Khóa định loại các loài họ tôm he (Penaeidae) ở vùng ven biển Nghệ An - Hà Tĩnh

KHÓA ĐỊNH LOẠI CÁC LOÀI HỌ<br /> TÔM HE (PENAEIDAE) Ở VÙNG VEN BIỂN NGHỆ AN - HÀ TĨNH<br /> LÊ THỊ THU HUỆ<br /> Trường Đại học Thủ Dầu Một<br /> NGUYỄN VĂN THUẬN<br /> Trường Đại học Sư phạm, Đại học Huế<br /> Tóm tắt: Trong bài báo này, dựa trên các đặc điểm hình thái chúng tôi xây<br /> dựng khóa định loại đến giống cho họ tôm he (Penaeidae) và khóa định loại<br /> đến loài cho 5 giống (Penaeus, Metapenaeus, Parapenaeopsis,<br /> Trachypenaeus, Metapenaeopsis) thuộc họ tôm he (Penaeidae) ở vùng ven<br /> biển Nghệ An-Hà Tĩnh.<br /> Từ khóa: khóa định loại họ tôm he, Nghệ An, Hà Tĩnh<br /> <br /> 1. MỞ ĐẦU<br /> Trong động vật giáp xác (Crustacea) ở biển, họ tôm he (Penaeidae) được quan tâm<br /> nhiều do sự đa dạng về thành phần loài, có ý nghĩa kinh tế, quan trọng đối với nghề nuôi<br /> và khai thác thủy sản ở vùng ven biển nước ta. Nghiên cứu về nguồn lợi tôm làm cơ sở<br /> khoa học cho các giải pháp khai thác, bảo vệ và nuôi trồng thủy sản là cần thiết. Vì vậy,<br /> trong bài báo này chúng tôi dựa trên kết quả nghiên cứu thành phần loài họ tôm he<br /> (Penaeidea) ở vùng ven biển Nghệ An-Hà Tĩnh [3] để xây dựng khóa định loại các loài<br /> thuộc họ tôm he (Penaeidae) ở vùng nghiên cứu.<br /> 2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> Mẫu vật được thu ở 6 điểm: Cửa Khẩu, Kỳ Anh, Hà Tĩnh; Cửa Nhượng, Cẩm Xuyên, Hà<br /> Tĩnh; Cửa Sót, Lộc Hà, Hà Tĩnh; Cửa Hội, Nghi Xuân, Hà Tĩnh; Vịnh Diễn Châu, Diễn<br /> Châu, Nghệ An và Cửa Tráp, Quỳnh Lưu, Nghệ An. Mẫu được bảo quản bằng cồn 700 và<br /> lưu trữ tại Phòng thí nghiệm Động vật học, Khoa Sinh học, Trường Đại học Sư phạm Huế.<br /> Các chỉ tiêu dùng trong định loại gồm: Hình dạng chủy và công thức chủy (CR); các<br /> gai, gờ, rãnh hiện diện trên vỏ đầu ngực (Carapace), trên các đốt bụng; cấu tạo của chân<br /> ngực và các đốt trên chân ngực, gai ở chân ngực, đốt đuôi; hình dạng cơ quan sinh dục<br /> cái (thelycum) và cơ quan sinh dục đực (petasma) (Hình 1, 2, 3, 4).<br /> Định loại các loài thuộc họ tôm he (Penaeidae) dựa vào khoá định loại của Kubo I.<br /> (1949) [5]; Holthuis L.B. (1980) [4]; Starobogatov Y.I. (1972) [7]; Nguyễn Văn Chung,<br /> Đặng Ngọc Thanh, Phạm Thị Dự (2000) [2].<br /> Việc xây dựng khóa định loại các giống, loài thuộc họ tôm he (Penaeidae) ở vùng<br /> nghiên cứu chúng tôi sử dụng các đặc điểm hình thái điển hình, dễ phân biệt như hình<br /> dạng và công thức chuỷ (CR), các gai, gờ, rãnh hiện diện trên vỏ đầu ngực, cấu tạo chân<br /> ngực, đốt đuôi, cấu tạo cơ quan sinh dục, đồng thời dựa vào khóa định loại họ tôm he<br /> (Penaeidae) của Pérez Farfante I. và Kensley B. (1997) [6].