÌo nµn cña mét sè nhãm loµi nhiÖt ®íi ®iÓn h×nh nh: san h«, h¶i miªn, thùc vËt só vÑt ... Còng cßn cã kh¸c biÖt c¶ trong ®Æc tÝnh sinh häc gi÷a sinh vËt biÓn sèng vïng biÓn phÝa b¾c vµ phÝa nam. C¸c ®Æc ®iÓm trªn ®©y ®· t¹o cho sinh vËt biÓn ViÖt Nam mét s¾c th¸i riªng, tuy r»ng cã nh÷ng nÐt chung víi sinh vËt biÓn c¸c khu vùc l©n cËn. 3.1.2. Sinh vËt phï du vµ trøng c¸ c¸ bét Tæng hîp c¸c kÕt qu¶ ®iÒu tra nghiªn cøu vÒ sinh vËt phï du ë vïng biÓn ViÖt Nam tõ 1959 tíi nay, cã thÓ cho ta hiÓu biÕt ®îc nh÷ng nÐt kh¸i qu¸t vÒ thµnh phÇn loµi, sè lîng còng nh ®Æc tÝnh ph©n bè ë c¸c khu vùc biÓn còng nh trªn toµn vïng biÓn. Trªn toµn vïng biÓn ViÖt Nam ®· thèng kª ®îc 537 loµi thùc vËt phï du thuéc 4 ngµnh.  T¶o kim (Silicoflagellata)cã 2 loµi, chiÕm 0,37%.  T¶o lam (Cynophyta) cã 3 loµi, chiÕm 0.56 %.  T¶o gi¸p (Pyrrophyta) cã 184 loµi, chiÕm 35,26 %).  T¶o silic (Bacillasiophyta) cã 348 loµi, chiÕm 64,8%. ë vÞnh B¾c Bé ®· thèng kª ®îc 318 loµi (59,2%) vµ ë vïng biÓn phÝa nam (biÓn miÒn Trung, §«ng, T©y Nam Bé) cã 468 loµi (87,15% trong tæng sè loµi). Qua nh÷ng sè liÖu trªn cho thÊy : thµnh phÇn loµi thùc vËt phï du ë vïng biÓn phÝa nam phong phó h¬n vµ trªn toµn vïng biÓn còng nh ë tõng khu vùc biÓn, nhãm t¶o silic chiÕm u thÕ vÒ thµnh phÇn loµi. VÒ ®éng vËt phï 114
du, trªn toµn vïng biÓn ViÖt Nam ®· thèng kª ®îc 657 loµi, kh«ng kÓ ®éng vËt nguyªn sinh vµ trøng c¸, c¸ bét (Kschyoplankton), trong ®ã ë vÞnh B¾c Bé ®· ph¸t hiÖn 236 loµi (35,92%) vµ vïng biÓn Nam ViÖt Nam - 605 loµi (92,08%). Trong thµnh phÇn loµi ®éng vËt phï du, nhãm gi¸p x¸c - trong ®ã chñ yÕu lµ Copepoda, chiÕm u thÕ gåm 398 loµi (60,58%), thø hai lµ ruét khoang gåm c¸c nhãm Hydromedusae, Siphonophora 102 loµi (15,55%), c¸c nhãm kh¸c sè loµi Ýt h¬n (díi 10%) trong tæng sè loµi. C¨n cø vµo ®Æc tÝnh thÝch øng víi ®é muèi níc biÓn, cã thÓ ph©n chia sinh vËt phï du ë biÓn ViÖt Nam thµnh 4 nhãm sinh th¸i sau. 1. TËp hîp loµi ®Æc trng cho vïng níc cöa s«ng cã ®é mÆn chØ díi 30%o cã thÓ gi¶m thÊp ®Õn 20%o vÒ mïa ma, gåm mét sè loµi thuéc c¸c gièng Chaetoceros (t¶o silic), Sinocalanus, Schmaclheria, Acartia (Copepoda). 2. TËp hîp loµi ®Æc trng cho vïng biÓn níc nh¹t ven bê, cã ®é mÆn díi 32,5%0, gåm nhiÒu loµi thuéc c¸c gièng Calanus, Canthocalanus, Oikopleura, Unlinula,Temora, Labidocera, Centropages (Copepoda), Lucifer (Sergesidae), Skeletonema, Thalassionema, Hemianlus, Hemidiscus (t¶o Silic). 3. TËp hîp loµi ®Æc trng cho vïng biÓn kh¬i cã ®é mÆn cao, trªn 33,5%, gåm nhiÒu loµi thuéc c¸c gièng Eucalanus, Scottocalanus, Nescalanus, Rhinocalanus, Euchaeta, Camdacia, Gaetanus, Actideus, Euchirella, Gausis (Copepoda), Sagitta, Pterosagitta(Chaelognatha), Coscinodiscus, mét sè loµi Chaetoceros (t¶o Silic). 4. Ngoµi ra, cßn cã thÓ ph©n biÖt mét nhãm loµi réng muèi tõ ngoµi kh¬i, hoÆc tõ vïng ven bê cã thÓ tËp hîp ë vïng giao nhau cña hai khèi níc mÆn vµ nh¹t trong kho¶ng 32,5 - 33,5%o t¹o thµnh tËp hîp loµi hçn hîp. Nh×n chung, hai tËp hîp loµi níc nh¹t ven bê vµ níc mÆn vïng kh¬i (2 vµ 3) lµ hai tËp hîp loµi c¬ b¶n cña sinh vËt phï du ViÖt Nam cã diÖn ph©n bè réng vµ t¬ng ®èi æn ®Þnh trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn (®é muèi) t¬ng øng. Hai tËp hîp loµi cßn l¹i (1 vµ 4) cã diÖn ph©n bè hÑp vµ Ýt æn ®Þnh h¬n do sù biÕn ®æi cña vïng níc cöa s«ng vµ vïng níc giao nhau. VÒ sè lîng, thùc vËt phï du ë vïng biÓn ViÖt Nam cã mËt ®é b×nh qu©n t¬ng ®èi cao so víi c¸c vïng biÓn l©n cËn. BiÓn T©y Nam Bé cã mËt ®é b×nh qu©n cao nhÊt (5.934.000 tÕ bµo/m3 níc biÓn), sau ®ã lµ vÞnh B¾c Bé 115
(1.926.000 tÕ bµo/m3). Vïng biÓn miÒn Trung vµ §«ng Nam Bé thÊp h¬n (437.000 tÕ bµo/m3 vµ 827.000 tÕ bµo/m3). BiÕn ®éng sè lîng cña thùc vËt phï du kh«ng gièng nhau ë c¸c khu vùc biÓn. ë vÞnh B¾c Bé, sè lîng cao vµo mïa ®«ng vµ mïa thu, vµo mïa xu©n - h¹ sè lîng gi¶m thÊp. ë biÓn miÒn Trung vµ §«ng Nam Bé chØ cã cùc ®¹i mïa h¹. VÒ ph©n bè sè lîng, thùc vËt phï du ë biÓn ViÖt Nam thêng tËp trung ë vïng gÇn bê, n¬i cã ¶nh hëng cña c¸c dßng níc s«ng tõ lôc ®Þa ®æ ra, giµu muèi dinh dìng. ë vïng níc tråi (biÓn miÒn Trung vµ §«ng Nam Bé) vµ níc ph©n kú (vÞnh B¾c Bé), thùc vËt phï du còng ph¸t triÓn m¹nh do muèi dinh dìng ®îc ®a tõ ®¸y lªn tÇng níc mÆt. Khèi lîng b×nh qu©n ®éng vËt phï du ë