Khóa luận tốt nghiệp: Ngôn ngữ nghệ thuật thơ Nguyễn Duy

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:62

Thêm vào BST

Báo xấu

72
lượt xem 16
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

mục đích của đề tài là hướng vào tìm hiểu những đặc điểm nổi bật về hình thức ngôn ngữ của thơ Nguyễn Duy, để từ đó có được cái nhìn tổng quát về đặc trưng phong cách ngôn ngữ thơ ông, góp phần vào việc khẳng định vị trí của Nguyễn Duy trên thi đàn. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Khóa luận tốt nghiệp: Ngôn ngữ nghệ thuật thơ Nguyễn Duy

LỜI CẢM ƠN Trong quá trình triển khai đề tài Ngôn ngữ nghệ thuật thơ Nguyễn Duy, tác giả khóa luận đã nhận được sự giúp đỡ của các thầy, cô giáo trong khoa Ngữ Văn, các thầy, cô trong tổ Văn học Việt Nam và đặc biệt là TS - GV. La Nguyệt Anh - người đã tận tâm, chu đáo trong hướng dẫn tôi hoàn thành khóa luận tốt nghiệp này. Tác giả khóa luận xin được bày tỏ lòng biết ơn và gửi lời cảm ơn trân trọng nhất tới các thầy cô. Do năng lực nghiên cứu có hạn, khóa luận chắc chắn không tránh khỏi những thiếu sót. Rất mong sự chỉ bảo, góp ý của các thầy, cô và các bạn đồng nghiệp. Xin trân trọng cảm ơn. Hà Nội, tháng 5 năm 2014 Sinh viên Nguyễn Thị Hoài Thu i
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan: Khóa luận Ngôn ngữ nghệ thuật thơ Nguyễn Duy là kết quả nghiên cứu của riêng tôi, có tham khảo ý kiến của những người đi trước, dưới sự giúp đỡ khoa học của TS - GV. La Nguyệt Anh. Khóa luận không sao chép từ một tài liệu, công trình có sẵn nào. Tôi xin chịu trách nhiệm về lời cam đoan này! Hà Nội, tháng 5 năm 2014 Sinh viên Nguyễn Thị Hoài Thu ii
MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU........................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài........................................................................................ 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................ 2 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu............................................................. 4 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................. 5 5. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 5 6. Đóng góp mới của khóa luận ..................................................................... 6 7. Cấu trúc của khóa luận............................................................................... 7 NỘI DUNG ....................................................................................................... 8 CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG ...................................................... 8 1.1. Giới thuyết chung về ngôn ngữ và ngôn ngữ nghệ thuật........................ 8 1.1.1. Khái niệm ngôn ngữ và ngôn ngữ nghệ thuật................................... 8 1.1.2. Ngôn ngữ nghệ thuật trong thơ....................................................... 10 1.2. Nguyễn Duy và quá trình sáng tạo nghệ thuật...................................... 15 1.2.1. Vài nét về tác giả Nguyễn Duy........................................................ 15 1.2.2. Quá trình sáng tạo nghệ thuật ........................................................ 18 CHƯƠNG 2: ĐẶC TRƯNG NGÔN NGỮ NGHỆ THUẬT THƠ NGUYỄN DUY .............................................................................................. 24 2.1. Ngôn ngữ thơ Nguyễn Duy giản dị, đời thường................................... 24 2.1.1. Kết hợp ngôn ngữ thơ ca dân gian và ngôn ngữ đời sống ............. 24 2.1.2. “Lạ hóa” ngôn ngữ đời thường...................................................... 33 2.2. Ngôn ngữ thơ Nguyễn Duy giàu tính nhạc và tính tạo hình................. 37 2.2.1. Ngôn ngữ thơ giàu tính nhạc .......................................................... 37 2.2.2. Ngôn ngữ thơ giàu tính tạo hình..................................................... 44 iii
