Hòa giải ở nông thôn miền Bắc Việt Nam: Giả thuyết dành cho một cuộc nghiên cứu - Bùi Quang Dũng

26<br /> X· héi häc thùc nghiÖm X· héi häc sè 4 (76), 2001<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hßa gi¶i ë n«ng th«n miÒn B¾c ViÖt Nam<br /> (Gi¶ thuyÕt dµnh cho mét cuéc nghiªn cøu)<br /> <br /> Bïi Quang Dòng<br /> <br /> M©u thuÉn vµ hßa gi¶i trong bèi c¶nh ViÖt Nam lµ mét chñ ®Ò quan träng.<br /> NhiÒu t¸c gi¶ n−íc ngoµi ®· viÕt vÒ chñ ®Ò nµy vµ phÇn lín bµn tíi x· héi n«ng th«n<br /> (Robert Samson 1967, James Scott 1976, Samuel Popkin 1979...).<br /> Giíi nghiªn cøu ë ViÖt Nam, do rÊt nhiÒu lý do cho tíi nay míi chØ cã c¸c nhµ<br /> d©n téc häc quan t©m ®Õn chñ ®Ò, vµ chñ yÕu ®Ò cËp ®Õn x· héi truyÒn thèng tr−íc<br /> 1954. C¸c nhµ nghiªn cøu nµy cung cÊp nhiÒu hiÓu biÕt lý thó vÒ nh÷ng khÝa c¹nh<br /> kh¸c nhau cña ®êi sèng ViÖt Nam truyÒn thèng: xÝch mÝch trong quan hÖ th©n téc vµ<br /> gia ®×nh, m©u thuÉn gi÷a bé m¸y quyÒn lùc ë ®Þa ph−¬ng vµ n«ng d©n, bÊt ®ång gi÷a<br /> c¸c thÕ hÖ kh¸c nhau ( NguyÔn V¨n Huyªn 1940, TrÇn Tõ 1979).<br /> Trong sù nghiÖp "§æi míi" ë ViÖt Nam hiÖn nay, m©u thuÉn còng nh− nh÷ng<br /> khÝa c¹nh kh¸c nhau cña qu¸ tr×nh d©n chñ t¹i c¬ së b¾t ®Çu ®−îc ®Ò cËp réng r·i<br /> trªn b¸o chÝ, ®Æc biÖt lµ tõ n¨m 1998, víi nghÞ quyÕt cña §¶ng ta vÒ viÖc thùc hiÖn<br /> quy chÕ d©n chñ c¬ së. MÆc dï ®· ®−îc nãi nhiÒu trªn b¸o chÝ nh−ng cho ®Õn nay vÉn<br /> ch−a cã mét nghiªn cøu hÖ thèng nµo vÒ chñ ®Ò m©u thuÉn, ®Æc biÖt lµ vÒ c¸c thÓ chÕ<br /> hßa gi¶i. Bµi nµy lµ tãm l−îc cña mét nghiªn cøu ®Þnh tÝnh tiÕn hµnh t¹i mét x·<br /> vïng Trung du miÒn B¾c, nh»m bæ sung b−íc ®Çu vµo c¸c hiÓu biÕt chung vÒ vÊn ®Ò<br /> m©u thuÉn vµ c¸c biÖn ph¸p gi¶i quyÕt m©u thuÉn ë ViÖt Nam. Trong giíi h¹n cña<br /> mét nghiªn cøu s¬ bé, viÖc ph©n tÝch d÷ liÖu míi chØ cho phÐp h×nh dung c¸c vÊn ®Ò<br /> vµ ph¸t triÓn mét vµi gi¶ thuyÕt lµm viÖc.1<br /> 1. Nhãm s¬ cÊp<br /> Ph−¬ng thøc tæ chøc kinh tÕ n«ng d©n t¹o nªn mét kiÓu gia ®×nh h¹t nh©n,<br /> víi t− c¸ch lµ ®¬n vÞ s¶n xuÊt vµ ¨n ë. Tuy nhiªn, h¹t nh©n hãa gia ®×nh kh«ng kÐo<br /> theo viÖc xãa bá hoµn toµn mäi chøc n¨ng x· héi cña gia ®×nh më réng. Bµ con hä<br /> hµng, th−êng ë ngay trong cïng mét lµng, lµ mét nhãm tham chiÕu v÷ng ch¾c vÒ mÆt<br /> t×nh c¶m, ®ång thêi còng lµ mét trong nh÷ng n¬i nhËn diÖn x· héi ®−îc ng−êi ta −u<br /> tiªn nhÊt, do cã cïng mét nguån gèc tæ tiªn. H¬n n÷a, gia ®×nh më réng lµ mét ®ßi<br /> hái rÊt m¹nh vÒ kiÓm so¸t x· héi, ®Æc biÖt lµ ë ng−êi tr−ëng hä.<br /> C¸c nhãm s¬ cÊp gi÷ vai trß nhÊt ®Þnh ®èi víi viÖc gi¶i quyÕt c¸c m©u thuÉn.