biÓn ViÖt Nam còng kh¸c nhau theo c¸c khu vùc biÓn. VÞnh B¾c Bé vµ biÓn T©y Nam Bé cã khèi lîng lín nhÊt (71, 33 vµ 79,86 mg/m3), cßn biÓn miÒn Trung vµ §«ng Nam Bé thÊp h¬n (28,55-21,97 mg/m3). Khèi lîng ®éng vËt phï du lín nhÊt ë vÞnh B¾c Bé cã n¬i lªn tíi 917 mg/m3 vµ ë T©y Nam Bé ®· cã n¬i lªn tíi 1.376 mg/m3 (kh«ng kÓ nhãm mét khoang). BiÓn §«ng khèi lîng ®éng vËt phï du theo mïa kh«ng gièng nhau ë c¸c khu vùc biÓn. ë vÞnh B¾c Bé, c¸c ®Ønh cao khèi lîng thÊy ë mïa h¹ vµ mïa ®«ng, còng nh ë biÓn miÒn Trung. ë biÓn §«ng Nam Bé, khèi lîng cao l¹i ë mïa h¹ vµ mïa thu. VÒ ph©n bè sè lîng ®éng vËt phï du cã nhËn xÐt r»ng khèi lîng thêng thÊy ë khu vùc giao nhau gi÷a hai khèi níc nh¹t ven bê vµ khèi níc mÆn vïng kh¬i. CÇn lu ý r»ng trong khèi lîng ®éng vËt phï du nãi chung, khèi lîng Copepoda chiÕm phÇn chñ yÕu, v× vËy biÕn ®éng ph©n bè khèi lîng Copepoda thêng lµ phï hîp víi biÕn ®éng ph©n bè khèi lîng ®éng vËt phï du. PhÇn lín khèi lîng ®éng vËt phï du tËp trung á líp níc - 100m íc tÝnh kho¶ng 3.070.678 tÊn. Ngoµi ra cßn cã 937.827 tÊn ë líp níc 100-200m. §©y còng lµ tÇng níc mµ c¸ tÇng trªn cã di c kiÕm måi. Trøng c¸ vµ c¸ bét, do kÝch thíc vµ ®Æc tÝnh sinh th¸i nªn thêng ®i kÌm víi sinh vËt phï du trong nghiªn cøu. KÕt qu¶ ®iÒu tra nghiªn cøu trøng c¸ vµ c¸ bét ë nhiÒu khu vùc biÓn, nhÊt lµ ë vÞnh B¾c Bé vµ vïng biÓn ThuËn H¶i - Minh H¶i cho thÊy thµnh phÇn loµi chñ yÕu cña trøng c¸ vµ c¸ bét ë ven biÓn gåm ®¹i diÖn cña c¸c bé: c¸ lìng tiªm (AmphisioformÐ), c¸ ch¸o 116
(Elopiformes), (Gonorhynchiformes), c¸ m¨ng biÓn c¸ ®Ìn lång (Myctophiformes), c¸ trÝch (Clupeiformes), c¸ håi (Salmoniformes), c¸ nhãi (Beloniformes), c¸ tuyÕt (Gadiformes), c¸ ®èi (Mugiliformes), c¸ vîc (Percifformes), c¸ b¬n (Pleuronecitifomes). ë vïng biÓn ViÖt Nam, trøng c¸ vµ c¸ bét xuÊt hiÖn quanh n¨m lµ ®iÓm kh¸c c¬ b¶n so víi vïng biÓn «n ®íi . ë vÞnh B¾c Bé sè lîng t¬ng ®èi Ýt, chØ tËp trung ë vïng ven bê phÝa b¾c, phÝa ®«ng vµ t©y vÞnh, quanh ®¶o B¹ch Long VÜ ; cßn ë biÓn miÒn Trung vµ §«ng Nam bé, T©y Nam Bé l¹i cã sè lîng t¬ng ®èi nhiÒu, tËp trung ë cöa s«ng Cöu Long vµ ven bê ThuËn H¶i. Trong mïa giã t©y nam ë vÞnh B¾c Bé, sè lîng trøng c¸ vµ c¸ bét nhiÒu lÇn h¬n h¼n vô ®«ng, tËp trung ë ven bê t©y b¾c vÞnh, tõ Qu¶ng Ninh ®Õn Thanh Ho¸, t©y nam b¸n ®¶o L«i Ch©u vµ ven bê t©y nam ®¶o H¶i Nam. ë biÓn miÒn Trung vµ §«ng, T©y Nam Bé, biÕn ®éng theo mïa kh«ng râ rÖt. C¸c vïng mËt ®é ph©n bè cao cña trøng c¸ vµ c¸ bét thêng trïng hîp víi vïng khèi lîng cao sinh vËt phï du, ®Æc biÖt lµ quanh ®¶o B¹ch Long VÜ, ven bê tõ Phan ThiÕt tíi s«ng HËu ..., ®ång thêi còng trïng hîp víi c¸c vïng khai th¸c c¸ quan träng. 3.1.3. Sinh vËt ®¸y Thµnh phÇn loµi ®éng vËt ®¸y biÓn ViÖt Nam rÊt phong phó, cho tíi nay ®· biÕt kho¶ng 6.000 loµi ®éng vËt ®¸y lín (macrobenthos). Trong sè nµy nhiÒu nhÊt lµ ®éng vËt th©n mÒm kho¶ng 2.500 loµi, gi¸p x¸c 1.500 loµi, giun nhiÒu t¬ cã 700 loµi, ruét khoang 650 loµi, da gai 350 loµi vµ h¶i miªn cã 150 loµi. Ph©n bè thµnh phÇn loµi ®éng vËt ®¸y theo xu thÕ t¨ng dÇn tõ b¾c xuèng nam. Sè loµi cã ph©n bè chung trªn toµn vïng biÓn chiÕm kho¶ng 30%. Sè loµi ®¨c trng cho tõng vïng biÓn : ë vÞnh B¾c Bé chØ chiÕm 20%, ë biÓn miÒn Trung vµ miÒn Nam chiÕm kho¶ng 50%.VÒ ®Þa lý sinh vËt, phÇn lín c¸c loµi sinh vËt ®¸y cã ph¹m vi ph©n bè réng trong vïng nhiÖt ®íi vïng Ên §é - T©y Th¸i B×nh D¬ng, trõ mét sè Ýt loµi cã ph©n bè toµn cÇu. So s¸nh sè loµi ®éng vËt ®¸y ë c¸c khu vùc biÓn kh¸c nhau, cã thÓ thÊy c¸c nhãm loµi ®éng vËt ®¸y quan träng (giun nhiÒu t¬, th©n mÒm gi¸p x¸c, da gai) phong phó nhÊt ë vïng biÓn miÒn Trung, tiÕp ®Õn vÞnh B¾c Bé. BiÓn Nam Bé cã sè loµi Ýt h¬n c¶ (ë c¶ 4 nhãm nãi trªn). Trong mçi vïng ®Òu cã thÓ thÊy c¸c nhãm loµi ®Æc trng. 117