2.3. Ngôn ngữ thơ Nguyễn Duy có sự kết hợp tài tình các thủ pháp nghệ thuật .................................................................................................... 48 2.3.1. Thủ pháp liệt kê, trùng điệp ............................................................ 49 2.3.2. Thủ pháp so sánh, ẩn dụ ................................................................. 52 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 55 TÀI LIỆU THAM KHẢO iv
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Từ lâu, thơ ca đã ăn sâu vào tiềm thức, tâm hồn và cả lối sống của người Việt Nam. Một trong những giá trị làm nên điệu tâm hồn Việt khiến thơ ca gắn bó sâu sắc với con người và cuộc sống hàng ngày, đó chính là ngôn ngữ. Thơ ca được xem là hiện tượng độc đáo của văn học ở cơ chế vận hành bộ máy ngôn ngữ của nó. Khác với văn xuôi, thơ ca là thể loại chỉ dùng một lượng hữu hạn các đơn vị ngôn ngữ để biểu hiện cái vô hạn của cuộc sống bao gồm các sự kiện tự nhiên và xã hội cũng như những điều thầm kín trong tâm hồn con người. Để thực hiện sứ mệnh đó, từ hệ thống ngôn ngữ tự nhiên vô cùng phong phú, người nghệ sĩ đã sáng tạo một thế giới ngôn từ mới. Đó cũng là căn nguyên tạo nên biết bao cuộc tranh luận gay gắt và thú vị ở nhiều thời đại. 1.2. Trên thi đàn thơ Việt Nam hiện đại, Nguyễn Duy là một tiếng nói quan trọng góp phần làm nên diện mạo riêng của thế hệ thơ trẻ thời kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Sau chiến tranh, trở về với đời thường, Nguyễn Duy vẫn chứng tỏ được bút lực dồi dào của mình. Theo thời gian, sức sống của thơ Nguyễn Duy dường như mỗi lúc một mãnh liệt và toả sáng, được bạn đọc cũng như giới nghiên cứu - phê bình văn học quan tâm và đón nhận nồng nhiệt hơn. Đặc biệt, những sáng tạo của ông về ngôn từ nghệ thuật luôn hấp dẫn độc giả - những người thưởng thức và cả những người nghiên cứu về thơ ca. Sẽ rất thiếu xót nếu chúng ta bỏ qua yếu tố ngôn từ nghệ thuật như một sức sống tiềm ẩn trong thơ ca của Nguyễn Duy. Đi sâu tìm hiểu về ngôn ngữ trong thơ ca Nguyễn Duy sẽ cho chúng ta cái nhìn toàn diện hơn về nhà thơ này. Đồng thời, phần nào thấy rõ hơn những giá trị đặc trưng của ngôn ngữ thơ Việt Nam. Mặt khác, thơ Nguyễn Duy đã được lựa chọn và đưa vào chương trình giảng văn ở bậc phổ thông, vì vậy, việc tìm hiểu ngôn từ nghệ thuật trong thơ Nguyễn Duy nói riêng và thơ ca Việt Nam nói chung nhằm đáp ứng nhu cầu 1
giảng dạy, học tập trong nhà trường, đặc biệt là những sáng tạo của nhà thơ trên phương diện ngôn ngữ. Xuất phát từ những lý do trên, chúng tôi chọn đề tài Ngôn ngữ nghệ thuật trong thơ Nguyễn Duy. 2. Lịch sử vấn đề Xuất hiện trên thi đàn Việt Nam từ những năm bảy mươi, Nguyễn Duy đã trở thành đối tượng thu hút sự quan tâm của các nhà nghiên cứu, phê bình yêu thích thơ ông. Có thể nói người có công phát hiện và giới thiệu thơ Nguyễn Duy đầu tiên là Hoài Thanh. Bằng con mắt “tinh đời” Hoài Thanh đã nhận định: “Thơ Nguyễn Duy thể hiện được cái cao đẹp của những người không tuổi, không tên”, đồng thời ông cũng nhận ra cái “chất quê đằm thắm” từ những điều “quen thuộc mà không nhàm” của thơ Nguyễn Duy. Trải qua hơn một phần tư thế kỷ, đã có nhiều công trình nghiên cứu lớn nhỏ viết về cuộc đời cũng như tác phẩm của Nguyễn Duy với quy mô và hướng tiếp cận, nghiên cứu khác nhau. Trong phạm vi giới hạn của đề tài, chúng tôi sẽ hệ thống những ý kiến nổi bật, những nhận định quan trọng liên quan đến ngôn từ nghệ thuật trong thơ Nguyễn Duy. Viết về thế giới nghệ thuật trong thơ Nguyễn Duy, ngôn ngữ cũng được xem là yếu tố quan trọng làm nên vẻ đẹp riêng trong thơ ca của ông, vì vậy, có rất nhiều ý kiến đánh giá cũng như những bài viết, bài nghiên cứu có liên quan đến ngôn ngữ thơ Nguyễn Duy, mặc dù vẫn chưa có sự thống nhất hoàn toàn. Theo Phạm Thu Yến: thơ Nguyễn Duy là sự kết hợp giữa “ngôn ngữ đời thường” và “ngôn ngữ đậm màu sắc hiện đại” [31, tr.79], Nguyễn Quang Sáng lại có ý kiến khác: “Thơ Nguyễn Duy đượm tính dân tộc và nhuần nhuyễn ngôn ngữ dân gian” [19, tr.96]. Còn với Vương Trí Nhàn, thơ Nguyễn Duy là “bản hợp xướng của những chữ lạ” [17, tr.283], Hồ Văn Hải thì khẳng định: “Sáng tạo từ láy là điểm nổi bật nhất trong lục bát Nguyễn Duy” [10, tr.6]. Đặc biệt với sự xuất hiện của tập thơ Ánh Trăng (1985) - tập thơ đoạt 2
