Hiện trạng và xu thế biến động của rừng ngập mặn và thảm cỏ biển ở vịnh Vân Phong, tỉnh Khánh Hòa

Tuyển Tập Nghiên Cứu Biển, 2014, tập 20: 135 - 147<br /> <br /> HIỆN TRẠNG VÀ XU THẾ BIẾN ĐỘNG CỦA RỪNG NGẬP MẶN VÀ<br /> THẢM CỎ BIỂN Ở VỊNH VÂN PHONG, TỈNH KHÁNH HÒA<br /> Nguyễn Xuân Hòa, Nguyễn Nhật Như Thủy<br /> Viện Hải dương học, Viện Hàn lâm Khoa học & Công nghệ Việt Nam<br /> Tóm tắt<br /> <br /> Thành phần loài cây ngập mặn ở vịnh Vân Phong khá nghèo với 24 loài<br /> được xác định, trong đó có 14 loài cây ngập mặn thật sự (true mangroves).<br /> Các loài đước (Rhizophora apiculata), giá (Excoecaria agallocha), bần trắng<br /> (Sonneratia alba), mắm trắng (Avicennia alba), mắm biển (Avicennia<br /> marina) rất phổ biến. Diện tích rừng ngập mặn đã bị suy giảm nghiêm trọng,<br /> hiện chỉ còn các dải rừng nhỏ hẹp phân bố rất rải rác dọc theo đường bờ<br /> biển, sông, lạch và trong vùng ao, đìa nuôi thủy sản ở các xã Vạn Thọ, Vạn<br /> Khánh, Vạn Hưng, Ninh Thọ với tổng diện tích khoảng 17,7 ha. Cỏ biển<br /> trong vịnh Vân Phong khá đa dạng với 9 loài được xác định, phổ biến nhất là<br /> cỏ lá dừa (Enhalus acoroides) và cỏ vích (Thalassia hemprichii). Các thảm<br /> cỏ biển phân bố chủ yếu ở vùng biển ven bờ thôn Xuân Tự - Xuân Hà, Hòn<br /> Bịp, Tuần Lễ - Xóm Mới, vụng Hòn Khói, Mỹ Giang với tổng diện tích<br /> khoảng 600 ha. Các kết quả điều tra, giám sát trong những năm gần đây cho<br /> thấy các thảm cỏ biển trong vịnh Vân Phong đã bị suy thoái đáng kể.<br /> <br /> STATUS AND VARIATION TREND OF MANGROVE FORESTS AND<br /> SEAGRASS BEDS IN VAN PHONG BAY (KHANH HOA PROVINCE)<br /> Nguyen Xuan Hoa, Nguyen Nhat Nhu Thuy<br /> Institute of Oceanography, Vietnam Academy of Science & Technology<br /> Abstract<br /> <br /> Species composition of mangroves in Van Phong bay was less diverse with<br /> 24 species identified, of which 14 species were true mangroves. Rhizophora<br /> apiculata, Excoecaria agallocha, Sonneratia alba, Avicennia alba and<br /> Avicennia marina were common. The area of mangrove forests was<br /> temporally declined. The existing mangroves are remained in small bands<br /> that are narrowly distributed along the coast, riversides, cannels and in the<br /> aquaculture ponds at Van Tho, Van Khanh, Van Hung and Ninh Tho<br /> communes with a total area of 17.7 ha. Species composition of seagrass in<br /> Van Phong bay was rather diverse with 9 species identified, of which<br /> Enhalus acoroides and Thalassia hemprichii were common. The seagrass<br /> beds were mainly distributed in the shallow waters of Xuan Tu-Xuan Ha,<br /> Hon Bip, Tuan Le - Xom Moi, Hon Khoi and My Giang hamlets with a total<br /> area of about 600 ha. The results of recent monitoring show that there is a<br /> significant degradation of the seagrass beds in Van Phong bay.