Khèi lîng sinh vËt ®¸y b×nh qu©n trªn toµnvïng biÓn thÊp h¬n so víi khu vùc thÒm lôc ®Þa cña biÓn «n ®íi phÝa b¾c. Tuy nhiªn,do ®iÒu kiÖn nÒn ®¸y kh¸c nhau nªn sù ph©n bè sè lîng sinh vËt ®¸y còng kh¸c nhau ë c¸c vïng biÓn vÞnh B¾c Bé cã khèi lîng sinh vËt b×nh qu©n 8,51 g/m2, so víi mËt ®é b×nh qu©n 70,76 c¸ thÓ/m2, trong ®ã da gai vµ gi¸p x¸c chiÕm u thÕ sè lîng. Khu vùc phÝa b¾c vÞnh cã sè lîng b×nh qu©n cao h¬n 15 g/m2, vïng ven bê phÝa t©y chØ 10 g/m2. Khu vùc cã khèi lîng cao thêng ë ®é s©u kh«ng qu¸ 20m. ë vïng biÓn miÒn Trung, cã ®é dèc lín vµ biÕn ®æi ®ét ngét sè lîng b×nh qu©n sinh vËt ®¸y rÊt thÊp,vïng cã khèi lîng sinh vËt díi 1 g/m2 vµ 50 c¸ thÓ /m2 chiÕm phÇn lín diÖn tÝch. ChØ ë vïng s¸t bê hoÆc vïng vÞnh sè lîng sinh vËt ®¸y míi cao h¬n, cã thÓ ®¹t tíi 30,54 g/m2 vµ 139,73 c¸ thÓ /m2 nh ë vÞnh V¨n Phong - BÕn Gái (Nha Trang). Vïng biÓn Nam Bé tõ Phan Rang trë vµo cã khèi lîng sinh vËt ®¸y b×nh qu©n 4,05 g/m2 vµ 131,09 c¸ thÓ /m2, khèi lîng nhá nhng mËt ®é cao, do c¸c nhãm ®éng vËt kÝch thíc nhá (gi¸p x¸c, giun nhiÒu t¬) chiÕm u thÕ trong thµnh phÇn sè lîng. Khu vùc biÓn cã khèi lîng cao trªn 15 g/m2 lµ d¶i ven bê Hµm T©n - Vòng Tµu vµ ®«ng nam C«n §¶o. Khu vùc cã mËt ®é cao trªn 200 c¸ thÓ/m2 lµ d¶i ven bê tõ Phan ThiÕt ®Õn cöa s«ng HËu vµ phÝa nam C«n §¶o. Nh×n chung, sè lîng sinh vËt ®¸y cã xu thÕ gi¶m dÇn tõ bê ra kh¬i. VÒ sinh th¸i, biÓn ViÖt Nam cã thÓ ph©n chia c¸c nhãm sinh th¸i sau: 1. C¸c loµi réng nhiÖt, ®é muèi thÊp, tËp trung ë d¶i ven bê 5 - 10m s©u, ®é muèi kho¶ng 24-30 %o. 2. C¸c loµi réng nhiÖt, ®é muèi cao sèng xa bê, ë ®é s©u trªn 10m, ®é muèi 29-33%o. 3. C¸c loµi réng nhiÖt, réng muèi chiÕm tØ lÖ cao trong thµnh phÇn loµi sinh vËt ®¸y biÓn ViÖt Nam, kh¶ n¨ng thÝch øng réng nªn chóng ph©n bè réng. 4. C¸c loµi hÑp nhiÖt, ®é muèi cao ph©n bè xa bê, Ýt chÞu ¶nh hëng khÝ hËu lôc ®Þa. VÒ quan hÖ víi chÊt ®¸y, cã thÓ ph©n chia thµnh c¸c nhãm sau : 1. Nhãm thÝch øng víi ®¸y bïn, giµu chÊt h÷u c¬, chiÕm nhiÒu vïng réng lín ë biÓn ViÖt Nam. 2. Nhãm thÝch øng víi ®¸y c¸t, Ýt h¬n so víi nhãm trªn. 3. Nhãm thÝch øng víi ®¸y ®¸. 118
Ngoµi ra cßn cã nhãm loµi thÝch øng réng víi c¶ ®¸y c¸t vµ ®¸y bïn. QuÇn x· sinh vËt ®¸y biÓn ViÖt Nam mang nh÷ng nÐt ®Æc trng nhiÖt ®íi nh: cã thµnh phÇn loµi ®a d¹ng, trong c¸c quÇn x· thêng ®éng vËt gi¸p x¸c chiÕm u thÕ. 3.1.4. C¸ biÓn Cho tíi nay thµnh phÇn loµi c¸ biÓn ViÖt Nam ®· thèng kª ®îc 2.038 loµi, thuéc 717 gièng, 198 hä, 32 bé, trong ®ã cã 126 loµi thuéc diÖn qóy hiÕm, Ýt gÆp vµ kho¶ng 100 loµi cã gi¸ trÞ kinh tÕ (TrÇn §Þnh vµ NguyÔn NhËt Thi, 1985). So víi c¸c vïng biÓn cËn nhiÖt ®íi phÝa b¾c nh Hoµng H¶i (cã 201 loµi). §«ng H¶i (492 loµi), thµnh phÇn loµi c¸ biÓn ViÖt Nam râ rµng phong phó h¬n, nhng so víi c¸c vïng biÓn nhiÖt ®íi phÝa nam (Indonesia, Mal¸yia) th× nghÌo h¬n. T×nh h×nh nµy chñ yÕu lµ do sù kÐm phong phó c¸c nhãm loµi nhiÖt ®íi ®iÓn h×nh ë biÓn ViÖt Nam, nhÊt lµ ë vÞnh B¾c Bé nh c¸c hä c¸ san h« Ponmacentridae, Labridae, Scaidae, hä c¸ hång Lutianidae, hä c¸ dea Muarenidae, sè loµi ®· biÕt ë biÓn ViÖt Nam ®Òu Ýt h¬n h¼n so víi vïng biÓn Malaysia. VÒ mÆt cÊu tróc thµnh phÇn loµi, theo ®Æc tÝnh ph©n bè cã thÓ ph©n chia c¸ biÓn ViÖt Nam thµnh 3 nhãm :  Nhãm loµi nhiÖt ®íi ®iÓn h×nh chiÕm kho¶ng 25% sè loµi, cã ph©n bè trong vïng biÓn nhiÖt ®íi phÝa nam, nhng kh«ng vît qu¸ vÞnh B¾c Bé vÒ phÝa b¾c.  Nhãm loµi cËn nhiÖt ®íi chiÕm kho¶ng 10% sè loµi, cã ph©n bè ë vïng biÓn phÝa b¾c, nhng kh«ng vît qu¸ vÞnh B¾c Bé ë phÝa nam.  Nhãm loµi réng nhiÖt ph©n bè réng trong c¸c vïng biÓn nhiÖt ®íi vµ cËn nhiÖt ®íi Ên §é - T©y Th¸i B×nh D¬ng, chiÕm kho¶ng 65% sè loµi. Theo ®Æc tÝnh sinh th¸i n¬i c tró, cã thÓ ph©n chia thµnh 4 nhãm c¸ biÓn : 1. Nhãm c¸ næi gåm c¸c loµi c¸ sèng ë tÇng níc trªn, kho¶ng 20% sè loµi. §¹i diÖn cho nhãm nµy cã c¸c loµi trong hä c¸ nh¸m (Carcharhinidae), c¸ chuån (Exocoetidae), c¸ thu ngõ (Scombridae), c¸ trÝch (Clupeidae), c¸ lanh (Chirocentridae), c¸ c¬m (Engraulidae) v.v... 119
2. Nhãm c¸ gÇn ®¸y: gåm c¸c loµi c¸ sèng ë tÇng níc gi÷a vµ gÇn ®¸y. §©y lµ nhãm c¸ lín, cã sè loµi ®«ng, chiÕm kho¶ng 35% sè loµi. §¹i diÖn cho nhãm nµy cã c¸c loµi trong hä c¸ hång (Lutiannidae), c¸ tr¸c (Priacanthidae ), c¸ lîng (Nemipleridae), c¸ khÕ (Carangidae), c¸ s¹o (Pomadasyidae) , c¸ c¨ng (Thesaponidae) ... 3. Nhãm c¸ ®¸y: gåm c¸c loµi c¸ sèng ë ®¸y, chiÕm kho¶ng 35% sè loµi, víi c¸c ®¹i diÖn lµ hä c¸ nh¸m hæ (Heterodontidae), c¸ nh¸m r©u (Orectolobidae), c¸ ®uèi (Dasyatidae), c¸ ã (Myliobatidae), c¸ bèng (Gobiidae), c¸ b¬n (Bothidae, Cynoglosidae, Soleidae) ... 