<br /> H×nh thøc phæ biÕn ®Ó gi¶i quyÕt xÝch mÝch lµ tæ chøc c¸c cuéc häp gia ®×nh. Trong<br /> <br /> 1<br /> Bªn c¹nh viÖc ph©n tÝch c¸c tµi liÖu thø cÊp, nhãm nghiªn cøu cßn tiÕn hµnh mét cuéc nghiªn cøu s¬ bé<br /> vµo th¸ng 11/2000 t¹i mét x· vïng Trung du cña tØnh VÜnh Phóc. Nhãm nghiªn cøu ®· pháng vÊn 25 hé gia<br /> ®×nh, vµ 13 c¸n bé theo mét sè chñ ®Ò ®· ®−îc th¶o s½n. C¸c cuéc trao ®æi víi hé gia ®×nh vµ pháng vÊn c¸n<br /> bé ®Òu ®−îc ghi chÐp dïng lµm c¬ së cho viÖc ph©n tÝch. Ngoµi ra, viÖc tiÕp xóc vµ quan s¸t t¹i hé gia ®×nh,<br /> tham gia c¸c buæi häp d©n còng ®em l¹i nh÷ng th«ng tin h÷u Ých.<br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Bïi Quang Dòng 27<br /> <br /> c¸c cuéc häp nh− vËy, ng−êi ta mêi hÇu hÕt thµnh viªn trong gia ®×nh tíi, kÓ c¶ c¸c<br /> con trai ®· ra ë riªng vµ vî anh ta (con d©u). §iÓm quan träng lµ t¹i c¸c cuéc häp Êy,<br /> bao giê còng cÇn cã mÆt bè vµ mÑ. ThËm chÝ ng−êi bè lµ nh©n vËt b¾t buéc, nÕu<br /> tr−êng hîp bè mÊt nh−ng vÉn cßn mÑ th× ng−êi ta sÏ mêi mét «ng b¸c hoÆc «ng chó;<br /> tãm l¹i, bao giê còng cÇn tíi sù cã mÆt cña mét ng−êi ®µn «ng cã tuæi, ng−êi ®µn «ng<br /> nµy sÏ n¾m vai trß "chñ täa" trong cuéc häp gia ®×nh.<br /> Khi häp gia ®×nh, mäi ng−êi ®Òu ph¸t biÓu ý kiÕn, ®−¬ng sù còng ®−îc nãi ý<br /> kiÕn cña m×nh. Ng−êi ta sÏ c¨n cø vµo ý kiÕn ®−îc ®a sè t¸n thµnh ®Ó coi nh− lµ<br /> "nghÞ quyÕt" cña cuéc häp. Nh×n chung, c¸c xÝch mÝch trong gia ®×nh, hay trong hä,<br /> nÕu thuéc ph¹m vi t×nh c¶m, hay nÕu liªn quan tíi viÖc chia gia tµi vµ møc ®é nh÷ng<br /> tranh chÊp kh«ng lín th× t¸c dông cña ¸p lùc quan hÖ th©n thuéc kh¸ lín vµ cã thÓ<br /> gi¶i quyÕt ®−îc xÝch mÝch. Thùc chÊt cña c¸c cuéc häp gia ®×nh lµ t¹o ra c¸i mµ ta cã<br /> thÓ gäi lµ "søc Ðp nhãm" ®èi víi c¸ nh©n. Søc Ðp nhãm nh− thÕ ph¶n ¶nh mét vÞ thÕ<br /> ®Æc biÖt cña c¸ nh©n trong gia ®×nh. Lêi mét ng−êi chñ hé t¹i x· nghiªn cøu:<br /> "Bao giê còng thÕ, nÕu chØ cã bè mÑ hay «ng b¸c nãi th«i th× Ýt khi ®øa cã lçi nã chÞu<br /> nghe, nh−ng nÕu nhiÒu ng−êi nãi th× nã sÏ ph¶i hiÓu ra." (Nam giíi, lµm ruéng, 47 tuæi)<br /> Nh− vËy c¸ nh©n hµnh ®éng theo sù tr«ng ®îi cña tËp thÓ, hµnh ®éng cña anh<br /> ta bÞ rµng buéc bëi sù t¸n thµnh cña nhãm, trong ®iÒu kiÖn x· héi nghiªm ngÆt Êy, Ýt<br /> cã chç dµnh cho sù thÓ hiÖn cña lîi Ých c¸ nh©n.<br /> Mét n«ng d©n kÓ cho chóng t«i nghe vÒ ho¹t ®éng cña tæ chøc hä nh− sau: trong<br /> hä «ng ta cã mét cô bÞ mï, con c¸i kh«ng cã. Bµ con trong hä vËn ®éng mçi ng−êi gióp<br /> ®ì cho ba chôc, n¨m chôc, nÕu ai kh¸ th× gióp ®ì mét tr¨m ngh×n, råi lµm mét c¸i quü,<br /> ®em göi tiÕt kiÖm gióp cho cô. T¹i c¸c th«n xãm kh¸c còng nh− thÕ. Th«n nµo, hä nµo<br /> còng cã nh÷ng ng−êi lµm ¨n khÊm kh¸ gióp ®ì nh÷ng ng−êi gÆp hoµn c¶nh thËt sù<br /> khã kh¨n. §Êy lµ sù gióp ®ì vÒ vËt chÊt, cßn vÒ tinh thÇn th× gÆp nh÷ng tr−êng hîp ai<br /> bÞ con ng−îc ®·i th× «ng tr−ëng hä ®Õn gãp ý, còng cã thay ®æi. Tãm l¹i lµ tõ ®êi sèng<br /> kinh tÕ, t×nh c¶m trong hä, tõ c¸i vui ®Õn c¸i buån, cho ®Õn x©y dùng nÕp sèng v¨n hãa<br /> míi, «ng tr−ëng hä ®Òu ph¶i cã mÆt. BÊt cø tr−êng hîp nµo ë th«n xãm, «ng Êy ®Òu<br /> ph¶i tham gia, tr−íc hÕt lµ c«ng t¸c cña tæ hßa gi¶i, sau ®ã lµ ®Õn c¸c hä.