<br /> <br /> 135<br /> <br /> I. MỞ ĐẦU<br /> <br /> II. PHƯƠNG PHÁP<br /> <br /> Rừng ngập mặn và thảm cỏ biển là những<br /> hệ sinh thái có tính đa dạng và năng suất<br /> sinh học cao ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt<br /> đới, chúng có vai trò quan trọng trong việc<br /> ổn định tầng đáy, chống xói lở bờ sông<br /> biển, lắng tụ trầm tích, cung cấp thức ăn<br /> cho thủy vực, là nơi cư trú, kiếm ăn, nơi<br /> sinh sản và là vườn ươm ấu thể, con non<br /> của nhiều loài hải sản có giá trị. Tuy nhiên,<br /> diện tích rừng ngập mặn và các thảm cỏ<br /> biển đang ngày càng suy giảm bởi sức ép<br /> của gia tăng dân số và các hoạt động phát<br /> triển kinh tế-xã hội ở vùng ven biển (Fortes,<br /> 1993; Phan Nguyên Hồng, 1997 & 1999).<br /> Trong những năm gần đây, nhiều quốc gia<br /> trên thế giới rất quan tâm đến việc quản lý<br /> và bảo tồn hệ sinh thái rừng ngập mặn và<br /> thảm cỏ biển. Để quản lý hiệu quả các hệ<br /> sinh thái này yêu cầu phải có đầy đủ thông<br /> tin về hiện trạng phân bố và cấu trúc, xác<br /> định các nguyên nhân đe dọa và xu thế biến<br /> động.<br /> Kết quả của nhiều nghiên cứu đã cho<br /> thấy khu vực vịnh Vân Phong là nơi phân<br /> bố quan trọng của rừng ngập mặn và thảm<br /> cỏ biển, chúng góp phần làm cho vùng biển<br /> nơi đây có tính đa dạng sinh học cao và<br /> nguồn lợi thủy sản phong phú (Nguyễn Hữu<br /> Đại và cs., 1999; Nguyen Huu Dai và cs.,<br /> 2000; Nguyễn Xuân Hòa, 2009 & 2010a;<br /> Nguyễn Xuân Hòa và cs., 1996). Tuy nhiên,<br /> trong những năm gần đây tác động của các<br /> hoạt động phát triển kinh tế-xã hội đã làm<br /> cho các hệ sinh thái rừng ngập mặn, thảm<br /> cỏ biển ở vịnh Vân Phong bị suy thoái<br /> nghiêm trọng khiến nguồn lợi thủy sản ven<br /> bờ bị giảm sút, nuôi trồng thủy sản thường<br /> xảy ra dịch bệnh (Nguyễn Xuân Hòa,<br /> 2010b; Nguyễn Xuân Hòa và cs., 2007;<br /> Nguyễn Xuân Hòa và cs., 2013).<br /> Bài báo này nêu lên hiện trạng và xu thế<br /> biến động của rừng ngập mặn và thảm cỏ<br /> biển ở vịnh Vân Phong (tỉnh Khánh Hòa)<br /> nhằm cung cấp cơ sở khoa học phục vụ cho<br /> mục tiêu quản lý và sử dụng bền vững tài<br /> nguyên trong tương lai.<br /> <br /> Khảo sát bổ sung về hiện trạng của rừng<br /> ngập mặn và thảm cỏ biển ở khu vực vịnh<br /> Vân Phong được thực hiện trong tháng<br /> 6/2013.<br /> 1. Phương pháp khảo sát rừng ngập mặn<br /> Khảo sát thành phần loài và sự phân bố của<br /> rừng ngập mặn được tiến hành dựa theo các<br /> tài liệu “Hướng dẫn điều tra nguồn lợi biển<br /> nhiệt đới” (English và cs., 1994). Kết hợp<br /> với phân tích ảnh viễn thám, tại mỗi địa<br /> điểm khảo sát sẽ xác định tọa độ, lập các<br /> tuyến khảo sát rừng ngập mặn dọc theo<br /> đường bờ. Ở những nơi rừng ngập mặn có<br /> bề ngang rộng, lập thêm các tuyến khảo sát<br /> thẳng góc với đường bờ. Trên các tuyến<br /> khảo sát ghi chép thành phần cây ngập mặn<br /> và những nhận xét, đánh giá về hiện trạng,<br /> đặc điểm phân bố của rừng ngập mặn.