4. Nhãm c¸ san h« : gåm c¸c loµi sèng trong c¸c r¹n san h«, kho¶ng 10% sè loµi ®¹i diÖn nhãm c¸ nµy cã c¸c loµi trong hä c¸ bím (Chaetodontidae), c¸ thia (Pomacentirdae), c¸ bµng chµi (Labridae), c¸ mã (Scaridae), c¸ nãc nhÝm (Diodontidae) ... Khu hÖ c¸ biÓn ViÖt Nam mang tÝnh chÊt nhiÖt ®íi thÓ hiÖn ë c¶ thµnh phÇn loµi còng nh ®Æc tÝnh sinh häc, cô thÓ lµ : 1. Thµnh phÇn loµi ®a d¹ng, song sè c¸ thÓ trong loµi kh«ng lín. 2. Mïa ®Î kÐo dµi vµ ph©n ®ît, nhiÒu loµi ®Î quanh n¨m 3. C¸ ¨n t¹p vµ b¾t måi quanh n¨m, kh«ng cã thêi gian nghØ ¨n. 4. Thµnh phÇn c¸ næi vµ c¸ gÇn ®¸y nhiÒu h¬n c¸ ®¸y. C¸ ¨n sinh vËt næi chiÕm u thÕ h¬n c¸ ¨n sinh vËt ®¸y. 5. C¸ tÇng gi÷a vµ gÇn ®¸y sèng ph©n t¸n, kh«ng thµnh ®µn lín, kh«ng cã loµi u thÕ tuyÖt ®èi vÒ sè lîng trong ®µn. Tuy nhiªn , víi ®Æc ®iÓm ®iÒu kiÖn tù nhiªn ë vïng biÓn phÝa b¾c (vÞnh B¾c Bé), khu hÖ c¸ biÓn ë ®©y Ýt nhiÒu mang s¾c th¸i cËn nhiÖt ®íi nh : cã sù di c theo mïa cña c¸ biÓn tõ ngoµi vµo vÞnh mïa hÌ vµ ra kh¬i vÞnh mïa thu (c¸ chuån, c¸ thu ngõ, c¸ mËp), cã sù di chuyÓn c¶ theo mïa ë ngay trong vÞnh: mïa ®«ng di chuyÓn xuèng phÝa nam vµ xuèng tÇng s©u, mïa hÌ ngîc l¹i. 3.1.5. Rong biÓn VÒ thµnh phÇn loµi rong biÓn níc ta cho tíi nay ®· thèng kª ®îc 653 loµi, trong ®ã ngµnh rong ®á (Rhodophyta) cã tíi 301 loµi, råi tíi rong n©u (Phanophyta) cã 1254 loµi, rong lôc (Chlorophyta) cã 151 loµi. Ýt loµi 120
nhÊt lµ rong biÓn níc ta, tuy cha thËt ®Çy ®ñ, chñ yÕu chØ míi bao gåm c¸c loµi t×m thÊy ë vïng biÓn ven bê cßn cha cã nhiÒu hiÓu biÕt vÒ rong biÓn vµ vïng ®¶o kh¬i. Sè loµi rong biÓn ®· biÕt ë vïng biÓn phÝa nam lµ 499 loµi, nhiÒu h¬n h¼n so víi sè loµi ®· biÕt ë vïng biÓn phÝa b¾c lµ 310 loµi. Rong biÓn tËp trung nhiÒu ë vïng triÒu. Sù ph©n bè thµnh phÇn loµi rong biÓn ë vïng triÒu tríc hÕt phô thuéc vµo nÒn ®¸y, cã thÓ ph©n biÖt hai khu vùc ph©n bè rong biÓn ë vïng triÒu liªn quan tíi tÝnh chÊt nÒn ®¸y. Rong biÓn trªn nÒn ®¸y ®¸, rong biÓn trªn nÒn ®¸y ®¸ thêng thÊy ë vïng triÒu ch©n nói ®¸ ven biÓn, ven ®¶o, c¸c r¹n san h« n¬i cã sãng lín. Thµnh phÇn loµi rong biÓn ë ®©y phong phó, ®a d¹ng. C¸c loµi hay gÆp lµ : rong møt (Porphyra), rong m¬ (Sargassum), rong c©u (Gracilaria), rong th¹ch (Gelidium), rong thun thót (Catenella), rong ®«ng (Hypmea), rong gai (AcanthophØa), rong dï (Acetabul¶ia), rong c¶i biÓn (Ulva), rong l«ng cøng (Cladophora), rong qu¹t (Padina), rong nguét (Caulerpa), rong tãc ®èt (Chaetomorpha), rong loa (Turbinaria), rong mång gµ (Laurrencia)... Rong biÓn trªn nÒn ®¸y mÒm, rong biÓn trªn nÒn ®¸y mÒm thêng gÆp ë c¸c b·i båi vïng cöa s«ng, trong vÞnh kÝn hoÆc bê biÓn hë trong c¸c ®Çm níc lî ven biÓn. Thµnh phÇn loµi ë ®©y nghÌo h¬n vïng ®¸y ®¸, ®iÒu kiÖn Ýt thuËn lîi, Ýt vËt b¸m, níc lu«n lu«n bÞ x¸o trén. Theo tÝnh chÊt cña nÒn ®¸y(®Çy bïn, bïn c¸t, c¸t bïn, thuÇn c¸t ...) thµnh phÇn loµi cã thÓ thay ®æi. C¸c loµi rong hay gÆp lµ : Gracilaria, Caulerpa, Enteromorrpha (rong bón), Cladophora, Ectocarpus, Dilophus, Hypnea, Chnoospora (rong l«ng bao), Cottoniella, Gifordia, Polysiphonia. Ngoµi tÝnh chÊt nÒn ®¸y, sù ph©n bè cña rong biÓn cßn thay ®æi theo chiÒu s©u. TÇng trªn triÒu, chØ cã rÊt Ýt loµi. TÇng triÒu gi÷a vµ triÒu thÊp lµ n¬i tËp trung nhiÒu loµi rong biÓn nhÊt. VÒ ph©n bè ®Þa lý thùc vËt cã sù sai kh¸c gi÷a khu hÖ rong biÓn B¾c vµ Nam ViÖt Nam. ë miÒn B¾c ViÖt Nam (khu vùc vÞnh B¾c Bé) ®· biÕt 310 loµi rong biÓn (trong ®ã cã 4 loµi míi cho khoa häc). Trong thµnh phÇn loµi rong biÓn, sè loµi nhiÖt ®íi (40%) vµ cËn nhiÖt ®íi (31,7%) chiÕm u thÕ, ngoµi ra cßn mét sè loµi «n ®íi phÝa b¾c vµ loµi ph©n bè toµn cÇu víi tØ lÖ thÊp h¬n. Vïng ph©n bè B¾c ViÖt Nam cã thÓ chia thµnh hai ph©n vïng liªn quan tíi ®Æc ®iÓm ®iÒu kiÖn tù nhiªn ë mçi n¬i : ph©n vïng Mãng C¸i - §å S¬n vµ ph©n vïng §å S¬n - VÜnh Linh (Qu¶ng B×nh). 121
Khu hÖ rong biÓn miÒn Nam ViÖt Nam ®· thèng kª ®îc 499 loµi (cã 35 loµi míi cho khoa häc), kh¸c víi khu hÖ rong miÒn B¾c, ë miÒn Nam sè loµi nhiÖt ®íi chiÕm tíi 63%, trong khi ®ã c¸c loµi cËn nhiÖt ®íi chØ chiÕm 14,3% loµi «n ®íi phÝa b¾c chØ chiÕm tØ lÖ rÊt thÊp, v¾ng mÆt hoµn toµn c¸c loµi xø l¹nh (Laminaria, Desmacestia, Alaria, Costaria, Durvillea). C¸c t liÖu trªn ®©y cho thÊy, tuy cßn cha ®îc nghiªn cøu thËt ®Çy ®ñ song ®· cã thÓ thÊy sù sai kh¸c cña khu hÖ rong biÓn gi÷a hai miÒn Nam vµ B¾c níc ta. Rong biÓn miÒn Nam ViÖt Nam mang tÝnh chÊt nhiÖt ®íi nhiÒu h¬n, trong khi ®ã, rong biÓn miÒn B¾c ViÖt Nam l¹i mang nhiÒu tÝnh chÊt cËn