<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm, Đại học Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 04(36)/2015: tr. 56-62<br /> <br /> KHÓA ĐỊNH LOẠI CÁC LOÀI TÔM HE (PENAEIDAE) Ở VÙNG VEN BIỂN NGHỆ AN…<br /> <br /> 57<br /> <br /> 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN<br /> 3.1. Thành phần loài họ tôm he (Penaeidae) ở vùng ven biển Nghệ An-Hà Tĩnh<br /> Qua nghiên cứu, chúng tôi đã xác định được 25 loài, thuộc 6 giống (Penaeus,<br /> Metapenaeus, Parapenaeopsis, Trachypenaeus, Metapenaeopsis và Litopenaeus) của họ<br /> tôm he (Penaeidae) ở vùng ven biển Nghệ An-Hà Tĩnh (Bảng 1). Trong đó giống tôm he<br /> (Penaeus) có số loài phong phú nhất (7 loài, chiếm 28%), giống tôm he chân trắng<br /> (Litopenaeus) chỉ có 1 loài (chiếm 4%).<br /> <br /> Hình 1. Cấu tạo ngoài của tôm he [1]. 1. Răng dưới chủy, 2. Răng trên chủy, 3. Rãnh râu hốc mắt, 4. Gai<br /> gan, 5. Rãnh dọc, 6. Đốt bụng I, 7. Đốt bụng VI, 8. Đốt đuôi, 9. Nhánh đuôi, 10. Chân bơi, 11. Chân bò<br /> V, 12. Chân bò I, 13. Râu II, 14. Vẩy râu, 15. Râu I , 16. Rãnh bên chủy, 17. Gờ sau chủy.<br /> <br /> 3<br /> 1<br /> <br /> 2<br /> 8<br /> 4<br /> 5<br /> 6<br /> 7<br /> <br /> 9<br /> 10<br /> 11<br /> <br /> Hình 2. Chân ngực tôm he [1]. 1. Đốt ngón (Dactylus), 2. Đốt bàn (Propodus), 3. Đốt ống (Garpus), 4.<br /> Đốt đùi (Endopod), 5. Đốt tiếp gốc (Ischium), 6. Đốt gốc (Basic), 7. Đốt đế (Coxa), 8. Nhánh ngoài<br /> (Exopodite), 9. Mang khớp (Arthrobranchs), 10. Mang bên (Pleurobranch), 11. Mang nhánh<br /> (Mastigobranch).<br /> <br /> 58<br /> <br /> LÊ THỊ THU HUỆ - NGUYỄN VĂN THUẬN<br /> <br /> Hình 3. Chân đuôi và đốt đuôi tôm he [1]. 1. Nhánh trước chân đuôi, 2. Đốt đuôi, 3. Rãnh trên đốt đuôi, 4.<br /> Nhánh đuôi, 5. Gai hoạt động, 6. Gai bất động.<br /> <br /> 6<br /> <br /> 1<br /> 7<br /> <br /> 2<br /> 3<br /> 4<br /> 5<br /> <br /> A<br /> <br /> B<br /> <br /> Hình 4. Cơ quan sinh dục ngoài của Penaeus monodon [2]. A. Petasma (cơ quan sinh dục đực):<br /> 1. Chân bò IV, 2. Tấm giữa hay tấm trước (Median or anterior plate), 3. Chân bò V, 4. Tấm bên<br /> hay tấm sau (Lateral or posterior plate), 5. Đốt ngực cuối (Last thoracic sternite); B. Thelycum<br /> (cơ quan sinh dục cái): 6. Phần lồi của tấm giữa (Distomedian projection), 7. Phần lồi của tấm<br /> bên (Distolateral projection).<br /> Bảng 1. Thành phần loài họ tôm he (Penaeidae) ở vùng ven biển Nghệ An-Hà Tĩnh<br /> Stt<br /> I<br /> 1<br /> 2<br /> 3<br /> 4<br /> 5<br /> 6<br /> 7<br /> <br /> Tên khoa học<br /> Penaeus Fabricus, 1798<br /> Penaeus (Melicertus ) canaliculatus (Olivier, 1811)<br /> P. (Fennreopenaeus) indicus H. Milen-Edwards, 1837<br /> P. (Marsupenaeus) japonicus Bate, 1888<br /> P. (Melicertus) latisulcatus Kishinouye, 1896<br /> P. (Penaeus) monodon Fabricus, 1798<br /> P. (Fennreopenaeus) penicillatus Alcock, 1905<br /> P. (Penaeus) semisulcatus de Haan, 1850<br /> <br /> Tên Việt Nam<br /> Giống tôm he<br /> Tôm he rãnh sâu<br /> Tôm he Ấn Độ<br /> Tôm he Nhật Bản<br /> Tôm gân<br /> Tôm sú<br /> Tôm he lông dài<br /> Tôm vằn<br /> <br /> KHÓA ĐỊNH LOẠI CÁC LOÀI TÔM HE (PENAEIDAE) Ở VÙNG VEN BIỂN NGHỆ AN…<br /> <br /> II<br /> 8<br /> 9<br /> 10<br /> 11<br /> 12<br /> 13<br /> III<br /> 14<br /> 15<br /> 16<br /> 17<br /> 18<br /> IV<br /> 19<br /> 20<br /> 21<br /> 22<br /> V<br /> 23<br /> 24<br /> VI<br /> 25<br /> <br /> Metapenaeus Wood- Mason et Alcock, 1891<br /> M. affinis (H.M.Edwards, 1837)<br /> M. ensis (de Haan, 1850)<br /> M. moyebi (Kishinouye, 1896)<br /> M. papuensis Racek et Dall, 1965<br /> M. dobsoni (Miers, 1978)<br /> M. joyneri (Miers, 1880)<br /> Parapenaeopsis Alcock, 1901<br /> P. hardwickii (Miers, 1878)<br /> P. cultrirostri Alcock, 1906<br /> P. hungerfordi Alcock, 1905<br /> P. amicus N.V.Chung, 1971<br /> P. maxillipedo Alcock, 1905<br /> Trachypenaeus Alcock, 1901<br /> T. curvirostris (Stimpson, 1860<br /> T. longipes (Paulson, 1875)<br /> T. malaianus Balls, 1933<br /> T. pescadoreensis Schmitt, 1931<br /> Metapenaeopsis Bouvier, 1905<br /> M. stridulan (Alcock, 1905)<br /> M. dalei (Rathbun, 1902)<br /> Litopenaeus Farfante I.P. and Kensley, 1997<br /> L. vannamei (Boone, 1931)<br /> <br /> 59<br /> <br /> Giống tôm rảo<br /> Tôm bộp<br /> Tôm rảo đất<br /> Tôm rảo cát<br /> Tôm rảo đầm<br /> Tôm rảo cađan<br /> Tôm rảo vàng<br /> Giống tôm sắt<br /> Tôm sắt cứng<br /> Tôm sắt rằn<br /> Tôm sắt hoa<br /> Tôm sắt Bắc Bộ<br /> Tôm sắt choán<br /> Giống tôm đanh<br /> Tôm đanh móc<br /> Tôm đanh chân dài<br /> Tôm đanh Mã Lai<br /> Tôm đanh vòng<br /> Giống tôm vỏ đỏ<br /> Tôm gỏ<br /> Tôm đỏ đali<br /> Giống tôm he chân trắng<br /> Tôm he chân trắng<br /> <br /> 3.2. Khóa định loại<br /> 3.2.1. Khóa định loại đến giống thuộc họ Penaeidae ở vùng ven biển Nghệ An - Hà Tĩnh<br /> 1(2) Cơ quan sinh dục đực không đối xứng; chân hàm III có 1 gai đốt gốc….<br /> Metapenaeopsis<br /> 2(1) Cơ quan sinh dục đực đối xứng; chân hàm III không có gai đốt gốc........................3<br /> 3(6) Vỏ đầu ngực không có rãnh dọc……………………………………………………4<br /> 4(5) Đốt ngực cuối có 1 mang bên; chân hàm III có 1 mang nhánh; có gờ dạ dày mắt;<br /> mép trên và dưới chủy đều có gai………………………………………………...Penaeus<br /> 5(4) Đốt ngực VII có 1 mang bên; chân bò V không có nhánh ngoài; chủy bình thường,<br /> mép trên có răng………………………………………………………….....Metapenaeus<br /> 6(3) Vỏ đầu ngực có rãnh dọc…………………………………………………………...7<br /> 7(8) chân bò I không có gai đốt đùi; mép trên chủy không có răng; vỏ đầu ngực có rãnh<br /> dọc kéo dài đến mép sau vỏ đầu……………………………………...…. Parapenaeopsis<br /> 8(7) Chân bò I có gai đốt gốc và gai đốt đùi; vỏ đầu ngực có gai...................Litopenaeus<br /> <br /> 60<br /> <br /> LÊ THỊ THU HUỆ - NGUYỄN VĂN THUẬN<br /> <br /> 3.2.2. Khóa định loại đến loài thuộc giống Penaeus Fabricus, 1798 ở vùng ven biển<br /> Nghệ An-Hà Tĩnh<br /> 1(8) Gờ bên chủy không đạt đến giữa vỏ đầu ngực, không có gờ trán vị.........................2<br /> 2(5) Rãnh bên chủy đầu tương đối sâu, kéo dài đến phía dưới hoặc phía sau gai trên vị.3<br /> 3(4) Gờ sau chủy cao, chân bò V có nhánh ngoài…...P. (penaeus) semisulcatus de<br /> Haan, 1850<br /> 4(3) Gờ sau chủy thấp, chân bò V không có nhánh ngoài……..P. (penaeus) monodon<br /> Fabricius, 1798<br /> 5(2) Rãnh bên chủy nông, kéo dài đến phía trước gai trên vị............................................6<br /> 6(7) Gờ vị mắt chiếm 2/3 độ dài khoảng cách giữa gai gan và hốc mắt, đốt ngón chân<br /> hàm III ở con đực trưởng thành gần bằng độ dài đốt bàn, mặt lưng phần gốc chủy hơi<br /> cao.................................................P.(Fenneropenaeus) indicus H. Milne – Ewards, 1837<br /> 7(6) Gờ vị mắt không có hoặc có chỉ chiếm gần một nửa khoảng cách giữa gai gan và<br /> hốc mắt, đốt ngón chân hàm III ở con đực trưởng thành gấp 1,5 – 2,7 lần độ dài đốt<br /> bàn..............................................................P.(Fenneropenaeus) penicilatus Alcock, 1905<br /> 8(1) Gờ bên chủy đạt đến mép sau vỏ đầu ngực, gờ trán vị phát triển..............................9<br /> 9(10) Mép đốt đuôi không có gai.............................P.(Melicertus) canliculatus (Olivier), 1811<br /> 10(9) Mép đốt đuôi có 3 đôi gai 11<br /> <br /> 11(12) Rãnh bên chủy hơi hẹp hơn gờ sau chủy, chân bò I không có gai đốt đùi, cơ quan<br /> sinh dục cái có đỉnh phiến trước tròn....................................P(Marsupenaeus) japonicus<br /> Bate, 1888<br /> 12(11) Rãnh bên chủy và gờ sau chủy rộng bằng nhau, cơ quan sinh dục cái có đỉnh<br /> phía trước phân chạc.....................................P.(Melicertus) latisucatus Kishinouye, 1996<br /> 3.2.3. Khóa định loại đến loài thuộc giống tôm rảo Metapenaeus Wood-Mason et<br /> Alcock, 1891 ở vùng ven biển Nghệ An-Hà Tĩnh<br /> 1(8) Chân bò I có gai đốt gốc............................................................................................2<br /> 2(5) Gai trên đốt đùi và đốt gốc chân bò I dài bằng nhau.................................................3<br /> 3(4) Tấm trước Thelycum hình tam giác, thùy đỉnh giữa Petasma có dạng 4 cạnh và nhô<br /> cao hơn các thùy đỉnh bên.............................................M. papuensis Racek et Dall, 1965<br /> 4(3) Tấm trước Thelycum hình chữ nhật, các thùy đỉnh giữa Petasma thu hẹp lại về phía<br /> cuối, đỉnh hướng về phía trước....................................................M. ensis (de Haan, 1850)<br /> 5 (2) Ở chân bò I gai trên đốt đùi dài hơn gai trên đốt gốc<br /> 6(7) Petasma có thùy đỉnh giữa hẹp và nhô cao hơn các thùy đỉnh bên, tấm trước<br /> Thelycum tròn..............................................................................M. joyneri (Miers, 1880)<br /> <br />