<br /> Cã hai ng−êi thuéc hai hä c·i nhau v× ng−êi nµy nghi ng−êi kia ¨n c¾p gµ nhµ<br /> m×nh. C·i nhau m·i sinh to chuyÖn, hä l«i c¶ chuyÖn gia ®×nh, hä hµng ra, m¾ng<br /> nhau lµ "c¶ hä nhµ mµy ¨n c¾p". Ch¼ng ai nghe ai, cuèi cïng ph¶i mêi tr−ëng hä tíi,<br /> hai «ng tr−ëng hä nµy th× mét «ng tham gia chÝnh quyÒn, «ng kia l¹i lµ ng−êi cã tuæi,<br /> hai «ng thu xÕp víi nhau míi yªn chuyÖn.<br /> CÇn cã thªm mét sè nhËn xÐt vÒ nh©n vËt tr−ëng hä. Nh− ®· nãi, nh©n vËt<br /> nµy dùa trªn mét thø t«n ti cña quan hÖ huyÕt thèng, theo ®ã th× ng−êi tr−ëng hä tÊt<br /> ph¶i thuéc vÒ chi thø nhÊt, Ýt nhÊt còng thuéc diÖn "®µn anh" trong hä. Tuy nhiªn,<br /> kh«ng ph¶i chØ cã nh− thÕ mµ ng−êi tr−ëng hä cã thÓ ®ãng vai trß cña m×nh mét c¸ch<br /> h÷u hiÖu. Quan hÖ th©n thuéc trong nhiÒu tr−êng hîp ®−îc bæ xung thªm b»ng<br /> nh÷ng kinh nghiÖm lµm viÖc l©u n¨m ë c−¬ng vÞ qu¶n lý, sù tham gia chÝnh trÞ. T¹i<br /> ®iÓm ®iÒu tra, n«ng d©n vÉn cÊp cho tuæi t¸c mét thø uy tÝn x· héi nhÊt ®Þnh, ng−êi<br /> ta cho r»ng nh©n vËt tr−ëng hä chØ cã uy tÝn thùc sù, vµ do ®ã cã thÓ lµm tèt c«ng<br /> viÖc hßa gi¶i, nÕu ®ã lµ mét ng−êi cã tuæi.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 28 Hßa gi¶i ë n«ng th«n miÒn B¾c ViÖt Nam<br /> <br /> 2. Tæ hßa gi¶i<br /> RÊt Ýt tr−êng hîp khi cã xÝch mÝch, hai bªn ®−¬ng sù tù thu xÕp ®−îc víi nhau<br /> mµ kh«ng cÇn tíi hßa gi¶i. TrÎ con hai gia ®×nh ®i ch¨n tr©u ngoµi ®ång sinh chuyÖn,<br /> ®¸nh nhau, hai bµ mÑ còng v× thÕ c·i nhau. Hai chÞ em d©u ghen tøc nhau sinh hôc<br /> hÆc víi nhau vµ hä kÐo theo c¶ hai anh em trai (chång) vµo cuéc. Hai gia ®×nh ruéng<br /> ®Êt kÒ bªn c¹nh nhau, «ng nµy ®ang bá ph©n ruéng m×nh, «ng kia kh«ng biÕt (hay cè<br /> t×nh kh«ng biÕt) th¸o n−íc vµo ruéng, ph©n tr«i ®i hÕt, thÕ lµ sinh m©u thuÉn.<br /> Nh÷ng xÝch mÝch nh− vËy kh«ng ai chÞu ai c¶, nhÊt lµ nh÷ng cuéc c·i lén cña ®µn bµ<br /> vµ trÎ con. Vµ còng hiÕm khi hai «ng chång cã thÓ ®ãng vai nh©n vËt thø ba ®Ó gi¶i<br /> quyÕt mµ th−êng ph¶i nhê ®Õn tæ hßa gi¶i.<br /> Tæ hßa gi¶i th«n gåm c¸c thµnh phÇn sau ®©y: ®¹i diÖn cho chi héi phô n÷, héi<br /> ng−êi cao tuæi, héi cùu chiÕn binh, héi n«ng d©n. C«ng t¸c hßa gi¶i th−êng b¾t ®Çu<br /> b»ng viÖc gÆp gì ®−¬ng sù vµ hµng xãm l¸ng giÒng ®Ó t×m hiÓu t×nh h×nh. ViÖc nµy<br /> kh«ng mÊt nhiÒu thêi gian v× trong xãm, trong lµng mäi ng−êi biÕt nhau c¶. Khi ®·<br /> n¾m v÷ng "vÊn ®Ò" råi, tæ hßa gi¶i häp nhau l¹i bµn c¸ch nµo tèt nhÊt ®Ó gi¶i quyÕt.