nhiÖt ®íi h¬n. §Æc tÝnh trªn cña thµnh phÇn loµi vµ ph©n bè rong biÓn còng phï hîp víi ®Æc tÝnh chung cña thµnh phÇn loµi vµ ph©n bè ®éng vËt biÓn ViÖt Nam ®· xÐt ë phÇn trªn. Quan hÖ ®Þa lý thùc vËt víi c¸c vïng biÓn l©n cËn, c¨n cø trªn cÊu tróc thµnh phÇn loµi, cã thÓ thÊy khu hÖ rong biÓn miÒn B¾c ViÖt Nam gÇn víi khu hÖ rong biÓn Nam Trung Quèc víi tØ lÖ loµi nhiÖt ®íi t¬ng ®èi thÊp chØ díi 50%, loµi cËn nhiÖt ®íi cao tíi trªn 20%, c¸c loµi cËn cùc tíi h¬n 10%. Trong khi ®ã, khu hÖ rong biÓn Nam ViÖt Nam l¹i gÇn víi khu hÖ rong biÓn c¸c vïng biÓn nhiÖt ®íi phÝa Nam(Indonesia, Philippin), tØ lÖ loµi nhiÖt ®íi cao trªn 50%, loµi cËn nhiÖt ®íi thÊp chØ díi 20%, c¸c loµi cËn cùc ®Òu díi 10%. Theo mét sè t¸c gi¶ (Zinova, 1962 ; Vinogradova, 1984) vÒ ph©n bè ®Þa lý rong biÓn, cã thÓ coi miÒn B¾c ViÖt Nam nh giíi h¹n ph©n bè cuèi cïng vÒ phÝa nam khu hÖ rong biÓn cËn nhiÖt ®íi b¾c b¸n cÇu, cßn miÒn Nam ViÖt Nam - n»m trong vïng ph©n bè cña khu hÖ rong biÓn nhiÖt ®íi chÝnh thøc. 3.2. C¸c hÖ sinh th¸i ven biÓn Vïng biÓn ViÖt Nam ®Æc trng bëi c¸c hÖ sinh th¸i biÓn nhiÖt ®íi rÊt ®a d¹ng ë ®íi ven biÓn, víi c¸c hÖ sinh th¸i vïng triÒu cöa s«ng, rõng ngËp mÆn, r¹n san h«, ®Çm ph¸, vòng vÞnh ven biÓn ... C¸c hÖ sinh th¸i nµy bíc ®Çu ®îc nghiªn cøu vµ cã ®îc hiÓu biÕt ban ®Çu (h×nh 24). Trªn qui m« toµn cÇu ngêi ta chia thµnh 6 hÖ sinh th¸i (h×nh 24a), trong ®ã hÖ sinh th¸i cöa s«ngven biÓn (4) cã n¨ng suÊt sinh häc cao nhÊt 10 - 25 gam vËt chÊt kh« trªn mét mÐt vu«ng ngµy. Trong hÖ sinh th¸i nµy l¹i ®îc chia thµnh 3 cÊp tiÕp theo nhá h¬n (h×nh 24b): Cöa s«ng, ®Çm ph¸, rõng ngËp mÆn; Cá biÓn, rong biÓn; San h«. 122
H×nh 24a. CÊu tróc vµ n¨ng suÊt cña c¸c hÖ sinh th¸i trªn mÆt c¾t vu«ng gãc víi bê biÓn 1. Sa m¹c; 2. §ång cá, xavan, rõng c©y l¸ nhän; 3. Rõng c©y l¸ réng, Èm, trång c©y l¬ng thùc; H×nh 24b. Ph©n bè n¨ng suÊt sinh häc ban ®Çu theo c¸c hÖ sinh th¸i 123
3.2.1. B·i triÒu cöa s«ng ven biÓn §Æc trng cho hÖ sinh th¸i nµy lµ sù biÕn ®éng lín cña mùc níc vµ nhiÖt muèi. Dùa trªn thµnh phÇn cÊu t¹o nÒn ®¸y, ®é muèi, chÕ ®é thuû triÒu vµ c¸c sinh vËt ®Æc trng, cã thÓ ph©n lo¹i b·i triÒu thµnh c¸c kiÓu sau:  B·i triÒu cöa s«ng ChÊt ®¸y cña b·i triÒu lÇy cöa s«ng lµ bïn pha c¸t, líp bïn ®Çy mÇu mì, ®é muèi thÊp vµ biÕn ®éng m¹nh tõ 0,5 - 24%o ¶nh hëng cña níc s«ng. HÖ thùc vËt ngËp mÆn ph¸t triÓn ë c¸c møc ®é kh¸c nhau, cã khi t¹o thµnh rõng ngËp mÆn. §©y lµ b·i triÒu cã tiÒm n¨ng nguån lîi sinh vËt lín, hiÖn ®ang ®îc sö dông theo c¸c ph¬ng thøc: khai th¸c ®Æc s¶n trªn b·i triÒu (b·i ®Æc s¶n), khai th¸c thùc vËt ngËp mÆn, x©y dùng ®Çm nu«i níc lî. Phæ biÕn ë vïng cöa s«ng Hång vµ s«ng Cöu Long (h×nh 25).  B·i triÒu c¸t ven biÓn ChÊt ®¸y cña b·i triÒu ven biÓn c¸t ven biÓn pha bïn tØ lÖ thay ®æi. §é muèi cao (30-31%o), Ýt dao ®éng. §é mµu mì kÐm, thùc vËt ngËp mÆn kÐm ph¸t triÓn, cã thÓ ë d¹ng b·i c¸t dµi ven biÓn hoÆc cån c¸ch xa bê. TiÒm n¨ng nguån lîi sinh vËt Ýt, thêng gÆp ë ven biÓn miÒn Trung.  B·i triÒu r¹n ®¸ B·i triÒu lo¹i nµy cã nÒn ®¸y ®¸, quy m« kh¸c nhau, víi mét líp bïn b· h÷u c¬ trªn mÆt vµ c¸c khe ®¸. T¸c ®éng sãng vç m¹nh, thµnh phÇn sinh vËt kÐm phong phó, chñ yÕu lµ sinh vËt sèng b¸m, rong biÓn. TiÒm n¨ng nguån lîi sinh vËt kh«ng b»ng kiÓu 1, nhng giµu h¬n kiÓu 2, Hay gÆp ë khu vùc Mãng C¸i - Qu¶ng Ninh, bê biÓn miÒn Trung, ven c¸c ®¶o.  B·i triÒu tïng, ¸ng B·i triÒu tïng, ¸ng lµ kiÓu b·i triÒu ë ven c¸c vòng nhá, cã nói ®¸ bao quanh, thêng gÆp ë c¸c ®¶o (vÞnh B¸i Tö Long, H¹ Long, C¸t Bµ), nÒn ®¸y c¸t pha bïn, ®é mÆn æn ®Þnh, níc yªn tÜnh. §éng vËt phong phó, nhÊt lµ th©n mÒn. Cã kh¶ n¨ng nguån lîi ®¸ng kÓ.  B·i triÒu san h« chÕt B·i triÒu san h« chÕt hay gÆp ë ven biÓn Nam Trung Bé, c¸c ®¶o ven bê 124
