Kết cấu hạ tầng đồng bằng sông Cửu Long: Cần một hệ thống thủy lợi bền vững

Kết cấu hạ tầng đồng bằng sông Cửu Long<br /> <br /> Cần một hệ thống thủy lợi bền vững<br /> Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) chiếm vị trí quan trọng trong<br /> chiến lược phát triển kinh tế - xã hội và an ninh lương thực quốc gia,<br /> hàng năm đóng góp trên 50% tổng sản lượng lương thực quốc gia, cung<br /> cấp hơn 90% lượng gạo xuất khẩu, 65% sản lượng thủy sản và 70% sản<br /> lượng trái cây cả nước. Tuy nhiên khu vực này đang đứng trước nhiều<br /> thách thức lớn do biến đổi khí hậu, nước biển dâng, nguy cơ ngập lụt do<br /> lũ, xâm nhập mặn, thiếu nước ngọt mùa kiệt… đòi hỏi phải có một kịch<br /> bản quy hoạch thủy lợi đồng bộ và bền vững.<br /> <br /> * Từng bước được nâng cấp, phục vụ đa mục tiêu<br /> <br /> Theo Viện Quy hoạch Thủy lợi miền Nam, trước năm 1975, thủy lợi vùng<br /> ĐBSCL không có phát triển gì đáng kể, nhiều công trình thủy lợi còn thô sơ,<br /> chưa đồng bộ, không đủ sức đáp ứng nhu cầu khi chuyển đổi cơ cấu sản<br /> xuất. Tuy nhiên, cùng với các công trình thủy lợi được hình thành qua hàng<br /> trăm năm, trong hơn 30 năm đầu tư, xây dựng, ĐBSCL đã hình thành một hệ<br /> thống công trình thủy lợi khá hoàn chỉnh, từng bước đáp ứng yêu cầu phát<br /> triển kinh tế-xã hội của toàn đồng bằng. Quan niệm thủy lợi như là một<br /> ngành “dẫn thủy nhập điền” đã dần được thay đổi bởi khái niệm “phát triển<br /> thủy lợi tổng hợp”. Thủy lợi không còn là một ngành đơn thuần chỉ phục vụ<br /> sản xuất nông nghiệp mà hướng đến phục vụ cho nhiều đối tượng, nhiều<br /> ngành nghề, nhiều mục tiêu.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Làm thủy lợi nội đồng để đảm<br /> bảo nguồn nước tưới tiêu cho các<br /> mô hình sản xuất trong mùa khô<br /> ở xã Thạnh An, huyện Vĩnh<br /> Thạnh, TP Cần Thơ. Ảnh: H.P Ông Nguyễn Ngọc Anh – Viện<br /> trưởng Viện Quy hoạch Thủy lợi<br /> miền Nam cho biết, toàn ĐBSCL hiện có trên 15.000 km kênh trục và kênh<br /> cấp I, gần 27.000 km kênh cấp II, khoảng 50.000 kênh cấp III và nội đồng,<br /> 80 cống rộng trên 5m, trên 800 cống rộng 2-4m và hàng vạn cống, bọng nhỏ,<br /> trên 1.000 trạm bơm điện lớn và vừa, hàng vạn máy bơm nhỏ để chủ động<br /> tưới, tiêu cho khoảng trên 1,4 triệu ha lúa (trên 90% diện tích vụ đông xuân<br /> và hè thu), kể cả những vùng có khó khăn về nguồn nước như Tứ giác Hà<br /> Tiên, Nam Măng Thít, Quản Lộ-Phụng Hiệp, Ô Môn –Xà No, ven biển<br /> Đông, biển Tây, vùng phèn nặng ở trung tâm Đồng Tháp Mười... Vừa qua,<br /> Bộ Nông nghiệp & Phát triển nông thôn đã tiến hành dự án Phát triển thủy<br /> lợi ĐBSCL giai đoạn 2 gồm 3 tiểu dự án: Nam Măng Thít (Trà Vinh-Vĩnh<br /> Long); Quản Lộ - Phụng Hiệp (Sóc Trăng – Bạc Liêu), Ô Môn – Xà No<br /> (Cần Thơ-Hậu Giang-Kiên Giang) nhằm phục vụ tưới tiêu, kiểm soát lũ,<br /> triều, ngăn mặn cho 450.000 ha đất tự nhiên.