<br /> Mét ph−¬ng ¸n ®−îc th¶o luËn kü cµng, råi trong tæ ph©n c«ng ng−êi nµo khÐo ¨n nãi<br /> ®Õn nhµ ®−¬ng sù ®Ó thuyÕt phôc, nhiÒu khi cã thÓ ®i chung. Lóc cã ®−îc sù tháa<br /> thuËn cña tõng bªn th× cho hai bªn tiÕp xóc víi nhau ®Ó chÝnh thøc hßa gi¶i.<br /> Tæ hßa gi¶i cã nhiÖm vô gi¶i quyÕt c¸c m©u thuÉn n¶y sinh trong c¸c quan hÖ<br /> gia ®×nh vµ th«n xãm b»ng c¸ch thuyÕt phôc, gi¶i thÝch. Ph−¬ng thøc gi¶i quyÕt nh−<br /> thÕ nªn sù am hiÓu vµ kh¶ n¨ng c¶m th«ng cña c¸n bé lµ ®iÓm then chèt ®¶m b¶o<br /> cho c«ng t¸c hßa gi¶i thµnh c«ng. N«ng d©n ®¸nh gi¸ cao vai trß c¸n bé héi phô n÷<br /> trong c«ng t¸c hßa gi¶i. Trong hÇu hÕt c¸c cuéc trao ®æi cña chóng t«i trªn thùc ®Þa,<br /> nh÷ng ng−êi ®−îc hái ®Òu cho r»ng chÞ em héi phô n÷ gi¶i quyÕt tèt c¸c xÝch mÝch ë<br /> c¬ së. Kh¶ n¨ng c¶m th«ng, sù kiªn nhÉn cña ng−êi phô n÷ tr−íc c¸c t×nh huèng<br /> m©u thuÉn ®−îc coi lµ nguyªn nh©n chñ yÕu khiÕn cho hä lµm tèt c«ng t¸c hßa gi¶i.<br /> Phô n÷ kiªn nhÉn h¬n ®µn «ng, c¸c bµ chÞu nghe ng−êi ta tr×nh bµy cßn ®µn<br /> «ng th× kh«ng. C¸c «ng Êy h¬i tý th× däa ®−a ra chÝnh quyÒn. §i hßa gi¶i mµ l¹i nãi<br /> thÕ th× cßn nãi g× n÷a! (Nam giíi, lµm ruéng, 54 tuæi)<br /> Tr−êng hîp m©u thuÉn, xÝch mÝch kh«ng gi¶i quyÕt ®ùîc ë th«n ph¶i ®−a lªn x·<br /> còng ph¶i tiÕn hµnh hßa gi¶i ®·, c«ng viÖc nµy do ban hßa gi¶i x· chÞu tr¸ch nhiÖm.<br /> Tr−ëng ban t− ph¸p x· phô tr¸ch ban hßa gi¶i vµ thµnh phÇn gåm ®¹i diÖn cña c¸c tæ<br /> chøc chÝnh trÞ x· héi x·: héi phô n÷, héi n«ng d©n, héi cùu chiÕn binh. VÒ c¬ b¶n c«ng<br /> t¸c hßa gi¶i t¹i x· còng nh− th«n ®Òu theo mét xu h−íng chung lµ cè g¾ng thu xÕp ªm<br /> thÊm, tr¸nh dÉn tíi nh÷ng quyÕt ®Þnh hµnh chÝnh. Trong nh÷ng tr−êng hîp cùc h¹n mµ<br /> sù thuyÕt phôc kh«ng cã kÕt qu¶ th× míi chuyÓn sang chÝnh quyÒn gi¶i quyÕt, ®Õn d©y<br /> nh÷ng quan hÖ t×nh c¶m míi b¾t ®Çu nh−êng chç cho c¸c quan hÖ hµnh chÝnh.<br /> 3. Quy uíc<br /> Trong x· héi cæ truyÒn, c¸c tËp qu¸n lµng m¹c th−êng ®−îc quy thµnh v¨n<br /> b¶n gäi lµ h−¬ng −íc (hay cßn gäi lµ "lÖ lµng"). Dï kh«ng ph¶i lµ mét bé luËt, h−¬ng<br /> −íc, víi nh÷ng ®iÒu quy ®Þnh vÒ mét sè nÐt sinh ho¹t riªng biÖt cña lµng x·, vÉn<br /> ®ãng vai trß mét "c−¬ng lÜnh", cã thÓ cßn kh¸ chung chung, nh−ng vÉn lµ mét c−¬ng<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Bïi Quang Dòng 29<br /> <br /> lÜnh vÒ nÕp sèng hµng ngµy cña lµng x· mµ c¸c c¸ nh©n vµ tæ chøc ph¶i tu©n thñ.2<br /> B¶n dù th¶o quy uíc cña x· n¬i tiÕn hµnh cuéc nghiªn cøu còng nh»m mét chøc<br /> n¨ng t−¬ng tù. Ng−êi ta ®äc thÊy 5 kho¶n trong ®ã, kho¶n thø nhÊt lµ nh÷ng quy ®Þnh vÒ<br /> viÖc c−íi, kho¶n nµy gåm 11 môc quy ®Þnh c¸c nguyªn t¾c c−íi xin. Kho¶n thø hai