vµ vïng kh¬i (Trêng Sa). NÒn ®¸y lµ ®¸ san h« chÕt lÉn vá sinh vËt, vïng cao triÒu cã thÓ cã thùc vËt só vÑt r¶i r¸c. Thµnh phÇn loµi ®éng vËt ë ®©y kh¸ phong phó, gåm c¸c loµi èc, trai, da gai, cua, ®Æc trng cho sinh c¹n ë ®¸y vïng triÒu thÊp cã ®ai rong m¬ ph¸t triÓn. Trong c¸c kiÓu b·i triÒu trªn, b·i triÒu bïn c¸t lÇy cöa s«ng lµ cã gi¸ trÞ nguån lîi cao h¬n c¶. Nhê nguån chÊt dinh dìng tõ dßng níc s«ng ®a ra, tõ ngoµi biÓn do sãng dßng triÒu ®a vµo, hÖ thùc vËt ph¸t triÓn m¹nh, t¹o nguån thøc ¨n ban ®Çu lµm c¬ së cho khu hÖ ®éng vËt vµ rong biÓn ph¸t triÓn. §øng hµng thø hai lµ b·i triÒu r¹n ®¸ san h« chÕt, tïng ¸ng víi c¸c ®ai rong m¬), c¸c ®Æc s¶n sèng b¸m vïi. KÐm phong phó nhÊt vÒ kh¶ n¨ng nguån lîi lµ khu hÖ sinh vËt b·i triÒu c¸t ven biÓn. 3.2.2. §Çm níc lî ven biÓn Trªn d¶i ven biÓn ViÖt Nam ®· h×nh thµnh hµng lo¹t c¸c ®Çm nu«i níc lî. §ã lµ mét lo¹i h×nh thuû vùc b¸n tù nhiªn n»m ë vïng cao triÒu vµ gi÷a triÒu (rÊt Ýt ®Çm ë vïng thÊp triÒu do ®éng lùc níc kh¸ m¹nh nªn viÖc x©y dùng vµ b¶o vÖ ®ª cèng khã kh¨n). §Çm nu«i cã diÖn tÝch kh«ng lín, n«ng vµ chÞu ¶nh hëng trùc tiÕp cña chÕ ®é níc thuû triÒu, nªn mang tÝnh chÊt cña hÖ sinh th¸i vïng, sù t¸c ®éng cña con ngêi ®· lµm cho ®iÒu kiÖn sinh th¸i còng nh hÖ sinh vËt trong ®Çm nu«i cã nh÷ng thay ®æi lín so víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn tríc kia vµ nh vËy sù c©n b»ng cña hÖ sinh th¸i dÔ bÞ ph¸ vì. C¸c ®Çm nu«i níc lî ®îc x©y dùng b»ng c¸ch ®¾p ®ª, khoanh vïng vµ x©y cèng ®Ó cã thÓ th¸o níc ra vµ vµo. §é s©u cña ®Çm ë miÒn B¾c chØ trªn díi 1 m, cßn ë miÒn §«ng Nam Bé s©u h¬n. Thùc tÕ cho thÊy c¸c ®Çm nu«i cã diÖn tÝch chõng 20-30 ha cã n¨ng suÊt cao, cø 5 ha cÇn mét cèng víi khÈu ®é 1m - 1,2 m th× ®ñ lîng níc lu th«ng (®èi víi ®Çm nu«i ë miÒn B¾c). HiÖn nay sau mét thêi gian sö dông, nhiÒu ®Çm nu«i bÞ tho¸i ho¸ do cha qui ho¹ch tèt. Tõ c¸c sè liÖu ®iÒu tra trong 15 n¨m gÇn ®©y cho thÊy nh÷ng nÐt ®Æc trng cña hÖ sinh th¸i ®Çm níc lî nh©n t¹o ven biÓn nh sau :  TÝnh chÊt thuû ho¸ vµ muèi dinh dìng §é muèi ®Çm nu«i níc lî thay ®æi kh¸ lín (1 - 30%o), tuú thuéc vµo ®é muèi cña níc lÊy vµo ®Çm, vµo biªn ®é cña thuû triÒu, vµo hÖ thèng cèng, kªnh, r¹ch vµ lîng níc lÊy vµo ®Çm. Hµm lîng muèi dinh dìng phô 125
thuéc vµo th¶m thùc vËt, lîng phï sa vµ chÕ ®é lu th«ng níc trong ®Çm.  TÝnh chÊt ®Þa ho¸ YÕu tè ®Þa ho¸ ®ãng vai trß quan träng trong qóa tr×nh biÕn ®æi m«i trêng cña ®Çm theo chiÒu híng cã lîi hoÆc cã h¹i, quyÕt ®Þnh n¨ng suÊt nu«i trång vµ tuæi thä cña ®Çm nu«i. Cã nhiÒu ®Çm chØ vµi n¨m sö dông ®· bÞ c¹n, ngät ho¸ vµ phÌn ho¸ trë thµnh v« dông. B¶n chÊt cña qóa tr×nh nµy lµ do lu huúnh tµng tr÷ trong trÇm tÝch ®¸y ®Çm bÞ «xy ho¸ vµ gi¶i phãng H2S04. Trong qóa tr×nh t¹o thµnh trÇm tÝch cña vïng b·i ven bê vµ c¸c ®Çm, c¸c hydroxit s¾t, nh«m, mangan vµ c¸c keo cña chóng, c¸c vËt chÊt h÷u c¬ bÞ biÕn ®æi tuú thuéc vµo m«i trêng lµ oxy ho¸ hay khö víi sù tham gia tÝch cùc cña lîng sunfat cã trong níc biÓn. Trong ®iÒu kiÖn m«i trêng khö yÕm khÝ, cïng víi t¸c dông cña vi khuÈn chóng sÏ cung cÊp muèi dinh dìng. Ngîc l¹i, trong ®iÒu kiÖn «xy ho¸ th× H2S cïng víi vi khuÈn sÏ t¹o nªn Fe(OH)3 vµ H2S04 lµm gi¶m trÞ sè pH vµ bÞ phÌn ho¸ g©y chua. Líp trÇm tÝch cña bÒ mÆt cña c¸c ®Çm lµ phï sa, bïn sÐt hiÖn ®¹i. Tuú theo sù giµu nghÌo cña vËt chÊt h÷u c¬ do th¶m thùc vËt cung cÊp vµ chÕ ®é lu th«ng kh¸c nhau nªn chóng cã líp «xy ho¸ dÇy máng kh¸c nhau. Díi tÇng phï sa vµ ®¸y c¸c ®Çm nu«i níc lî ë vïng Mãng C¸i - §å S¬n thêng cã tÇng sinh phÌn ë ®é s©u 10-15 cm vµ dÇy 60-70cm, lµ n¬i sinh ra vµ tµng tr÷ khÝ H2S lµ yÕu tè tham gia tÝch cùc vµo biÕn ®æi tÝnh chÊt sinh th¸i cña ®Çm níc lî. Nh÷ng ®Çm cã tÇng sinh phÌn n«ng lµ nh÷ng ®Çm míi ®¾p mang tÝnh oxy ho¸ m¹nh, níc kÐm lu th«ng. Do ®ã cã thÓ thÊy r»ng lîng níc lÊy vµo ®Çm vµ sù lu th«ng níc trong ®Çm rÊt quan träng. Mùc níc n«ng vµ sù tï ®äng dÔ g©y phÌn ho¸ vµ kh«ng loµi trõ kÞp thêi c¸c yÕu tè g©y « nhiÔm m«i trêng, lµm cho hµm lîng muèi dinh dìng, muèi v« c¬, sinh vËt phï du, sinh vËt ®¸y vµ nguån gièng ®Òu gi¶m. §ång thêi th¶m thùc vËt còng ®ãng vai trß quan träng trong qóa tr×nh biÕn ®æi tÝnh chÊt sinh th¸i cña m«i trêng trong ®Çm nu«i. V× cã ®ª bao quanh nªn ®Çm lu«n ngËp níc vµ chØ cßn l¹i c¸c loµi thùc vËt a ngËp níc thêng xuyªn míi tån t¹i. NÕu ®Çm nu«i kh«ng bÞ phÌn ho¸, g©y chua do t¸c ®éng con ngêi, chóng sÏ ph¸t triÓn tèt, thuÇn thôc vµ mau chãng gãp phÇn 126