<br /> <br /> Để kiểm soát lũ, hiện vùng ngập lũ ĐBSCL đã hình thành hệ thống đê và bờ<br /> bao với tổng chiều dài khoảng 13.000 km, trong đó có 7.000 km bờ bao<br /> chống lũ để bảo vệ lúa hè thu (tháng 8) . Cùng với hệ thống các cụm dân cư<br /> được xây dựng theo chương trình dân cư vùng ngập lũ, hệ thống giao thông<br /> kết hợp thủy lợi đã kết nối các khu dân cư với hệ thống giao thông liên<br /> huyện, liên tỉnh và quốc gia, tạo thành địa bàn sinh sống vững chắc, an toàn<br /> và chủ động trong vùng ngập lũ. Về tiêu nước, do còn nhiều vùng trũng<br /> thấp, vùng ảnh hưởng lũ lớn, nên hiện hệ thống tiêu thoát nước chỉ có thể<br /> phục vụ tốt cho khoảng 80% diện tích sản xuất nông nghiệp với mục tiêu sản<br /> xuất ổn định 2 vụ lúa đông-xuân và hè-thu. Vùng ven biển và cửa sông<br /> ĐBSCL đã từng bước hình thành hệ thống đê ngăn mặn, kiểm soát triều<br /> cường, sóng cao và đang nâng dần lên khả năng chống chọi với nước dâng<br /> do bão. Nhiều tuyến đê đã phát huy tốt hiệu quả trong kiểm soát mặn và<br /> phòng tránh thiên tai như các tuyến đê biển Tiền Giang, Trà Vinh, Sóc<br /> Trăng, Bạc Liêu, Kiên Giang... Về cải tạo và phát triển vùng đất phèn, sau<br /> nhiều năm phát triển hệ thống thủy lợi, cơ bản đã làm chủ được vùng đất<br /> phèn, biến những vùng đất phèn rộng lớn ở Đồng Tháp Mười, Tứ giác Long<br /> Xuyên và Bán đảo Cà Mau thành những vùng sản xuất lúa ổn định 2-3 vụ.<br /> Hiện chỉ còn một ít đất phèn nặng ở vùng rốn phèn Đồng Tháp Mười (Bắc<br /> Đông-Bo Bo), Bán đảo Cà Mau (Hồng Dân, Phước Long)... nhưng cũng<br /> được sử dụng trồng tràm và cây công nghiệp.<br /> <br /> * Thách thức trước biến đổi khí hậu<br /> ĐBSCL bị chia cắt bởi một hệ thống chằng chịt kênh rạch, lại chịu tác động<br /> thủy triều (thường vào sâu tới 100km) từ biển Đông và biển Tây (ở phía<br /> Kiên Giang và Cà Mau) nhưng lại không có công trình phụ trợ nào để chủ<br /> động nguồn nước. Từ năm 2000 đến nay ĐBSCL đã xuất hiện nhiều đợt lũ<br /> lớn mang tính lịch sử, tình trạng xói lở bờ sông, bờ biển xảy ra với cường độ<br /> lớn và nhiều hơn. Trong điều kiện như vậy, ĐBSCL cần phải có một hệ<br /> thống thủy lợi kiên cố theo hướng đa mục tiêu, không chỉ phục vụ tốt cho<br /> sản xuất mà cả nuôi trồng, tiêu thoát lũ và đảm bảo an toàn dân sinh. Tuy<br /> nhiên, theo Ban chỉ đạo Tây Nam bộ, các kịch bản về ứng phó với Biến đổi<br /> khí hậu mang tầm quốc gia vẫn chưa được thông qua. Hiện chưa có phương<br /> án, công trình nào phản ánh rõ nét việc ứng phó với biến đổi khí hậu bởi<br /> phát triển thủy lợi không chỉ phục vụ sản xuất và gắn với giao thông, môi<br /> trường.<br /> <br /> Cũng theo Viện Quy hoạch Thủy lợi miền Nam, các dự án phát triển thủy lợi<br /> trong những thập niên trước đây thường thiên về phục vụ cho cây lúa, về sau<br /> này đã chuyển dần theo hướng đa mục tiêu, đặc biệt xuất hiện yêu cầu sử<br /> dụng nước cho thủy sản nước mặn, lợ. Song, công tác quy hoạch nhìn chung<br /> còn hạn chế trong việc lồng ghép, phối hợp giữa các ngành, các đối tượng<br /> dùng nước, giữa khai thác và sử dụng tài nguyên, giữa phát triển kinh tế-xã<br /> hội và bảo vệ môi trường, giữa đa dạng trong sản xuất nông nghiệp với sản<br /> xuất quy mô lớn các nông sản chủ lực. Trong khi đó, xâm nhập mặn là một<br /> hiện tượng phức tạp ở vùng cửa sông ảnh hưởng triều. Trong phát triển nông<br /> nghiệp ĐBSCL, bài toán xâm nhập mặn và khai thác nước mùa kiệt được<br /> xem là một trong hai bài toán cơ bản nhất.<br /> <br /> Ông Nguyễn Ngọc Thạch - Trưởng phòng Nông nghiệp & Phát triển nông<br /> thôn huyện Ngã Năm, tỉnh Sóc Trăng cho rằng, hiện chưa có sự phối hợp<br /> điều hành nguồn nước giữa vùng nuôi tôm Bạc Liêu với vùng chuyên trồng<br /> lúa Sóc Trăng. Cụ thể, nếu phía Bạc Liêu mở cửa cống lấy nước mặn vào<br /> nuôi tôm quá mạnh tay thì sẽ làm cho dòng nước mặn đẩy thẳng lên Ngã<br /> Năm, từ đó dòng mặn phân thành năm ngã đi lẫn vào đồng ruộng, nguy cơ<br /> gây hại lớn cho cây lúa (cây lúa chỉ chịu được nồng độ mặn dưới 2‰).<br /> Trong khi đó, các hộ nuôi tôm ở Bạc Liêu không có quỹ đất để làm hệ thống<br /> trữ nước mặn nên chỉ có thể lấy mặn một cách ồ ạt theo nhu cầu nuôi trồng<br /> hiện thời nên đã không kiểm soát lưu lượng nước cần dùng.<br /> <br /> Theo ông Đào Văn Bình- Phó trưởng ban Quản lý dự án kênh Quản Lộ -<br /> Phụng Hiệp (Sóc Trăng-Bạc Liêu), khi chưa có công trình phân ranh mặn<br /> ngọt như hiện nay, thủy triều lên nước mặn theo dòng sông Hậu đổ vào Bạc<br /> Liêu, thời điểm chưa chịu ảnh hưởng của biến đổi khí hậu và nước biển dâng<br /> thì dòng nước mặn này chưa đổ lên Ngã Năm tràn vào ruộng đồng. Các nhà<br /> khoa học nghiên cứu dòng chảy và lưu lượng nước sông Hậu trong tình<br /> huống chưa chịu ảnh hưởng của biến đổi khí hậu, vì vậy cho dù cao trình<br /> nước biển lên 70mm/năm thì dòng mặn từ biển Bạc Liêu vẫn không thể tới 5<br /> ngã sông trên. Có một điều các nhà khoa học chưa lường trước là tốc độ biến<br /> đổi khí hậu và xâm mặn xảy ra nhanh hơn tính toán và dự kiến của kịch bản.<br /> <br /> Dự án phân ranh mặn ngọt giữa vùng đất tôm lúa của tỉnh Bạc Liêu với vùng<br /> chuyên lúa của tỉnh Bạc Liêu và Sóc Trăng để ổn định thâm canh tăng năng<br /> suất cây trồng, nuôi trồng thủy sản, đảm bảo an ninh lương thực và phát triển<br /> bền vững cho vùng dự án với diện tích 165.000 ha. Hiện tại, dự án đã triển<br /> khai được 38/66 cống và đã bàn giao cho địa phương sử dụng 18 cống. Ông<br /> Bình cho biết, trước kia, để ngăn chặn nước mặn xâm chiếm nước ngọt,<br /> chính quyền địa phương các xã, huyện đã chủ động đắp đập ngăn mặn để<br /> “cứu” đồng ruộng. Tuy nhiên, mỗi năm phải đắp vào bới ra rất mất thời gian<br /> và gây nhiều tốn kém mà lại không chắc chắn. Khi dự án phân ranh mặn<br /> ngọt giữa hai tỉnh Bạc Liêu và Sóc Trăng sẽ có một trạm điều hành chung<br /> của cả hệ thống, việc đóng mở đều được điều hành trên máy, phân bổ hài<br /> hòa nước mặn và nước ngọt cho nuôi trồng thủy sản, sản xuất lúa và trồng<br /> cây ăn trái.<br /> <br /> Nông nghiệp ở ĐBSCL có vai trò to lớn trong chiến lược an ninh lương thực<br /> quốc gia và xuất khẩu. Tuy nhiên, sự phát triển nông nghiệp sở dĩ còn gặp<br /> nhiều khó khăn, trở ngại bởi cơ sở hạ tầng phục vụ cho nông nghiệp, đặc<br /> biệt là công trình thủy lợi chưa đáp ứng được yêu cầu. Do đó, để đảm bảo an<br /> toàn cho vùng sản xuất nông nghiệp quan trọng này trước những biến đổi bất<br /> thường của khí hậu, việc quy hoạch xây dựng hệ thống thủy lợi nhằm phát<br /> triển bền vững cho mảnh đất “Chín Rồng” đang là yêu cầu cấp thiết. Đây<br /> cũng là một trong những mục tiêu hướng đến xây dựng nông thôn mới<br /> ĐBSCL.<br /> <br /> VIỆT ÂU – HỒNG NHUNG (TTXVN)<br />