giải thưởng của Hội Nhà văn Việt Nam - Nguyễn Duy mới thực sự được giới nghiên cứu phê bình quan tâm tìm hiểu. Nguyễn Bùi Vợi nhận xét: “Viết về ánh trăng mà để nói chuyện đời, chuyện tình nghĩa. Tác giả chọn một lối viết giản dị, dễ hiểu. Đọc xong bài thơ, những người thích ngôn ngữ tân kỳ có thể cho là không có gì, những người ưa loại văn trau chuốt, tỉa tót đến tinh xảo có thể thất vọng, những người thích lối nói ồn ào đại ngôn có thể ngỡ ngàng” [29, tr7]. Lê Quang Hưng trong bài Thơ Nguyễn Duy và Ánh trăng (tạp chí văn học số 3/1986) có nhận xét đáng chú ý về nội dung và nghệ thuật thơ Nguyễn Duy: “Nguyễn Duy muốn đứng giữa hôm nay và nhìn lại hôm qua từ tâm trạng riêng, tiếng thơ anh như một lời cảnh tỉnh, lời nhắc nhở… Không chỉ qua thể thơ, giọng điệu mà chất dân gian của thơ Nguyễn Duy ngấm trong cả cách cảm lối nghĩ, trong quá trình “dàn dựng” hình tượng thơ. Tất cả những cái đó vừa rất dân tộc, rất truyền thống lại vừa khá hiện đại, khá mới…” [12, tr.156]. Có thể nói, sự ra đời của Ánh Trăng đánh dấu bước trưởng thành mang tính chất quyết định trong sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Duy. Vương Trí Nhàn trong bài viết Một bản sắc đã đến lúc định hình khẳng định: “Sự tìm tòi kéo dài liên tục qua các tập thơ Ánh trăng (1984), Mẹ và em (1987), Đường xa (1989), Qùa tặng (1990), và với tập thơ Về (1994), từ chỗ pha giọng chập chững, mày mò nhà thơ đã đi tới một giọng điệu có nhiều phẩm chất thuần nhất, dân dã mà hiện đại, từng trải dạn dày song lại run rẩy tinh tế, cay đắng ngậm ngùi ngay trong khi cười cợt đắm say, lam lũ dông dài mà vẫn có những nét cao sang riêng…” [17, tr.3]. Bài viết còn đề cập đến một vài đặc điểm ngôn ngữ trong thơ Nguyễn Duy: “Sự đắm đuối đi tìm những chữ lạ”, “ăn chịu với truyền thống - thơ lục bát” [17, tr.8]… Từ Sơn trong bài Thơ Nguyễn Duy vui mừng nhận thấy: “điều đáng mừng là thơ ông đã góp phần vào kho tàng thơ Xã hội chủ nghĩa hiện đại những bài thơ hay mang dáng vẻ riêng, nồng nàn hơi thở đời sống, giàu hương vị dân tộc và dào dạt một tình yêu cuộc sống trong dáng hình bình dị, chân chất, dân dã…” [21, tr.2]. 3
Nghiên cứu về thơ Nguyễn Duy còn phải kể đến một bài viết rất công phu của Chu Văn Sơn là Nguyễn Duy - Thi sĩ thảo dân, bài viết không chỉ khám phá hành trình thơ Nguyễn Duy mà trên chặng đường ấy, Nguyễn Duy đã tìm ra “trọn vẹn cái tôi của mình” - cái tôi “thảo dân chính hiệu”. Tác giả còn cho rằng: “Duy phải lòng lục bát” nhưng “cây đàn này của Duy chơi điệu mới, nhịp mới, hồn mới”. Duy còn thích “xài thứ ngôn từ hồn nhiên”, “khoái lối ghẹo dân gian”, đặc biệt là sự dung nạp “thứ ngôn từ dính bụi mà lấp lánh chất folklore” vào thơ [20, tr.38-53]. Ngoài ra còn rất nhiều bài viết tìm hiểu thơ Nguyễn Duy qua phân tích, bình giảng một tác phẩm cụ thể: Lê Trí Viễn khi nói về bài Tre Việt Nam trong cuốn Đến với thơ hay [30, tr.289]. Hoàng Nhuận Cầm khi nói về bài Áo trắng má hồng (Báo Tuổi trẻ hạnh phúc số 5/1996)… Một số bài viết nhỏ của các tác giả như Trần Hòa Bình, Vũ Quần Phương, Tế Hanh… đã phát hiện nhiều khía cạnh đặc sắc của thơ Nguyễn Duy. Tổng quan về lịch sử nghiên cứu thơ Nguyễn Duy, chúng ta thấy đã có một số bài viết nghiên cứu thơ ông dưới góc độ ngôn ngữ nhưng chưa phải là nhiều. Qua quá trình nghiên cứu, tìm hiểu thơ Nguyễn Duy, chúng tôi nhận thấy vấn đề về ngôn ngữ thơ Nguyễn Duy còn nhiều vấn đề chưa được triển khai, làm rõ. Trong phạm vi khóa luận tốt nghiệp này, chúng tôi mong muốn tìm hiểu đặc trưng ngôn ngữ thơ Nguyễn Duy để thấy được nét riêng trong thơ ông, khẳng định những đóng góp đáng trân trọng của Nguyễn Duy trên thi đàn. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Đi sâu vào đề tài này, mục đích của chúng tôi là hướng vào tìm hiểu những đặc điểm nổi bật về hình thức ngôn ngữ của thơ Nguyễn Duy, để từ đó có được cái nhìn tổng quát về đặc trưng phong cách ngôn ngữ thơ ông, góp phần vào việc khẳng định vị trí của Nguyễn Duy trên thi đàn. 4
So sánh đối chiếu ngôn ngữ thơ Nguyễn Duy với ngôn ngữ thơ của các tác giả khác, đặc biệt là các tác giả cùng thời với ông để tìm ra những đặc điểm chung nhất và những đặc trưng riêng của thơ ca mỗi người. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Khóa luận đặt ra các nhiệm vụ nghiên cứu sau: - Tìm hiểu cơ sở lý luận về ngôn ngữ nghệ thuật và ngôn ngữ nghệ thuật thơ. - Tìm hiểu những nét chính về tác giả Nguyễn Duy và quá trình sáng tạo nghệ thuật của ông. - Tìm hiểu những đặc trưng nổi bật về ngôn ngữ nghệ thuật trong thơ Nguyễn Duy. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Khóa luận nghiên cứu đặc trưng ngôn ngữ nghệ thuật trong thơ Nguyễn Duy. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi nội dung: Các yếu tố ngôn ngữ đặc trưng trong thơ Nguyễn Duy. - Phạm vi tư liệu: Để thực hiện việc nghiên cứu ngôn ngữ nghệ thuật trong thơ Nguyễn Duy, chúng tôi chủ yếu khảo sát, nghiên cứu sáng tác của ông trong tuyển tập Thơ Nguyễn Duy, Nxb Giáo dục, 1998. Bên cạnh việc khảo sát chủ yếu ở tuyển thơ trên, chúng tôi sử dụng tư liệu trong các tập khác của Nguyễn Duy. Khi cần thiết, khóa luận có so sánh, mở rộng với thơ của các nhà thơ khác. 5. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện nhiệm vụ nghiên cứu trên, chúng tôi vận dụng các phương pháp chủ yếu sau đây: 5
5.1. Phương pháp phân tích và tổng hợp Đây là phương pháp cơ bản và phổ biến trong nghiên cứu văn học nói chung. Chúng tôi vận dụng phương pháp này để phân tích các câu thơ, khổ thơ, đoạn thơ, bài thơ có tính chất tiêu biểu, điển hình để minh họa cho các luận điểm của khóa luận. 5.2. Phương pháp thống kê, so sánh Phương pháp này giúp chúng tôi thống kê và phân loại các đặc điểm ngôn từ nghệ thuật trong thơ của Nguyễn Duy, từ đó làm cơ sở để triển khai các luận điểm cho khóa luận. Bên cạnh đó, chúng tôi sử dụng phương pháp so sánh là để khẳng định nét độc đáo, đặc sắc của phong cách thơ Nguyễn Duy trong mối tương quan so sánh với các tác giả, tác phẩm khác. Với việc sử dụng phương pháp này chúng tôi có cơ sở để tìm hiểu, lí giải và xác định rõ những giá trị cũng như đóng góp của thơ Nguyễn Duy trên nhiều bình diện khác nhau. 5.3. Phương pháp cấu trúc - hệ thống Ngôn từ nghệ thuật là một hệ thống cấu trúc bao gồm nhiều yếu tố có quan hệ chặt chẽ với nhau. Khóa luận chú trọng việc tìm ra những yếu tố cơ bản để tạo nên những chỉnh thể thống nhất. Mặt khác, sử dụng phương pháp này giúp chúng tôi tiếp cận một cách hệ thống các yếu tố cấu thành nên chỉnh thể ngôn ngữ nghệ thuật thơ Nguyễn Duy. Mọi đối tượng, mọi vấn đề khảo sát được chúng tôi đặt trong tương quan hệ thống, trong quy luật cấu trúc này. 6. Đóng góp mới của khóa luận Đây là công trình đầu tiên nghiên cứu một cách toàn diện và hệ thống về Ngôn ngữ nghệ thuật thơ Nguyễn Duy. Khóa luận đã tìm hiểu thơ Nguyễn Duy trên phương diện ngôn ngữ nghệ thuật, những đặc điểm nổi bật về ngôn ngữ trong thơ ông, để từ đó khẳng định bản sắc riêng độc đáo của ngòi bút Nguyễn Duy và vị thế của ông 6
trong tiến trình vận động và phát triển của thơ Việt Nam hiện đại. Kết quả của khóa luận sẽ góp một phần vào việc nghiên cứu, giảng dạy, học tập về thơ Nguyễn Duy trong nhà trường. 7. Cấu trúc của khóa luận Ngoài phần mở đầu, kết luận, và tài liệu tham khảo, phần nội dung chính của khóa luận được triển khai gồm hai chương sau: Chương 1: Những vấn đề chung. Chương 2: Đặc trưng ngôn ngữ nghệ thuật thơ Nguyễn Duy. 7