thiÕt lËp mét tr¹ng th¸i c©n b»ng sinh th¸i trong m«i trêng níc theo chiÒu híng cã lîi cho viÖc nu«i trång.  Nguån lîi sinh vËt Thµnh phÇn loµi sinh vËt trong ®Çm nu«i nãi chung nghÌo h¬n ngoµi b·i triÒu, nhÊt lµ thùc vËt ngËp mÆn, sinh vËt ®¸y vµ c¸. C¬ së thøc ¨n trong ®Çm lµ thùc vËt, mïn b· thùc vËt, sinh vËt næi vµ sinh vËt ®¸y. NÕu ®Çm vÉn gi÷ ®é ph× nhiªu th× sinh vËt ®¸y trong ®Çm cã sinh vËt lîng cao h¬n ngoµi b·i triÒu, nh trong ®Çm C¸t Tr¸p, trong ®Çm lµ 63,16 g/m2, ngoµi b·i triÒu, xu thÕ chung lµ cµng xa cèng th× thµnh phÇn sinh vËt lîng cña sinh vËt næi vµ sinh vËt ®¸y cµng gi¶m.  HiÖn tr¹ng sö dông §èi tîng nu«i trong ®Çm hiÖn nay cßn nghÌo nµn, chñ yÕu lµ c¸, rong c©u vµ t«m. Ph¬ng thøc nu«i cßn l¹c hËu, chñ yÕu dùa vµo nguån gièng vµ thøc ¨n tù nhiªn, n¨ng suÊt nu«i qu¸ thÊp (trung b×nh200 kg/ha), rÊt Ýt ®Çm nu«i ®¹t s¶n lîng trªn 600 kg/ha (Hµ Khª, §«ng Khª, Vòng Tµu ...). C¸c ®Çm nu«i hÇu nh cha ®¶m b¶o tiªu chuÈn tèi thiÓu, lîng cèng qu¸ Ýt nªn níc kÐm lu th«ng, cha chñ ®éng ®iÒu khiÓn ®îc mËt ®é vµ c¬ cÊu cña c¸c ®èi tîng nu«i trong ®Çm, v× ph¶i phô thuéc vµo nguån gièng tù nhiªn. Tr×nh ®é qu¶n lý ®Çm nu«i cßn thÊp. HiÖn tîng ®Çm bÞ tho¸i ho¸ cßn kh¸ phæ biÕn. C¨n cø vµo c¸c ®Æc ®iÓm vÒ h×nh th¸i ®éng lùc vµ mét sè yÕu tè c¬ b¶n vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn (®é muèi, níc vµ tÇng mÆt, ®Þa ho¸ trÇm tÝch, thµnh phÇn vµ sè lîng sinh vËt ...) cã thÓ chia vïng triÒu cöa s«ng phÝa b¾c ViÖt Nam (tõ Qu¶ng Ninh tíi Thanh Ho¸) thµnh hai ph©n vïng : ph©n vïng Mãng C¸i - §å S¬n mang tÝnh chÊt cöa s«ng h×nh phÔu vµ ph©n vïng §å S¬n - L¹ch Trêng mang tÝnh chÊt tam gi¸c ch©u. VÒ mÆt m«i trêng nu«i trång h¶i s¶n, mçi ph©n vïng cã nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi, khã kh¨n kh¸c nhau. Ph©n vïng Mãng C¸i - §å S¬n cã ®é muèi níc t¬ng ®èi cao vµ æn ®Þnh h¬n, cã hÖ thùc vËt ngËp mÆn ph¸t triÓn t¹o nguån chÊt mïn b· h÷u c¬, sè lîng sinh vËt næi cao ... nhng l¹i cã tÇng sinh phÌn díi s©u dÇy, sinh vËt ®¸y cã sè lîng thÊp. Ph©n vïng §å S¬n - L¹ch Trêng cã ®é muèi níc t¬ng ®èi thÊp vµ kÐm æn ®Þnh do nhiÒu cöa s«ng, chÞu b·o nhiÒu h¬n, hÖ thùc vËt ngËp mÆn kÐm ph¸t triÓn, nhng l¹i cã tÇng sinh phÌn Ýt t¸c ®éng, c¬ së thøc ¨n cña sinh vËt ®¸y 127
cao h¬n. DiÔn thÕ sinh th¸i vïng triÒu cöa s«ng phÝa b¾c ViÖt Nam, díi t¸c ®éng cña nh©n tè tù nhiªn vµ nh©n t¸c (quai ®ª lÊn biÓn, x©y dùng ®Çm nu«i h¶i s¶n, khai th¸c rõng ngËp mÆn, sö dông ®Êt ven biÓn ...) thêng diÔn ra t¬ng ®èi nhanh, c¶ theo chiÒu ngang (theo kh«ng gian tõ biÓn vµo ®Êt liÒn) vµ theo chiÒu s©u (theo thêi gian trong mét hÖ sinh th¸i) c¶ ®èi víi hÖ sinh th¸i b·i triÒu vµ ®Çm nu«i. DiÕn thÕ sinh th¸i theo chiÒu ngang - ®iÓn h×nh ë cöa s«ng Hång - ®îc thÓ hiÖn râ rµng, chØ trong kho¶ng 20-30 n¨m, ë sù biÕn ®æi c¶nh quan thiªn nhiªn theo híng biÓn - lôc ®Þa, tríc hÕt lµ ë th¶m thùc vËt. DiÔn thÕ sinh th¸i dÉn tíi thay ®æi ph¬ng thøc sö dông m«i trêng vµ ®èi tîng s¶n xuÊt theo thêi gian vµ kh«ng gian. Lóa  Cãi  T«n c¸  Só vÑt  Cá ng¹n Lôc ®Þa  BiÓn (Thêi gian : 20 - 30 n¨m). DiÔn thÕ sinh th¸i theo thêi gian thêng ®îc thÓ hiÖn râ rÖt ë c¸c ®Çm nu«i h¶i s¶n, ®Æc biÖt lµ ë c¸c ®Çm nu«i ®îc x©y dùng hoÆc ®îc sö dông kh«ng phï hîp víi ®iÒu kiÖn m«i trêng sinh th¸i dÉn tíi qóa tr×nh suy tho¸i m«i trêng trong ®Çm, lµm gi¶m sót nhanh chãng n¨ng suÊt nu«i h¶i s¶n. Cã thÓ nhËn thÊy : trong c¸c ®Çm nu«i vïng cöa s«ng ven biÓn phÝa b¾c ViÖt Nam, thêng phæ biÕn lµ xu thÕ diÔn thÕ ©m hoÆc trung tÝnh, dÉn tíi suy tho¸i hoÆc gi÷ nguyªn t×nh tr¹ng m«i trêng sinh th¸i Ýt biÕn ®æi, cha thÊy xu thÕ diÔn thÕ d¬ng - dÉn tíi c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn m«i trêng thuËn lîi h¬n, lµm t¨ng n¨ng suÊt sinh häc, t¨ng s¶n lîng ®Çm nu«i. §iÒu nµy ph¶n ¸nh t×nh tr¹ng sö dông cha hîp lý c¸c hÖ sinh th¸i vïng triÒu cña s«ng ven biÓn vµo ho¹t ®éng kinh tÕ s¶n xuÊt ë vïng phÝa b¾c, cÇn ®îc chó ý. So víi vïng phÝa b¾c ViÖt Nam, cÊu tróc vµ biÕn ®éng hÖ sinh th¸i vïng triÒu cöa s«ng phÝa nam ViÖt Nam - lÊy vïng cöa s«ng §ång Nai nh mét ®¹i diÖn - cã nhiÒu kh¸c biÖt c¬ b¶n. §Þa h×nh ®Þa m¹o thÊp, víi m¹ng líi kªnh r¹ch dµy ®Æc, chÕ ®é b¸n nhËt triÒu, t¹o nªn nhÞp trao ®æi níc nhanh h¬n vµ ®a níc mÆn vµo s©u h¬n trong néi ®Þa, dÉn tíi h×nh thµnh diÖn tÝch cã kh¶ n¨ng nu«i trång h¶i s¶n lín. ChÕ ®é nhiÖt ®é t¬ng ®èi æn ®Þnh trong n¨m mang tÝnh chÊt nhiÖt ®íi ®iÓn h×nh, Ýt cã b·o, ®· lo¹i trõ mét mÆt kh«ng thuËn 128