quy<br /> ®Þnh vÒ viÖc tang gåm 9 môc, kho¶n thø ba quy ®Þnh viÖc mõng thä gåm 5 môc, kho¶n thø<br /> t− quy ®Þnh viÖc tæ chøc lÔ héi gåm 7 môc. Kho¶n cuèi cïng quy ®Þnh vÒ viÖc tæ chøc sinh<br /> nhËt, mõng ®Çy th¸ng con, ®éng thæ, khai mãng, kh¸nh thµnh nhµ... Tæng céng c¶ b¶n<br /> quy uíc lµ 28 môc. Quy −íc cña c¸c th«n vÒ ®¹i thÓ t−¬ng tù nh− b¶n quy −íc cña x·,<br /> nghÜa lµ nã còng ®Çy ®ñ néi dung vÒ c¸c viÖc c−íi, tang lÔ, mõng thä vµ tæ chøc lÔ héi.<br /> Chóng t«i trÝch dÉn l¹i mét sè ®iÒu kho¶n trong b¶n dù th¶o quy −íc cña x· nµy:<br /> a) ViÖc c−íi xin:<br /> - ...ViÖc tæ chøc lÔ c−íi do ®oµn thanh niªn ®øng ra tæ chøc ®óng theo nghi lÔ<br /> lÞch sù, vui vÎ vµ tiÕt kiÖm.<br /> - Tæ chøc ®¸m c−íi gän nhÑ, chØ lµm trong 1 ngµy r−ìi, kh«ng kÐo dµi 2-3<br /> ngµy, chiÒu h«m tr−íc b¾c r¹p kª bµn ghÕ, ngµy thø hai ®ãn d©u, tæ chøc b¸o hØ vµ<br /> kÕt thóc vµo buæi chiÒu, kh«ng tæ chøc lÔ l¹i mÆt.<br /> - Kh«ng ®−a d©u tõ tèi h«m tr−íc ®Õn hÕt ngµy h«m sau, nhµ trai ®i ®ãn d©u<br /> kh«ng ngñ l¹i nhµ g¸i, nhµ g¸i ®i ®−a d©u kh«ng ngñ l¹i nhµ trai.<br /> - Kh«ng lµm cç linh ®×nh mêi lµng, mêi kh¸ch trµn lan g©y l·ng phÝ, chØ lµm mét<br /> sè m©m mêi hä hµng néi ngo¹i, b¹n bÌ th©n thÝch, xo¸ bá t×nh tr¹ng tr¶ nî miÖng.<br /> - Kh«ng lÊy vî lÊy chång t¶o h«n, thùc hiÖn ®óng luËt h«n nh©n vµ gia ®×nh.<br /> Nam trßn 20, n÷ trßn 18 tuæi.<br /> - Kh«ng thuª thî quay vidio, kh«ng chôp ¶nh qu¸ nhiÒu mµ chØ chôp mét vµi<br /> kiÓu trong lóc tæ chøc ®Ó lµm kû niÖm.<br /> b) ViÖc tang:<br /> - ChÝnh quyÒn khu vùc ®øng ra lo viÖc tang lÔ, an t¸ng ®óng nghi thøc v¨n<br /> minh lµnh m¹nh, t«n träng ng−êi qu¸ cè.<br /> - Kh«ng lµm cç linh ®×nh, mêi kh¸ch, mêi d©n lµng trong tang lÔ.<br /> 2<br /> §äc kü tõng ®iÒu kho¶n cña mét b¶n h−¬ng −íc cô thÓ, chóng ta chØ cã thÓ läc ra c¸c d÷ kiÖn vÒ nh÷ng<br /> biÖn ph¸p nh»m khen th−ëng hay trõng ph¹t tõng c¸ nh©n cã c«ng hay cã téi. §èi víi ng−êi bÞ b¾t qu¶ tang<br /> ®ang trém c¾p vÆt ch¼ng h¹n, lµng x· ®−îc ®¹i diÖn chñ yÕu bëi bé phËn lý dÞch "ph¹t v¹" anh ta. Sau ®©y lµ<br /> mét sè ®iÓm chung mµ ta cã thÓ gÆp ë bÊt kú b¶n h−¬ng −íc nµo:<br /> 1- Nh÷ng tr−êng hîp th−ëng c«ng<br /> 2- Nh÷ng tr−êng hîp ph¹t téi, th−êng lµ c¸c téi nhÑ lµ ph¸p lý cña nhµ n−íc qu©n chñ chÝnh thøc<br /> kh«ng trùc tiÕp gi¶i quyÕt (trém c¾p vÆt, Èu ®¶ th«ng th−êng, chöa hoang, bÊt kÝnh ®èi víi bÒ trªn...);<br /> 3- Nh÷ng tr−êng hîp ®Òn bï cho ng−êi ®· v× quyÒn lîi chung cña c¶ lµng mµ chÞu hy sinh (vÝ nh−<br /> bÞ th−¬ng, hay bá m×nh trong khi chèng l¹i qu©n c−íp);<br /> 4- Nh÷ng tr−êng hîp suy t«n ng−êi ®· bá cña, bá søc, ®Ó lµm viÖc Ých chung cho c¶ lµng (vÝ nh− tu<br /> bæ chïa lµng, x©y cÇu, ®¾p cèng);<br /> 5- Nh÷ng tr−êng hîp cÊm ®o¸n, hoÆc nh»m b¶o vÖ an ninh (vÝ nh− cÊm chøa ng−êi l¹), hoÆc nh»m<br /> b¶o vÖ ®¹o lý (vÝ nh− cÊm cê b¹c, trai g¸i).