<br /> Định loại cây ngập mặn dựa theo các tài<br /> liệu của Viên Ngọc Nam & Nguyễn Sơn<br /> Thụy (1999), Shozo và cs. (1997).<br /> 2. Phương pháp khảo sát thảm cỏ biển<br /> Khảo sát sự phân bố và cấu trúc của thảm<br /> cỏ biển được tiến hành dựa theo các tài liệu<br /> “Hướng dẫn điều tra nguồn lợi biển nhiệt<br /> đới” (English và cs., 1994) và “Các phương<br /> pháp nghiên cứu cỏ biển” (Philips &<br /> McRoy, 1990). Kết hợp với phân tích ảnh<br /> viễn thám, tại mỗi địa điểm khảo sát sẽ xác<br /> định tọa độ và tiến hành khảo sát theo các<br /> tuyến thẳng góc đường bờ từ vùng triều đến<br /> hết độ sâu phân bố của thảm cỏ biển. Dọc<br /> tuyến khảo sát ghi chép, xác định sự phân<br /> bố và cấu trúc (thành phần loài, độ phủ, mật<br /> độ và sinh lượng) của thảm cỏ biển. Độ phủ<br /> của cỏ biển là số trung bình của độ phủ cỏ<br /> biển trong các khung tiêu chuẩn (50 cm x<br /> 50 cm) được đặt dọc theo mặt cắt dài 50 m<br /> với khoảng cách giữa các khung là 5 m. Tại<br /> mỗi điểm khảo sát thu thập cỏ biển trong 35 khung tiêu chuẩn kích thước 25 cm x 25<br /> cm hoặc 50 cm x 50 cm đặt tại các điểm đại<br /> diện cho thảm cỏ biển. Mật độ cỏ biển là số<br /> lượng thân đứng trung bình của cỏ biển<br /> trong các khung được quy ra đơn vị<br /> <br /> 136<br /> <br /> 1m2 (cây/m2). Sinh lượng cỏ biển là khối<br /> lượng trung bình của cỏ biển trong các<br /> khung tiêu chuẩn được quy ra đơn vị 1 m2<br /> (g. khô/m2) sau khi cỏ biển được rửa sạch,<br /> sấy khô ở nhiệt độ 60oC trong 24 giờ và cân<br /> ở phòng thí nghiệm.<br /> Định loại cỏ biển dựa theo tài liệu của<br /> Philips & Menez (1988) và Fortes (1993).<br /> Thiết lập sơ đồ phân bố và tính diện tích<br /> rừng ngập mặn và thảm cỏ biển bằng<br /> phương pháp phân tích ảnh viễn thám kết<br /> hợp với khảo sát thực địa và phần mềm<br /> MapInfo.<br /> 3. Phương pháp đánh giá sự biến động<br /> cấu trúc của thảm cỏ biển<br /> Đánh giá sự biến động cấu trúc của các<br /> thảm cỏ biển được thực hiện theo phương<br /> pháp giám sát cỏ biển của McKenzie &<br /> Campbell (2002) tại 2 địa điểm: Bến Rong<br /> (Tuần Lễ, xã Vạn Thọ) và Xuân Hà (xã Vạn<br /> Hưng). Đây là 2 điểm giám sát cố định đã<br /> được thiết lập bởi phòng Thực vật biển,<br /> Viện Hải dương học từ năm 2007 (Nguyễn<br /> Xuân Hòa và cs., 2007). Tại mỗi điểm giám<br /> sát thảm cỏ biển, đặt 3 dây mặt cắt (transect<br /> line) dài 50 m theo hướng thẳng góc với<br /> đường bờ. Các dây mặt cắt được đặt song<br /> song với nhau với khoảng cách của mỗi dây<br /> là 25 m. Các chỉ tiêu cần đánh giá đối với<br /> giám sát thảm cỏ biển là: thành phần loài cỏ<br /> biển, độ phủ (%), mật độ (cây/m2) và sinh<br /> lượng (g. khô/m2) của thảm cỏ biển trên<br /> mặt cắt.<br /> III. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN<br /> 1. Hiện trạng rừng ngập mặn<br /> 1.1. Thành phần loài:<br /> Thành phần loài cây ngập mặn ở khu vực<br /> vịnh Vân Phong khá nghèo với 24 loài được<br /> xác định, trong đó có 14 loài cây ngập mặn<br /> thật sự (true mangroves) và 10 loài cây<br /> tham gia rừng ngập mặn (associate<br /> mangroves) (Bảng 1). Những loài cây ngập<br /> mặn phổ biến là đước (Rhizophora<br /> apiculata), đưng (Rhizophora mucronata),<br /> giá (Excoecaria agallocha), bần trắng<br /> <br /> (Sonneratia alba), mắm trắng (Avicennia<br /> alba), mắm biển (Avicennia marina).<br /> 1.2. Phân bố:<br /> Rừng ngập mặn đúng nghĩa ở khu vực vịnh<br /> Vân Phong hầu như không còn, chỉ còn lại<br /> những dải cây ngập mặn nhỏ, hẹp, phân bố<br /> rất rải rác dọc theo đường bờ biển, sông,<br /> lạch và trong vùng ao, đìa nuôi thủy sản ở<br /> các xã Vạn Thọ, Vạn Khánh, Vạn Hưng,<br /> Ninh Thọ với tổng diện tích khoảng 17,7 ha<br /> (Hình 1). Hiện chỉ còn một số khu vực phân<br /> bố rừng ngập mặn cần được quan tâm quản<br /> lý và phục hồi gồm:<br /> - Khu vực Tuần Lễ (xã Vạn Thọ, huyện<br /> Vạn Ninh)<br /> Có diện tích khu rừng khoảng 8,8 ha.<br /> Thành phần loài cây ngập mặn nơi đây<br /> cũng khá đa dạng với 19 loài được xác<br /> định, trong đó có 11 loài cây ngập mặn thật<br /> sự gồm: sam biển (Sesuvium portulacastrum), mắm trắng (Avicennia alba), mắm<br /> biển (Avicennia marina), sú (Aegiceras<br /> corniculatum), cóc trắng (Lumnitzera racemosa), vẹt dù (Bruguiera gymnorrhiza),<br /> đước (Rhizophora apiculata), đưng (Rhizophora mucronata), dà quánh (Ceriops<br /> decandra), giá (Excoecaria agallocha), bần<br /> trắng (Sonneratia alba). Các loài cây ngập<br /> mặn phổ biến ở Tuần Lễ là bần trắng, mắm<br /> trắng và đước. Đặc biệt, nhiều cây bần<br /> trắng cổ thụ hàng trăm năm tuổi, có kích<br /> thước rất lớn, cao trên 8 m, tạo nên nét đặc<br /> trưng cho khu rừng nên rừng ngập mặn ở<br /> đây được gọi là rừng bần (Hình 2).<br /> - Khu vực vùng cửa sông Xuân Tự (xã<br /> Vạn Hưng)<br /> Vùng cửa sông Xuân Tự vốn là nơi phân<br /> bố phong phú của rừng ngập mặn. Hiện<br /> nay, rừng ngập mặn đã bị phá hủy hầu hết,<br /> thay vào đó là các ao, đìa nuôi tôm. Đã xác<br /> định 15 loài cây ngập mặn phân bố ở vùng<br /> cửa sông Xuân Tự, trong đó có 12 loài cây<br /> ngập mặn thật sự gồm: sam biển (Sesuvium<br /> portulacastrum), mắm trắng (Avicennia<br /> alba), mắm biển (Avicennia marina), chà là<br /> (Phoenix paludosa), cóc trắng (Lumnitzera<br /> racemosa), xu ổi (Xylocarpus granatum),<br /> vẹt dù (Bruguiera gymnorrhiza), đước<br /> (Rhizophora apiculata), đưng (Rhizophora<br /> <br /> 137<br /> <br /> mucronata), dà quánh (Ceriops decandra),<br /> giá (Excoecaria agallocha), bần trắng<br /> (Sonneratia alba). Các loài đước, mắm<br /> trắng, mắm biển, dà quánh, giá… rất phổ<br /> <br /> biến. Nơi đây chủ yếu gặp các dải cây ngập<br /> mặn nhỏ, hẹp tái sinh tự nhiên hoặc mới<br /> trồng rải rác dọc theo các bờ đìa và ven bờ<br /> lạch dẫn nước biển.<br /> <br /> Bảng 1. Thành phần loài cây ngập mặn ở vịnh Vân Phong<br /> Table 1. Species composition of mangroves in Van Phong bay<br /> TT Tên khoa học<br /> Các loài ngập mặn chủ yếu (true mangroves)<br /> Họ rau đắng (AIZOACEAE)<br /> 1<br /> Sesuvium portulacastrum L.<br /> Họ mắm (AVICENNIACEAE)<br /> 2<br /> Avicennia alba Blume<br /> 3<br /> Avicennia marina (Forsk.) Vierh.<br /> Họ dơn nem (MYRSINACEAE)<br /> 4<br /> Aegiceras corniculatum (L.) Blanco<br /> Họ cau dừa (PALMAE)<br /> 5<br /> Phoenix paludosa Roxb.<br /> Họ ráng (PTERIDACEAE)<br /> 6<br /> Acrostichum aureum L.<br /> Họ bàng (COMBRETACEAE)<br /> 7<br /> Lumnitzera racemosa Willd.<br /> Họ xoan (MELIACEAE)<br /> 8<br /> Xylocarpus granatum Koenig<br /> Họ đước (RHIZOPHORACEAE)<br /> 9<br /> Bruguiera gymnorrhiza (L.) Lam.<br /> 10<br /> Rhizophora apiculata Bl.<br /> 11<br /> Rhizophora mucronata Lamk<br /> 12<br /> Ceriops decandra (Griff.)<br /> Họ thầu dầu (EUPHORBIACEAE)<br /> 13<br /> Excoecaria agallocha L.<br /> Họ bần (SONNERATIACEAE)<br /> 14<br /> Sonneratia alba J. Smith<br /> Những loài tham gia rừng ngập mặn (associate mangroves)<br /> Họ cúc (COMPOSITAE)<br /> 15<br /> Pluchea indiaca (L.) Leres<br /> Họ cói (CYPERACEAE)<br /> 16<br /> Cyperus malaccensis Lam<br /> Họ đậu (FABACEAE)<br /> 17<br /> Derris trifoliata Lour<br /> Họ bông (MALVACEAE)<br /> 18<br /> Thespesia populnea (L.) Sd.ex.Corrs<br /> 19<br /> Hibiscus tiliaceus L.<br /> Họ bìm bìm (CONVOVULACEAE)<br /> 20<br /> Ipomoea pes-caprae (L.)<br /> Họ cỏ roi ngựa (VERBENACEAE)<br /> 21<br /> Clerodendron inerme (L.) Gaertn.<br /> Họ gai me (SALVADORACEAE)<br /> 22<br /> Azima sarmentosa (Bl.) Benth.& Hook.<br /> Họ dứa dại (PANDANACEAE)<br /> 23<br /> Pandanus tectorius Sol<br /> Họ đậu (FABACEAE)<br /> 24<br /> Pongamia pinnata (L.) Pierre<br /> <br /> 138<br /> <br /> Tên Việt Nam<br /> <br /> Sam biển<br /> Mắm trắng<br /> Mắm biển<br /> Sú<br /> Chà là<br /> Ráng đại<br /> Cóc trắng (cóc vàng)<br /> Xu ổi<br /> Vẹt dù<br /> Đước, đước đôi<br /> Đưng, đước vòi<br /> Dà quánh<br /> Giá<br /> Bần trắng<br /> <br /> Cúc tần, lức<br /> Cói<br /> Cốc kèn<br /> Tra lâm vồ, tra biển<br /> Tra, tra nhớt<br /> Rau muống biển<br /> Ngọc nữ, chùm gọng<br /> Chùm lé<br /> Dứa dại<br /> Bánh dày<br /> <br /> Hình 1. Sơ đồ phân bố rừng ngập mặn và thảm cỏ biển ở vịnh Vân Phong<br /> Fig. 1. Distribution of mangrove forests and seagrass beds in Van Phong bay<br /> <br /> Hình 2. Rừng ngập mặn ở Tuần Lễ (xã Vạn Thọ, huyện Vạn Ninh)<br /> Fig. 2. Mangrove forest at Tuan Le hamlet (Van Tho commune, Van Ninh district)<br /> <br /> 139<br /> <br />