lîi vÒ thêi tiÕt ®· gÆp ë vïng phÝa b¾c. C¬ së thøc ¨n tù niªn, nguån gièng thiªn nhiªn cã s½n, nhÊt lµ hÖ thùc vËt rõng ngËp mÆn rÊt ph¸t triÓn lµ nh÷ng nh©n tè thuËn lîi cho ph¸t triÓn nu«i qu¶ng canh vµ b¸n th©m canh. C¸c nh©n tè t¸c ®éng tiªu cùc cÇn chó ý lµ ¶nh hëng cña hå TrÞ An tíi x©m nhËp mÆn, dßng níc th¶i cña thµnh phè, nÒn ®Êt cha æn ®Þnh, cã tÇng sinh phÌn díi s©u, viÖc chÆt ph¸ rõng ngËp mÆn, tÊt c¶ ®Òu ¶nh hëng tíi ®iÒu kiÖn hÖ sinh th¸i ®Çm nu«i. 3.2.3. Rõng ngËp mÆn ven biÓn Rõng ngËp mÆn trªn c¸c b·i lÇy ngËp níc triÒu ë vïng cöa s«ng giµu phï sa, cã nh÷ng loµi c©y th©n gç chÞu mÆn cïng c¸c loµi ®éng vËt, thùc vËt vµ vi sinh vËt chung sèng, t¹o nªn hÖ sinh th¸i rõng ngËp mÆn, mét sinh c¶nh rÊt ®Æc s¾c ë vïng. Cho ®Õn nay ®· x¸c ®Þnh ®îc 74 loµi thuéc 43 hä thùc vËt ngËp mÆn (kh«ng kÓ t¶o vµ thùc vËt bËc thÊp) ë níc ta. Tríc chiÕn tranh rõng ngËp mÆn ë ViÖt Nam cã diÖn tÝch kho¶ng 400.000 ha, ®Õn nay chØ cßn 200.000 ha, trong ®ã miÒn Nam chiÕm 86% tæng diÖn tÝch. Riªng Minh H¶i chiÕm 54%. Th¶m thùc vËt rõng ngËp mÆn trªn d¶i ven biÓn ViÖt Nam cã thÓ chia lµm 4 khu vùc chÝnh. a) Khu vùc Mãng C¸i - §å S¬n : cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho rõng ngËp mÆn ph¸t triÓn, nhng thµnh phÇn loµi nghÌo nµn (24 loµi), chñ yÕu lµ loµi a muèi, vµ réng muèi, kÝch thíc trung b×nh 9-12m. b) Khu vùc §å S¬n - L¹ch Trêng: Tuy cã nhiÒu phï sa , b·i båi réng , nhng bÞ sãng giã t¸c ®éng m¹nh nªn rõng ngËm mÆn kh«ng ph¸t triÓn, thêng chØ ë d¹ng b·i thùc vËt só vÑt. c) Khu vùc L¹ch Trêng- Vòng Tµu : Do s«ng ng¾n, dèc, Ýt phï sa, nªn b·i lÇy kÐm ph¸t triÓn l¹i , b·o giã vµ sãng lín, hÇu nh kh«ng cã rõng ngËp mÆn, trõ mét sè n»m trong c¸c kªnh, r¹ch, ®Çm ph¸, vòng biÓn. d) Khu vùc ven biÓn Nam Bé; Do ®Þa h×nh thÊp, b»ng ph¼ng, nhiÒu s«ng víi lîng lín phï sa, giµu chÊt dinh dìng, Ýt b·o khÝ hËu nhiÖt ®íi, n¾ng nhiÒu, nhiÖt ®é cao, biªn ®é triÒu cao, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho rõng ngËp mÆn ph¸t triÓn, thµnh phÇn loµi phong phó (46 loµi). Thêng h×nh thµnh rõng lín, ®©y lµ khu vùc rõng ngËp mÆn ph¸t triÓn nhÊt ë níc ta. Rõng ngËp mÆn cã c¸c kiÓu diÕn thÕ kh¸c nhau do ®iÒu kiÖn sinh th¸i 129
nh ®é mÆn, møc ®é ngËp triÒu vµ ®Þa h×nh. Cã thÓ nªu hai kiÓu diÔn thÕ ®iÓm h×nh : 130
131
H×nh 25. S¬ ®å ph©n bè c¸c khu vùc rõng ngËp mÆn ë ViÖt Nam  DiÕn thÕ nguyªn sinh Trong ®iÒu kiÖn diÔn thÕ nguyªn sinh (Tiªn Yªn, Qu¶ng Ninh) ®Çu tiªn lµ giai ®o¹n m¾m qu¶n (Avicennia lunata) ph¸t triÓn, tiÕp theo lµ giai ®o¹n hçn hîp do c¸c c©y tõ rõng phÝa trong ph¸t t¸n ra só, vÑt dï, ®íc vßi, trang) lÊn ¸t vµ lµm cho m¾m qu¶n tµn lôi dÇn, sau ®ã vÑt dï chiÕm u thÕ nhê cã bé rÔ khoÎ vµ lan réng, giai ®o¹n cuèi cïng x¶y ra phøc t¹p tuú ®iÒu kiÖn cô thÓ. Cßn cã thÓ gÆp kiÓu diÔn thÕ nguyªn sinh ë vïng cöa s«ng níc lî, nh kiÓu diÔn thÕ cña khu vùc §å S¬n - L¹ch Trêng, vïng cöa s«ng Cöu Long, b¸n ®¶o Cµ Mau víi c©y tiªn phong lµ bÇn chua (Sonneratia c¸eolaris), nh÷ng loµi ®Õn sau nh m¾m qu¶n, ®íc vßi, vÑt, trang,c¹nh tranh, lÊn ¸t lµm bÇn chua chÕt hoÆc tiÕn dÇn ra biÓn (h×nh 25).  DiÕn thÕ thø sinh DiÔn thÕ thø sinh ®iÓn h×nh lµ kiÓu diÔn thÕ rõng ngËp mÆn bÞ tµn ph¸ do chÊt ®éc ho¸ häc. NÕu cßn ngËp níc triÒu th× sau mét thêi gian m¾m lìi dßng (Avicennia officinalis) chiÕm u thÕ, ë chç ®Êt cao cã thªm m¾m qu¶n, só, « r«, dï. Vïng Cµ Mau, rõng ngËp mÆn diÔn thÕ kh¸ phøc t¹p tuú theo ®Þa h×nh, møc ®é båi tô, nguån gièng. Thêng th× m¾m tr¾ng lµ c©y tiªn phong, sau ®ã phæ biÕn lµ ®íc ®Õn thay thÕ vµ tiªu diÖt m¾m ®Ó thµnh rõng ®íc thuÇn chñng (h×nh 25). HiÖn nay cã rÊt nhiÒu ®Çm nu«i níc lî ®îc x©y dùng ngay trong rõng ngËp mÆn, nhng nguån tµi nguyªn nµy cha ®îc chó träng khai th¸c vµ b¶o vÖ ®óng møc. N¹n ph¸ rõng ngËp mÆn mét c¸ch bõa b·i ®· lµm mÊt ®i sù c©n b»ng cña hÖ sinh th¸i rõng ngËp mÆn vµ sÏ mang l¹i nhiÒu hËu qu¶ t¸c h¹i nghiªm träng. 3.2.4. §Çm ph¸ tù nhiªn ven biÓn (Lagoon) §Çm ph¸ lµ lo¹i h×nh thuû vùc tù nhiªn ven biÓn h×nh thµnh nªn do kÕt qu¶ t¸c dông t¬ng hç gi÷a c¸c qu¸ tr×nh ®Þa chÊt néi sinh vµ ngo¹i sinh. C¸c ®Çm ph¸ ven biÓn miÒn Trung ®îc t¹o ra tõ nh÷ng dßng s«ng b¾t nguån tõ vïng nói thÊp Trêng S¬n ë phÝa t©y vµ nh÷ng cån c¸t ven biÓn ë phÝa ®«ng, ng¨n c¸ch ®Çm ph¸ vµ ®ång b»ng tríc biÓn kh¬i. Sù h×nh thµnh c¸c ®Çm ph¸ bao giê còng g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh h×nh thµnh c¸c hÖ cån c¸t ch¾n ngoµi. Däc ven biÓn miÒn Trung lµ nh÷ng ®Çm ph¸ nh: Tam Giang, CÇu Hai (B×nh TrÞ 132