<br /> Cã thÓ thªm vµo ®ã nhiÒu ®iÓm kh¸c, ®Æc biÖt lµ nh÷ng quy ®Þnh vµ c¸c kho¶n ®¶m phô b»ng tiÒn hay<br /> hiÖn vËt ph¶i nép cho lµng nh©n dÞp c−íi. Vµ chÝnh nh÷ng ®iÓm nµy míi khiÕn ta liªn t−ëng nhiÒu nhÊt ®Õn tËp<br /> qu¸n ph¸p truyÒn miÖng, vÝ nh− ®iÒu kho¶n quy ®Þnh sè g¹ch, dïng ®Ó l¸t ®−êng lµng, mµ ng−êi trai ®i hái vî<br /> ph¶i nép cho lµng (TrÇn Tõ: C¬ cÊu lµng ViÖt cæ truyÒn ë B¾c Bé. Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi-1979).<br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 30 Hßa gi¶i ë n«ng th«n miÒn B¾c ViÖt Nam<br /> <br /> - Khi cã ng−êi qua ®êi, thùc hiÖn sèng chÕt cã nhËn diÖn lµng xãm ®Õn dù lÔ<br /> truy ®iÖu, lÔ ®−a tang, lÔ an t¸ng sau ®ã vÒ nhµ kh«ng quay l¹i nhµ chñ uèng r−îu.<br /> - ViÖc cóng giç 3 ngµy, 49 ngµy, 100 ngµy, giç ®Çu ph¶i gän nhÑ tiÕt kiÖm, chØ<br /> mêi nh÷ng ng−êi trong gia ®×nh, néi téc, kh«ng mêi kh¸ch trµn lan."<br /> ( Nguån: T− liÖu ®iÒn gi·, ViÖn X· héi häc, th¸ng11/2000)<br /> DÔ hiÓu lµ c¸c kho¶n môc nµy tuyªn truyÒn cho "lèi sèng míi", nh»m ®iÒu<br /> chØnh hµnh vi cña ng−êi d©n liªn quan tíi c¸c lÔ nghi ma chay, c−íi xin. Chóng ta<br /> biÕt r»ng mét v¨n b¶n chÝnh thøc cña nhµ n−íc còng quy ®Þnh môc ®Ých x©y dùng<br /> c¸c quy −íc nh»m gi÷ g×n vµ ph¸t huy thuÇn phong mü tôc, xo¸ bá hñ tôc, ph¸t huy<br /> t×nh lµng nghÜa xãm, t−¬ng th©n t−¬ng ¸i hç trî gióp ®ì lÉn nhau trong céng ®ång.3<br /> Còng v¨n b¶n nµy quy ®Þnh r»ng c¸c dù th¶o h−¬ng −íc vµ quy −íc ph¶i ®−îc d©n<br /> trªn ®Þa bµn th¶o luËn, ®−îc héi nghÞ cö tri hoÆc héi nghÞ ®¹i biÓu hé gia ®×nh th«ng<br /> qua vµ ®−îc ñy ban nh©n d©n cÊp huyÖn phª duyÖt tr−íc khi thi hµnh.<br /> 4. ChÝnh quyÒn<br /> Ng−êi ®¹i diÖn cho chÝnh quyÒn ë th«n lµ th«n tr−ëng. Tr−ëng th«n lµ nh©n<br /> vËt ®−îc bÇu bëi héi nghÞ toµn thÓ d©n trong th«n, anh ta lµ ng−êi do chi bé §¶ng<br /> cña th«n giíi thiÖu (t¹i hai th«n kh¸c cña x· nµy còng nh− ë mét sè ®Þa ph−¬ng kh¸c,<br /> nh©n vËt nµy cã thÓ tù øng cö). Tr−ëng th«n qu¶n lý khu vùc t−¬ng ®−¬ng víi lµng<br /> cò hay lµ ®éi s¶n xuÊt tr−íc kia, nh−ng vÒ chøc n¨ng th× nhiÒu viÖc h¬n. Ng−êi ®éi<br /> tr−ëng trong thêi kú hîp t¸c ho¸ n«ng nghiÖp chØ cai qu¶n th«n vÒ mÆt kinh tÕ, ph©n<br /> c«ng nh©n lùc lµm viÖc theo mét kÕ ho¹ch v¹ch s½n, ®èc thóc ®i lµm ®óng giê, tÝnh<br /> to¸n c«ng ®iÓm vµ tíi vô thu ho¹ch th× ph©n phèi s¶n phÈm. NhiÖm vô cña nh©n vËt<br /> tr−ëng th«n phøc t¹p h¬n nhiÒu, anh ta lµm hÕt tÊt c¶ c¸c c«ng viÖc cña mét nh©n<br /> vËt qu¶n lý hµnh chÝnh, x· héi, kinh tÕ n÷a. Bé m¸y th«n ngoµi tr−ëng th«n cßn c«ng<br /> an lµ c¸n bé coi vÒ viÖc an ninh vµ bÝ th− chi bé §¶ng cña th«n.