NỘI DUNG CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG 1.1. Giới thuyết chung về ngôn ngữ và ngôn ngữ nghệ thuật 1.1.1. Khái niệm ngôn ngữ và ngôn ngữ nghệ thuật 1.1.1.1. Khái niệm ngôn ngữ Ngôn ngữ là một hệ thống tín hiệu đặc biệt và quan trọng bậc nhất của loài người, là phương tiện tư duy và công cụ giao tiếp của xã hội. Ngôn ngữ bao gồm ngôn ngữ nói và ngôn ngữ viết, trong thời đại hiện nay, nó là công cụ quan trọng nhất của sự trao đổi văn hoá giữa các dân tộc. Theo Từ điển thuật ngữ văn học, ngôn ngữ là: “công cụ, là chất liệu cơ bản của văn học, vì vậy văn học được gọi là loại hình nghệ thuật ngôn từ. Trong tác phẩm, ngôn ngữ văn học là một trong những yếu tố quan trọng thể hiện cá tính sáng tạo, phong cách và tài năng của nhà văn, mỗi nhà văn lớn bao giờ cũng là tấm gương sáng về mặt hiểu biết sâu sắc ngôn ngữ nhân dân, cần cù lao động để trau dồi ngôn ngữ trong quá trình sáng tác” [9, tr.215]. Tính chính xác, tính hàm súc, tính đa nghĩa, tính tạo hình và tính biểu cảm là những thuộc tính của ngôn ngữ văn học. 1.1.1.2. Khái niệm ngôn ngữ nghệ thuật Theo Từ điển thuật ngữ văn học, ngôn ngữ nghệ thuật là: “Ngôn ngữ mang tính nghệ thuật được dùng trong văn học. Trong ngôn ngữ học, thuật ngữ này có ý nghĩa rộng hơn, nhằm chỉ một cách bao quát các hiện tượng ngôn ngữ được dùng một cách chuẩn mực trong các văn bản nhà nước, trên báo chí, đài phát thanh, trong văn học và khoa học” [9, tr.215]. Ngôn ngữ chính là cái vỏ của tác phẩm. Bạn đọc muốn khám phá thế giới bên trong thì trước hết phải bóc tách được cái vỏ bên ngoài. Vì thế, khi đến với bất kì một tác phẩm nào, khám phá ngôn ngữ nghệ thuật của tác phẩm 8
chính là yêu cầu đầu tiên và tất yếu để bạn đọc đi sâu tìm hiểu những giá trị nội dung, giá trị nghệ thuật và cả những giá trị thẩm mĩ mà tác giả gửi gắm. Ngôn ngữ là công cụ, là chất liệu cơ bản của văn học, vì vậy văn học được gọi là loại hình nghệ thuật ngôn từ. Bàn về ngôn từ trong văn học, M.Gocki cho rằng: “ngôn ngữ là yếu tố thứ nhất của văn học” [9, tr.310]. Ngôn ngữ trong tất cả tính chất thẩm mĩ của nó là chất liệu, là phương tiện biểu hiện mang tính đặc trưng của văn học. Không có ngôn ngữ thì không thể có tác phẩm văn học (phi ngôn ngữ bất thành văn). Trong tác phẩm văn học, ngôn ngữ là phương tiện để cụ thể hóa và vật chất hóa sự biểu hiện chủ đề và tư tưởng tác phẩm, tính cách nhân vật và cốt truyện… Nguyễn Tuân đã định nghĩa về nghề văn như sau: “Nghề văn là nghề của chữ - chữ với tất cả mọi nghĩa mà mỗi chữ phải có được trong một câu, nhiều câu. Nó là cái nghề dùng chữ nghĩa mà sinh sự để sự sinh” [18, tr.68]. Ngôn ngữ nghệ thuật còn được gọi là ngôn ngữ văn học, ngôn ngữ sử dụng trong tác phẩm văn chương. Ngôn ngữ nghệ thuật trong tác phẩm văn học là ngôn ngữ toàn dân đã được nghệ thuật hóa. Ngôn ngữ ấy đã được chọn lọc, gọt rũa, trau chuốt,... và đặc biệt ngôn ngữ ấy phải đem lại cho người đọc những cảm xúc thẩm mĩ, xúc cảm được nhận biết thông qua những rung động tình cảm. Điều này khác hẳn với những xúc cảm khoa học - những rung động thông qua suy lý và chứng minh. Ngôn ngữ của tác phẩm văn học là một hiện tượng nghệ thuật. Bất kỳ một tác phẩm văn học nào cũng đều được viết hoặc được kể bằng lời (văn học viết hoặc văn học dân gian - truyền miệng). Ở phương diện thể loại, văn học có lời thơ, lời văn. Ở phương diện chức năng và các thành phần cấu tạo của lời văn nghệ thuật có lời tác giả, lời nhân vật, lời trực tiếp, gián tiếp… nói chung gọi là lời văn. Lời văn là hình thức ngôn từ nghệ thuật của tác phẩm văn học. 9
Khác với các loại hình nghệ thuật khác, văn học sử dụng chất liệu là ngôn từ (chất liệu phi vật thể). Sở dĩ văn học sử dụng chất liệu đó là do sự chi phối của phương thức thể hiện, phương thức phản ánh đời sống. Như ta đã biết, văn học phản ánh đời sống bằng hình tượng, thông qua hình tượng đó mà tác giả thể hiện tâm tư, tình cảm, thái độ và cách đánh giá của mình đối với đời sống. Đặc trưng của ngôn ngữ nghệ thuật trong tác phẩm văn học là: tính hình tượng, tính tổ chức cao, tính hàm súc, tính biểu cảm, tính chính xác... Nhờ những thuộc tính đó mà văn học phản ánh cuộc sống theo đúng đặc trưng của nó, không giống bất kì một loại hình nghệ thuật nào khác. Căn cứ chủ yếu để phân biệt ngôn ngữ nghệ thuật với các hình thái của hoạt động ngôn ngữ chính là ở chỗ, ngôn ngữ nghệ thuật là hình thái hoạt động ngôn ngữ mang ý nghĩa thẩm mĩ. Nó được sử dụng để phục vụ nhiệm vụ trung tâm là xây dựng hình tượng văn học và giao tiếp nghệ thuật. Vì vậy, tính hình tượng, tính thẩm mĩ là thuộc tính bản chất, xuyên thấm vào mọi thuộc tính khác và quy định những thuộc tính ấy. Trên đây là vai trò của ngôn ngữ nghệ thuật đối với tác phẩm văn học. Ngoài ra, nó còn đóng vai trò rất lớn đối với người nghệ sĩ. Bởi lẽ, việc phân biệt rõ ràng về thơ văn của mỗi tác giả là nhờ vào hệ thống ngôn ngữ mà các tác giả đã sử dụng. Như vậy, ta không thể phủ định vai trò to lớn của ngôn ngữ nghệ thuật đối với sáng tạo nghệ thuật ngôn từ. Nó vừa là hình thức của tác phẩm vừa là đối tượng mà người nghệ sĩ hướng tới. Vai trò của nó thể hiện từ việc sáng tác và tiếp nhận tác phẩm đến chính phong cách của tác giả. 1.1.2. Ngôn ngữ nghệ thuật trong thơ Thơ là một hình thức sáng tác văn học đầu tiên của loài người. Chính vì vậy mà có một thời gian rất dài, thuật ngữ thơ được dùng chỉ chung cho văn học. Từ thời cổ đại, Aristote trong công trình Nghệ thuật thơ ca đã tổng kết 10
kinh nghiệm nghệ thuật Hy Lạp và dành nhiều chương viết (chương XIX, XX, XXI) bàn về “loại nghệ thuật mà chỉ dùng ngôn từ”, về “cách diễn đạt bằng ngôn từ” [1, tr.82]. Trong nền lý luận văn học cổ điển Trung Hoa, quan niệm về thơ đã được đề cập từ rất sớm. Trong cuốn Văn tâm điêu long, Lưu Hiệp đã đề cập đến các phương diện cơ bản cấu thành nên một bài thơ là: “tình cảm, ý nghĩa (tình văn), ngôn ngữ (hình văn) và âm thanh (thanh văn)”. Nhà thơ Bạch Cư Dị cũng nêu lên các yếu tố then chốt tạo thành điều kiện tồn tại của thơ: “Cái cảm hóa được lòng người chẳng gì trọng yếu bằng tình cảm, chẳng gì đi trước được ngôn ngữ, chẳng gì gần gũi bằng âm thanh, chẳng gì sâu sắc bằng ý nghĩa. Với thơ, gốc là tình cảm, mầm lá là ngôn ngữ, hoa là âm thanh, quả là ý nghĩa”. Đây là một trong những quan niệm về thơ toàn diện và sâu sắc trong nền lý luận văn học cổ điển Trung Hoa. Ở Việt Nam, quan niệm về thơ cũng đã được các nhà nghiên cứu đề cập đến với nhiều ý kiến, nhiều khuynh hướng khác nhau. Nhà thơ Tố Hữu quan niệm: “Thơ là cái nhụy của cuộc sống” [23, tr.73]. Nhà nghiên cứu Phan Ngọc lại gợi ra một trường nghiên cứu thơ hết sức rộng rãi: thơ không chỉ là hiện tượng ngôn ngữ học thuần túy mà chủ yếu là hiện tượng giao tiếp nghệ thuật, một phát ngôn trong ý nghĩa đầy đủ của từ này. Ông cho rằng: “Thơ là hình thức tổ chức ngôn ngữ quái đản nhất” [16, tr.41]. Nhóm tác giả Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học định nghĩa: “Thơ là hình thức sáng tác văn học phản ánh cuộc sống, thể hiện tâm trạng, những cảm xúc mạnh mẽ bằng ngôn ngữ hàm súc giàu hình ảnh và nhất là có nhịp điệu” [9, tr.310]. Có thể thấy, qua các định nghĩa về thơ, các tác giả đã rất coi trọng vị trí của ngôn ngữ trong quá trình sáng tạo thơ. Ngôn ngữ nghệ thuật được xem là yếu tố đầu tiên (“chẳng gì đi trước được ngôn ngữ”- Bạch Cư Dị), có hình 11
thức tổ chức đặc biệt (“thơ là hình thức tổ chức ngôn ngữ quái đản nhất” - Phan Ngọc) và có đặc trưng riêng (“ngôn ngữ hàm súc giàu hình ảnh và nhất là có nhịp điệu” - Nhóm tác giả Từ điển thuật ngữ văn học). Ngôn ngữ nghệ thuật thơ là ngôn ngữ được dùng trong sáng tác nghệ thuật, cụ thể là thơ. Vì thơ là hình thức văn học thể hiện cảm xúc, tâm trạng nên ngôn ngữ nghệ thuật thơ là thứ ngôn ngữ giàu hình ảnh, hàm súc, gợi cảm, có nhịp điệu. Sóng Hồng cho rằng: “Thơ là nghệ thuật kỳ diệu bậc nhất của trí tưởng tượng” [17, tr.41]. Nhà thơ Hoàng Đức Lương đã rất đề cao nàng thơ: “Thơ là sắc đẹp ở ngoài sắc, vị ngọt ở ngoài vị, không thể trông bằng mắt thường được, chỉ có thi nhân trông thì mới thấy đẹp, nếm mới thấy ngon” [17, tr.41]… Về lao động nghệ thuật thơ, Mai-a-côp-ski - nhà thơ Nga đã viết: Phải phí tổn ngàn cân quặng chữ Mới thu về một chữ mà thôi Những chữ ấy làm cho rung động Triệu trái tim trong hàng triệu năm dài. Không phải ngẫu nhiên Trần Dần lại gọi các nhà thơ là “phu chữ”. Các nhà thơ đã lựa chọn từ ngữ để đưa vào bài thơ cho đúng lúc, đúng chỗ nhằm chuyển tải được những cảm xúc, ý nghĩ của mình đạt hiệu quả thẩm mỹ cao. Một bài thơ hay không dễ gì ta cảm nhận được ngay, có khi chỉ bằng linh cảm mà nhận ra. Đọc rồi, đọc nữa, suy ngẫm, liên tưởng ta mới nhận ra thứ ánh sáng, màu sắc, hương thơm man mát bên trong hình tượng thơ. Vì vậy để hiểu được bài thơ hay, viết được bài thơ đẹp, nhà thơ không thể không khổ công đi tìm ý, tứ, câu, chữ và bao yếu tố khác trong thơ và ngoài thơ. Tìm hiểu về khái niệm ngôn ngữ nghệ thuật trong thơ, bên cạnh đó, chúng tôi thấy được những đặc điểm khái quát và điển hình của ngôn ngữ nghệ thuật trong thơ không chỉ có những điểm chung tương đồng mà bên cạnh đó có sự khác biệt so với ngôn ngữ trong văn xuôi. 12
Cả thơ và văn xuôi đều dùng chất liệu chính là ngôn ngữ để xây dựng tác phẩm. Trong kho tàng ngôn ngữ vô cùng phong phú của toàn dân, nhà thơ hay nhà văn lựa chọn những từ ngữ cần thiết nhất để đưa vào tác phẩm. Đó là quá trình khổ luyện, tìm tòi, tích lũy vốn sống... mới có được những chữ “thần” để có thể “lóe sáng” lên ở câu thơ, câu văn làm cho tác phẩm “nổi gió”, “cất cánh”. Song, do đặc trưng của mỗi thể loại trữ tình hay tự sự mà ngôn ngữ văn học được các tác giả sử dụng khác nhau. Ở văn xuôi, do nhà văn phải xây dựng nhân vật điển hình trong những hoàn cảnh điển hình nên việc miêu tả ngoại hình, nội tâm nhân vật, bối cảnh xã hội... thường phải cụ thể qua nhiều tình tiết, mâu thuẫn. Ở mỗi đoạn, mỗi chương lại có sự phát triển tâm lý nhân vật một cách trực tiếp hay gián tiếp. Số câu chữ có thể giãn ra hay co lại theo ý dồ tác giả. Nhưng nhìn chung là nó không có sự cô đúc như ngôn từ thơ ca. Bàn về đặc trưng ngôn ngữ nghệ thuật thơ, Hữu Đạt nhận định: “Khác với văn xuôi, thơ ca chỉ dùng một lượng hữu hạn các đơn vị ngôn ngữ để biểu hiện cái vô hạn của cuộc sống bao gồm các sự kiện tự nhiên và xã hội cũng như những điều thầm kín trong tâm linh con người” [6, tr.63]. Do vậy, ngôn ngữ thơ là thứ ngôn ngữ chính xác, hàm súc, giàu hình tượng, biểu cảm và giàu sức tưởng tượng. Các yếu tố đó hòa quện vào nhau tạo nên hình tượng thơ lung linh, đa nghĩa. Đó là thứ ngôn ngữ gợi hình, gợi cảm góp phần tạo nên tính họa, tính nhạc trong thơ. Nó biến hóa qua nhiều sắc thái ảo thực bất ngờ, thú vị. Tính chính xác khiến mỗi từ ngữ trong câu thơ phải diễn tả được đúng điều mà nhà thơ nhìn thấy, cảm thấy và những điều sẽ thấy. Lựa chọn được một từ ngữ “đắt” để diễn đạt một ý không phải lúc nào cũng suôn sẻ. Trong một trường liên tưởng của từ ngữ có nhiều từ cùng nghĩa, gần nghĩa, trái nghĩa..., người viết cần liệt kê vài từ để chọn. Tản Đà đã suy nghĩ rất nhiều 13
khi chọn từ “khô” để đưa vào câu thơ: Non cao những ngóng cùng trông Suối khô dòng lệ chờ mong tháng ngày (Thề non nước) Nếu như nhà thơ thay từ khô bằng từ tuôn, hay từ trôi thì hiệu quả sẽ như thế nào? Cũng có khi những từ ngữ trong câu thơ là những hư từ hoặc từ địa phương, từ khẩu ngữ rất bình thường nhưng được đặt đúng vào vị trí câu thơ thì nó vẫn tỏa sáng, diễn tả được đúng ý định của nhà thơ, khắc họa rõ nét nhân vật trữ tình. Tính hình tượng là sự phản ánh hiện thực một cách khái quát bằng nghệ thuật dưới những hiện tượng cụ thể, sinh động, điển hình, được nhận thức trực tiếp bằng cảm tính (chung cho các loại hình nghệ thuật). Ngôn ngữ mang tính hình tượng là ngôn ngữ gợi hình cụ thể. Nhà thơ không nói bằng hạm trù của tư duy logic như trong các môn khoa học tự nhiên mà thông qua hình ảnh cụ thể để diễn đạt những ý niệm trừu tượng. Ví dụ, ở bài thơ Mười cô gái ở Ngã ba Đồng Lộc, nhà thơ Đồng Đức Bốn đã có liên tưởng như các cô vẫn còn sống đâu đây giữa cỏ cây, hoa lá: Cầm cỏ thì thấy mồ hôi Cầm đất thì thấy dấu môi vẫn hồng Sông La tóc sóng bềnh bồng Cầm mây, áo gái chưa chồng còn thơm. Tính biểu cảm là sự bộc lộ cảm xúc trực tiếp hay gián tiếp qua mỗi từ ngữ thơ với các cung bậc: ái, ố, hỉ, nộ của lòng người. Nhà thơ Vũ Cao đã nói hộ người chiến sĩ nỗi đau xé ruột gan khi nghe tin sét đánh - người yêu mất: Nắng lụi bỗng dưng mờ bóng khói Núi vẫn đôi mà anh mất em! (Núi Đôi) 14
Chế Lan Viên viết về nỗi nhớ một cách trực tiếp qua một loạt hình ảnh so sánh trùng điệp gợi trường liên tưởng rộng: Anh bỗng nhớ em như đông về nhớ rét Tình yêu ta như cánh kiến hoa vàng Như xuân đến chim rừng lông trở biếc Tình yêu làm đất lạ hóa quê hương. (Tiếng hát con tàu) Tính biểu cảm của ngôn ngữ thơ trước hết phải xuất phát từ xúc cảm chân tình, dào dạt của nhà thơ. Việc lựa chọn từ ngữ, hình ảnh để biểu đạt chỉ là phương tiện, là chất liệu. Nếu cố tạo ra niềm vui hay nỗi buồn giả tạo thì chỉ đánh lừa được những người không có năng lực thẩm định văn chương. Tóm lại, đọc bài thơ hay, câu thơ hay ta như không còn thấy câu chữ nữa. Cái hay nằm trong sự giản dị. Nếu cố làm duyên làm dáng, điểm phấn tô son, đánh bóng ngôn từ sẽ sa vào xu hướng “vị nghệ thuật” thuần túy. Nguyễn Du từng nói: “Cảnh nào cảnh chẳng đeo sầu/ Người buồn cảnh có vui đâu bao giờ”. Có xúc cảm tốt, tìm được tứ thơ mới lạ nhưng nếu vốn ngôn ngữ nghèo nàn thì khó có được thơ hay. Có thơ hay toàn bài, có thơ chỉ hay ở một câu, một chữ. Song, có một điều không ai chối cãi là chất liệu đầu tiên, duy nhất để làm nên bài thơ là ngôn ngữ. Ngôn ngữ là thứ của cải vô cùng quý báu và lâu đời của dân tộc (Bác Hồ). Mỗi nhà thơ có cách tiếp cận, sử dụng riêng vốn ngôn ngữ toàn dân để làm giàu có vốn ngôn từ của mình. Khi trở lại với con người và cuộc sống thơ ca lúc này sẽ góp phần làm cho tiếng Việt ngày thêm giàu có, trong sáng. 1.2. Nguyễn Duy và quá trình sáng tạo nghệ thuật 1.2.1. Vài nét về tác giả Nguyễn Duy Nguyễn Duy tên thật là Nguyễn Duy Nhuệ, sinh ngày 07-12-1948 tại 15
Thanh Hóa. Tốt nghiệp Khoa Ngữ văn trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, sau khi ra trường, ông về làm việc tại Tuần báo Văn nghệ Hội Nhà văn Việt Nam và là Trưởng Đại diện Báo văn nghệ phía Nam. Nguyễn Duy làm thơ từ khi đang còn là học sinh trường cấp III Lam Sơn - Thanh Hóa. Năm 1973, anh đoạt giải nhất cuộc thi thơ tuần báo Văn nghệ với chùm thơ: Hơi ấm ổ rơm, Bầu trời vuông, Tre Việt Nam trong tập Cát trắng. Nguyễn Duy viết nhiều thể loại nhưng nhiều nhất, tiêu biểu nhất vẫn là thơ. Thơ Nguyễn Duy cũng nhiều loại từ thơ ngắn, tự do, lục bát đến thơ dài. Những tập thơ chính gồm: Cát trắng (1973), Ánh trăng (1978), Đãi cát tìm vàng (1987), Mẹ và em (1987), Đường xa (1989), Quà tặng (1990), Về (1994), Sáu & Tám (1994), Vợ ơi (1995), Tình tang (1995), Bụi (1997), Thơ với tuổi thơ (2002), Thơ trữ tình (2004), 36 bài thơ (2007), Thơ Nguyễn Duy (2010)…). Nói về con người và thơ Nguyễn Duy, nhạc sĩ Trịnh Công Sơn đã nhận xét: “Hình hài Nguyễn Duy giống như đám đất hoang, còn thơ Nguyễn Duy là thứ cây quý mọc trên đám đất hoang đó” [4, tr.82]. Hơn ai hết, Nguyễn Duy có cái ngang tàng, cái chiêm nghiệm đi cùng sự điềm tĩnh trong thơ. Thơ Nguyễn Duy, vì thế chăng, mang cái duyên riêng của thứ cây quý mọc tự nhiên, khỏe khắn. Thơ ông cứ ngấm vào người đọc và có lúc khiến người ta phải giật mình suy nghĩ. Nhiều bài thơ của ông được bạn đọc yêu thích: Tre Việt nam, Hơi ấm ổ rơm, Ánh trăng, Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa, Đò Lèn, Ca dao vọng về, Lời ru đồng đội, Sông Thao, Em ơi gió... Bên cạnh thơ năm tiếng, xen kẽ giữa bảy và tám tiếng, thể bảy tiếng, tám tiếng, thơ tự do, ai cũng biết Nguyễn Duy khá “ăn chịu” với thơ truyền thống, thơ lục bát. Song có thứ lục bát của ca dao Bắc bộ nuột nà óng ả, lại có thứ lục bát của câu đố, của xẩm, dông dài, tàng tễu, ở đó con người thường 16