<br /> Trong th«n cã ng−êi mÊt gia sóc hay bÞ trém vÆt c©y cèi hoa mµu th× nh©n<br /> vËt mµ ®−¬ng sù nhê tíi gi¶i quyÕt lµ tr−ëng th«n. Mét ®o¹n rµo gi÷a hai nhµ hµng<br /> xãm ®ang tranh chÊp còng ph¶i mêi tr−ëng th«n tíi gi¶i quyÕt. Hai nhµ nä tranh<br /> nhau mét miÕng ®Êt gÇn lèi ®i chung, kh«ng ai chÞu ai sinh c·i nhau th× l¹i ph¶i<br /> phiÒn tíi tr−ëng th«n. NhiÒu tr−êng hîp tr−ëng th«n chñ ®éng tíi n¬i x¶y ra viÖc c·i<br /> cä chø kh«ng ®îi ng−êi ta ph¶i mêi vµ cung c¸ch gi¶i quyÕt sù viÖc bao giê còng nÆng<br /> vÒ thuyÕt phôc, gi¶i thÝch ®Ó hai bªn thu xÕp víi nhau cho "cã lý, cã t×nh". ¤ng ta<br /> th−êng tham kh¶o ý kiÕn cña mÊy nh©n vËt ®¹i diÖn cho c¸c ®oµn thÓ ë th«n, thËm<br /> chÝ khi mµ sù viÖc ®ßi hái th× mêi lu«n mÊy vÞ nµy tham gia c«ng t¸c hßa gi¶i ( t¹i<br /> nh÷ng n¬i kh¸c tr−ëng th«n th−êng lµ thµnh viªn ban hßa gi¶i th«n ).<br /> "Tr−ëng th«n rÊt quan träng, kÓ c¶ viÖc nhá lÉn viÖc lín. VÝ dô, bµ nä mÊt con<br /> gµ cø s¸ng ra lµ bµ ta chöi b©ng qu¬ lµm mÊt trËt tù lµng xãm, lóc nµy chØ cã «ng<br /> tr−ëng th«n ra nãi míi ®−îc”. (N÷ giíi, lµm ruéng, 49 tuæi)<br /> ViÖc tËp trung c¸c ho¹t ®éng x· héi ë cÊp ®é th«n lµm cho nã cã ®−îc mét tÝnh<br /> cè kÕt rÊt chÆt chÏ. §õng quªn r»ng ®ã lµ mét lµng cò, lµ ®¬n vÞ n¬i ë, h¬n n÷a l¹i lµ<br /> n¬i tËp trung mét bé phËn lín bµ con hä hµng. Ngµy nay ë ®iÓm nghiªn cøu còng nh−<br /> <br /> 3<br /> ChØ thÞ sè 24/1998/CT-TTg, ngµy 19/6/1998 cña Thñ t−íng ChÝnh phñ.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Bïi Quang Dòng 31<br /> <br /> t¹i c¸c lµng x· kh¸c cña miÒn B¾c, th«n lµ ®¬n vÞ c¬ së cña tæ chøc x· héi. Cã m©u<br /> thuÉn c·i nhau, nÕu «ng tr−ëng th«n däa mét c©u lµ «ng bµ cßn to tiÕng xin mêi lªn<br /> gÆp ñy ban lµ mäi ng−êi ®Òu im. "§−a nhau ra chÝnh quyÒn" cã nghÜa lµ ra khái c¸i<br /> khu«n khæ quen thuéc cña "t×nh lµng, nghÜa xãm", n¬i mµ ng−êi ta cã thÓ "chÝn bá lµm<br /> m−êi" cho nhau. Mäi ng−êi kh«ng thÝch ph¶i dÉn ra ph¸p luËt, ch¼ng ai muèn liªn lôy<br /> tíi ph¸p luËt c¶. Kh¸i niÖm "chÝnh quyÒn" trong ý thøc n«ng d©n b¾t ®Çu cho mét<br /> kh«ng gian x· héi kh¸c, n¬i ng−êi ta kh«ng mÊy quen thuéc vµ rÊt sî bÞ mÊt thÓ diÖn.<br /> Chóng nã sèng víi nhau kh«ng tèt, con bÐ th× cã tÝnh −¬ng, th»ng chång l¹i côc, cßn<br /> hay uèng r−îu n÷a. ThÕ lµ dÉn tíi x« s¸t, c·i cä nhau. Nã vÒ khãc víi t«i ®ßi bá chång, t«i<br /> b¶o: ly dÞ lµ ph¶i ®−a ra chÝnh quyÒn th× bè mÑ xÊu hæ l¾m... (N÷ giíi, lµm ruéng, 59 tuæi).<br /> Ng−êi n«ng d©n thÝch mäi chuyÖn ªm thÊm trong néi bé lµng cña hä, ®Êy còng lµ<br /> øng sö quen thuéc cña x· héi truyÒn thèng tr−íc n¨m 1954.4 Tuy thÕ, nÕu nh− hä kh«ng<br /> muèn nh÷ng m©u thuÉn, xÝch mÝch c¨ng lªn, "bÐ xÐ ra to", vµ th−êng thÝch gi¶i quyÕt<br /> néi bé (trong gia ®×nh, gi÷a hai bªn, ë tæ hßa gi¶i...), th× mÆt kh¸c, cã nh÷ng tr−êng hîp<br /> m©u thuÉn nhÊt thiÕt ph¶i nhê ®Õn sù gi¶i quyÕt cña chÝnh quyÒn. §Êy th−êng lµ nh÷ng<br /> tranh chÊp lín liªn quan tíi ®Êt ®ai hoÆc nh÷ng tr−êng hîp ly h«n mµ viÖc gi¶i quyÕt<br /> th−êng ph¶i viÖn dÉn tíi mét sè khu«n khæ ph¸p lý mµ c¸c tæ chøc c¬ së kh«ng cã.<br /> 5. Mét vµi nhËn xÐt<br /> M©u thuÉn xuÊt hiÖn trong ®êi sèng lµng m¹c víi nh÷ng lý do vµ trong nh÷ng<br /> t×nh huèng hÕt søc kh¸c nhau. T−¬ng tù, c¸c thÓ chÕ vµ biÖn ph¸p gi¶i quyÕt m©u<br /> thuÉn còng kh¸ ®a d¹ng. Nghiªn cøu ph¸t hiÖn r»ng ng−êi n«ng d©n hiÖn nay, t−¬ng<br /> tù nh− nh÷ng truyÒn thèng tr−íc n¨m 1954, vÉn mong muèn gi¶i quyÕt ªm thÊm c¸c<br /> xÝch mÝch, m©u thuÉn trong ph¹m vi gia ®×nh, hä hµng, lµng cña hä. C¸c biÖn ph¸p<br /> t×nh c¶m ®−îc −u tiªn vµ chØ trong nh÷ng tr−êng hîp cùc h¹n ng−êi ta míi buéc ph¶i<br /> dïng tíi nh÷ng biÖn ph¸p ph¸p lý. Hßa gi¶i cã thÓ coi lµ xu h−íng c¬ b¶n trong viÖc<br /> gi¶i quyÕt c¸c m©u thuÉn, xÝch mÝch. G¾n liÒn víi sù kiÖn nµy lµ tÝnh chÊt giíi h¹n<br /> cña c¸i khung nhËn diÖn x· héi cña n«ng d©n.<br /> Sù kiÖn nµy h×nh nh− cã nhiÒu ý nghÜa h¬n lµ ®iÒu mµ ng−êi ta cã thÓ<br /> tho¹t nghÜ, nhÊt lµ khi nèi liÒn nã víi viÖc x©y dùng H−¬ng −íc vµ quy −íc t¹i c¸c<br /> ®¬n vÞ c¬ së trong n«ng th«n. C«ng t¸c x©y dùng H−¬ng −íc vµ quy −íc nh»m môc<br /> ®Ých th¾t chÆt t×nh lµng nghÜa xãm, hç trî gióp ®ì lÉn nhau trong céng ®ång, theo<br /> mét tinh thÇn t−¬ng tù còng cã thÓ nãi r»ng ®ã lµ ®Ó n©ng cao n¨ng lùc tù qu¶n<br /> cña c¸c ®¬n vÞ c¬ së. MÆt kh¸c, trong chõng mùc mµ tÝnh chÊt tin cËy cña d÷ liÖu<br /> nghiªn cøu cho phÐp, ng−êi ta cã thÓ nhËn thÊy r»ng c¸c quan hÖ ph¸p lý còng<br /> nh− c¸c thÓ chÕ g¾n liÒn víi nã ë nh÷ng cÊp ®é cao h¬n (chÝnh quyÒn x·...) h·y<br /> cßn ch−a thùc sù t¹o thµnh c¸i "kh«ng gian x· héi" quen thuéc cña n«ng d©n!<br /> T×nh h×nh liÖu sÏ trë thµnh vÊn ®Ò kh«ng nÕu nh×n tõ gãc ®é sù ph¸t triÓn c¸c<br /> quan hÖ ph¸p lý hiÖn nay ë ViÖt Nam?<br /> <br /> 4<br /> Trong c¸c b¶n h−¬ng −íc (lÖ lµng), xu h−íng gi¶i quyÕt néi bé c¸c m©u thuÉn ®−îc ghi thµnh nguyªn t¾c<br /> cña lµng x·. §Ó minh häa, chóng t«i trÝch ®iÒu 73 trong b¶n h−¬ng −íc cña lµng Quúnh §«i cã tõ thÕ kû 18:<br /> “Trong lµng cèt lÊy sù kh«ng kiÖn nhau lµ quý, phµm ai cã sù g× uÊt øc ph¶i tr×nh lµng ®Ó lµng xÐt xö, kh«ng<br /> ®−îc ®−a nhau ®i kiÖn ë quan. NÕu lµng xÐt xö kh«ng ®−îc râ rµng c«ng b»ng th× míi ®−a nhau ®Õn quan<br /> xö, quan xö y nh− lµng xö th× lµng ph¹t lîn 1 con gi¸ lµ 3 quan. NÕu kh«ng tr×nh lµng ®i kiÖn ë quan, lµng<br /> còng ph¹t nh− vËy.” (Xem: TrÇn Tõ: C¬ cÊu lµng ViÖt cæ truyÒn ë B¾c Bé. Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi-1979).<br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />