Khóa luận tốt nghiệp Văn học: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC VOÕ TRÖÔØNG TOAÛN

KHOA KHOA HỌC CƠ BẢN

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP

CHUYÊN NGÀNH VĂN HỌC

THI PHÁP

TRUYỆN NGẮN NGUYỄN MINH CHÂU

SAU 1980

NGUYỄN THỊ CHÚC LINH

Hậu Giang, tháng 05 năm 2013

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC VOÕ TRÖÔØNG TOAÛN

KHOA KHOA HỌC CƠ BẢN

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP

CHUYÊN NGÀNH VĂN HỌC

THI PHÁP

TRUYỆN NGẮN NGUYỄN MINH CHÂU

SAU 1980

Giảng viên hướng dẫn: Sinh vên thực hiện:

TS. NGUYỄN HOA BẰNG NGUYỄN THỊ CHÚC LINH

Hậu Giang, tháng 05 năm 2013

LỜI CẢM TẠ   

Trong suốt thời gian học tại Trường cùng với sự dạy dỗ tận tình của quý Thầy, Cô và sự nổ lực của bản thân tôi đã trang bị được những kiến thức cơ bản, để hoàn

thành được luận văn tốt nghiệp này. Tôi xin gởi lời cảm ơn chân thành đến các quý

Thầy Cô Trường Đại học Võ Trường Toản.

Để hoàn thành luận văn, ngoài sự cố gắng của bản thân, tôi còn nhận được sự

quan tâm, giúp đỡ của giáo viên hướng dẫn: Thầy Nguyễn Hoa Bằng. Thầy đã tận

tình hướng dẫn và t ạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình làm luận

văn. Tôi trân trọng gởi lời cảm ơn đến thầy và chúc thầy luôn luôn dồi dào sức khoẻ

và thành công trong sự nghiệp trồng người.

Đồng thời tôi cũng xin gởi lời cảm ơn đến các cán bộ Thư viện trường Đại học Võ Trường Toản, cán bộ Thư viện Thành phố Cần Thơ đã nhiệt tình cung cấp nhiều

tài liệu quý, thích hợp. Và tôi cũng xin gởi lời cảm ơn chân thành đến tất cả bạn bè, người thân trong gia đình luôn luôn giúp đỡ, động viên trong quá trình học tập và

làm luận văn.

Vì thời gian và năng lực nghiên cứu có hạn nên luận văn s ẽ không tránh khỏi những thiếu sót. Rất mong quý thấy cô thông cảm và cho ý kiến đóng góp để luận

văn được hoàn chỉnh hơn.

Chân thành cảm ơn!

Hậu Giang, tháng 05 năm 2013

Sinh viên thực hiện

Nguyễn Thị Chúc Linh

LỜI CAM ĐOAN



Tôi xin cam đoan rằng đề tài này là do chính tôi thực hiện, các số liệu thu thập và kết quả phân tích trong đề tài là trung thực, đề tài không trùng với bất cứ đề tài nghiên cứu khoa học nào.

Sinh viên thực hiện (Ký và ghi rõ họ tên)

Nguyễn Thị Chúc Linh

PHIẾU ĐÁNH GIÁ LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP (Giảng viên hướng dẫn ) ----------------------------

1. GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN: NGUYỄN HOA BẰNG 2. SINH VIÊN THỰC HIỆN: NGUYỄN THỊ CHÚC LINH

MSSV: 0956010746 KHÓA: 2

3. TÊN ĐỀ TÀI:

THI PHÁP TRUYỆN NGẮN NGUYỄN MINH CHÂU SAU 1980

NHẬN XÉT CỦA GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN

1. Đánh giá chung quá trình làm luận văn tốt nghiệp:

1.1. Chuyên cần: ......................................................................................................

1.2. Thái độ: .............................................................................................................

1.3. Khác: ................................................................................................................

...................................................................................................................................

2. Đánh giá luận văn:

2.1. Đặt vấn đề (theo 5 bước): ..................................................................................

.....................................................................................................................................

2.2. Nội dung chính: ................................................................................................

.....................................................................................................................................

iii

.....................................................................................................................................

2.3. Chú thích, thư mục: ...........................................................................................

.....................................................................................................................................

2.4. Hình thức trình bày: ..........................................................................................

2.4.1. Dung lượng (trang): ....................................................................................

2.4.2. Khuôn khổ: ..................................................................................................

........................................................................................................... 2.4.3. In ấn:

2.4.4. Trình bày: ....................................................................................................

2.4.5. Chính tả, ngữ pháp: .....................................................................................

................................................................................................................................

3. Đánh giá, xếp loại: ......................................................................................................

Đánh giá: ...............................................................................................................

................................................................................................................................

Xếp loại: ................................................................................................................

................................................................................................................................

………, ngày tháng 05 năm 2013

Giảng viên hướng dẫn (Kí và ghi rõ họ tên)

TÓM TẮT LUẬN VĂN

Ngoài phần mở đầu và phần kết luận, luận văn gồm có 3 chương chính:

Chương 1: Những vấn đề chung về thi pháp, thi pháp học, cuộc đời và văn nghiệ p

Nguyễn Minh Châu. Trong chương này có hai nội dung chính:

- Thứ nhất: Lí luận chung về thi pháp và thi pháp học, trong đó nêu lên các ý

kiến khác nhau về khái niệm thi pháp và thi pháp học

- Thứ hai: Khái quát về cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Minh Châu

Chương 2: Thi pháp nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980. Đây

là nội dung chính của luận văn. Trong chương này chúng tôi đi sâu vào phân tích

hai vấn đề chính:

- Thứ nhất:Tìm hiểu nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980.

Trong đó nêu lên lí luận chung về nhân vật.Từ đó tìm hiểu các loại nhân vật

trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980 và đi sâu vào phân tích các thủ

pháp nhân vật.

- Thứ hai: Nêu lên quan niệm nghệ thuật về con người trong truyện ngắn

Nguyễn Minh Châu sau 1980. Đi vào tìm hiểu thi pháp nhân vật, những biểu

hiện của thi pháp nhân vật và phân tích quan niệm nghệ thuật về con người trong

truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980.

Chương 3: Thi pháp tình huống, điểm nhìn, giọng điệ u và ngôn từ trong truyện

ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980. Nêu lên 3 vấn đề chính:

- Thứ nhất: Tình huống truyện trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980.

Trong phần này chúng tôi nêu lên những lí luận chung về tình huống truyện và

đi vào tìm hiểu những tình huống truyện trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu

sau 1980.

- Thứ hai: Điểm nhìn trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980.

Nói lên những lí luận chung về điểm nhìn trần th uật và từ đó đi sâu vào phân

tích điểm nhìn trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980. - Thứ ba:Ngôn từ và giọng điệu trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980.

Nêu lên lí luận về thi pháp ngôn từ và thi pháp giọng điệu rồi đi vào tìm hiểu ngôn từ và giọng điệu trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980.

MỤC LỤC

Trang MỞ ĐẦU

1 1. Lí do chọn đề tài

2 2. Lịch sử vấn đề

6 3. Mục đích nghiên cứu

7 4. Phạm vi nghiên cứu

7 5. Phương pháp nghiên cứu

Chương1 : NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ THI PHÁP, THI PHÁP HỌC,

9 CUỘC ĐỜI VÀ VĂN NGHIỆP NGUYỄN MINH CHÂU

9 1.1. Lí luận chung về thi pháp và thi pháp học

9 1.1.1. Lí luận chung về thi pháp

9 1.1.1.1. Các ý kiến khác nhau về thi pháp

13 1.1.1.2. Xác định khái niệm thi pháp

13 1.1.2. Lí luận chung về thi pháp học

13 1.1.2.1. Khái niệm về thi pháp học

15 1.1.2.2. Đối tượng của thi pháp học

16 1.1.2.3. Phương pháp thi pháp học

17 1.2. Cuộc đời và văn nghiệp Nguyễn Minh Châu

17 1.2.1. Cuộc đời

18 1.2.2. Sự nghiệp sáng tác

Chương 2: THI PHÁP NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN

24 NGUYỄN MINH CHÂU SAU 1980

24 2.1. Nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu

24 2.1.1. Lí luận về nhân vật

24 2.1.1.1. Nhân vật

24 2.1.1.2. Sự miêu tả nhân vật

25 2.1.1.3. Phân loại nhân vật

26 2.1.2. Các loại nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

26 2.1.2.1. Nhân vật tư tưở ng

30 2.1.2.2. Nhân vật tính cách

34 2.1.3. Các thủ pháp xây dựng nhân vật

34 2.1.3.1. Miêu tả tâm lý nhân vật và sử dụng độc thoại nội tâm

37 2.1.3.2. Yếu tố ngoại hình

2.2. Quan niệm nghệ thuật về con người trong truyện ngắn

40 Nguyễn Minh Châu sau 1980

40 2.2.1. Lí luận chung về thi pháp nhân vật

40 2.2.1.1. Khái niệm quan niệm nghệ thuật về con người 2.2.1.2. Cấu trúc và biểu hiện của thi pháp nhân vật

2.2.2. Quan niệm nghệ thuật về con người trong truyện ngắn

41 Nguyễn Minh Châu sau 1980

43 2.2.2.1. Con người tha hóa do ích kỷ 2.2.2.2. Con người với bản tính và giai cấp xã hội của mình

Chương 3: THI PHÁP TÌNH HUỐNG, ĐIỂM NHÌN, GIỌNG ĐIỆU

VÀ NGÔN TỪ TRONG TRUYỆN NGẮN

46 NGUYỄN MINH CHÂU SAU 1980

3.1. Tình huống truyện trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu

sau 1980 46

46 3.1.1. Lí luận chung về tình huống truyện

46 3.1.1.1. Khái niệm

46 3.1.1.2. Vai trò của tình huống truyện

3.1.2. Tình huống truyện trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980 47

47 3.1.2.1. Tình huống tự nhận thức

49 3.1.2.2. Tình huống thắt nút

3.2. Điểm nhìn trần thuật về con người trong truyện ngắn

52 Nguyễn Minh Châu sau 1980

52 3.2.1. Lí luận chung về điểm nhìn trần thuật

52 3.2.1.1. Khái niệm

52 3.2.1.2. Đặc điểm

3.2.2. Điểm nhìn trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Mi nh Châu

sau 1980 53

53 3.2.2.1. Trần thuật khách thể

55 3.2.2.2. Trần thuật theo ngôi thứ nhất

3.3. Ngôn từ và giọng điệu trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu

sau 1980 57

57 3.3.1. Lí luận chung về thi pháp ngôn từ và giọng điệu

57 3.3.1.1. Lí luận chung về thi pháp ngôn từ

60 3.3.1.2. Lí luận chung về thi pháp giọng điệu

3.3.2. Ngôn từ và giọng điệu trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu

sau 1980 63

63 3.3.2.1. Ngôn từ trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

67 3.3.2.2. Giọng điệu trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

73 KẾT LUẬN

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Nguyễn Hoa Bằng (2005). Giáo trình lí luận Văn học. Cần Thơ

2. Nguyễn Minh Châu (2005). Văn học trong nhà trường. Nxb Giáo dục

3. Nguyễn Minh Châu (2009). Truyện ngắn. Nxb Giáo dục

4. Nguyễn Lâm Điền và Trần Văn Minh (2005). Những vấn đề chung về văn

học Việt Nam sau 1975. Đại học Cần Thơ

5. Phan Cự Đệ (2007). Truyện ngắn Việt Nam lịch sử - thi pháp – chân dung.

Nxb Giáo dục

6. Đỗ Đức Hiểu (1993). Đổi mới phê bình văn học. Nxb Khoa học xã hội

7. Đỗ Đức Hiểu (Chủ biên) (2004). Từ điển văn học. Nxb Thế giới

8. Nguyễn Thái Hòa (2000). Những vấn đề về thi pháp của truyện. Nxb Giáo

dục

9. Nguyễn Trọng Hoàn (2007). Nguyễn Minh Châu về tác gia và tác phẩm.

Nxb Giáo dục

10. Tôn Phương Lan (1999). Phong cách nghệ thuật Nguyễn Minh Châu. Nxb

Khoa học xã hội

11. Phong Lê (2009). Hiện đại hóa và đổi mới văn học Việt Nam thế kỉ XX. Nxb

Đại học quấc gia Hà Nội

12. Phong Lê (1991). Nguyễn Minh Châu con người và tác phẩm. Nxb Hội nhà

văn

13. Hoàng Phê (2000). Từ điển Tiếng Việt. Nxb Đà Nẵng

14. Trần Đình Sử (2011). Dẫn luận thi pháp học. Nxb Đại học Huế

15. Trần Đình Sử (1993). Giáo trình thi pháp học, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh

16. Trần Đình Sử (1993). Một số vấn đề thi pháp học hiện đại, Nxb Bộ Giáo

dục và Đào tạo

17. Trần Đình Sử (2005). Thi pháp văn học trung đại Việt Nam. Nxb Đại học

quấc gia Hà Nội

18. Lê Phương Thanh (2009). Viết đúng chính tả Tiếng Việt. Nxb Hồng Đức

19. Bùi Việt Thắng (2000). Truyện ngắn những vấn đề lý thuyết và thực tiễn thể

loại. Nxb Đại học quấc gia Hà Nội

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Nguyễn Minh Châu là một trong những nhà văn lớn của văn học hiện đại Việt

Nam nửa sau thế kỉ XX. Nguyễn Minh Châu bước vào nghề văn hơi muộn nhưng

sự nghiệp đổi mới trong văn học được ông thể hiện rất rõ qua từng trang viết.

Ông sinh ra tại Nghệ An một vùng đất giàu truyền thống đấu tranh Cách mạng.

Là người lính gắn bó với sự nghiệp cầm bút, Nguyễn Minh Châu đã có dịp đi và

tiếp xúc thực tế cuộc sống cùng với đồng đội, trải qua những cuộc chiến ác liệt

trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước và giai đoạn đầy khó khăn trong những năm

đầu xây dựng Tổ Quấc.

Trước năm 1975 văn học thường hướng tới cái chung, cái cộng đồng đây là thời

kì đất nước không ngớt tiếng súng. Hoàn cảnh chiến tranh khốc liệt văn học đã

nhanh chóng đáp ứng kịp thời nhu cầu của kháng chiến nhằm để tuyên truyền, động

viên, phản ánh và lý giải những vấn đề trong đời sống chiến đấu. Đa số nhà văn thời

kì này đều hướng đến cái chung, cái lớn lao của dân tộc của thời đại như trong tiểu thuyết Dấu chân người lính của Nguyễn Minh Châu đã phản ánh khá trung thành

những diễn biến của chiến dịch Khe Sanh.

Sau 1975 Nguyễn Minh Châu nổi bật với ngòi bút viết về ký ức chiến tranh. Tuy

là người từng trải nhưng trong quá trình sáng tác của ông cũng xuất hiện nhiều thử

thách không nhỏ đó là cách khai thác và tiếp cận vấn đề. Trong bối cảnh mới điều

kiện cảm hứng, cách nhìn nhận mới đặc biệt những truyện ngắn của Nguyễn Minh

Châu sau 1980 đã có bư ớc chuyển biến mạnh mẽ về thi pháp. Về truyện ngắn Bến

quê của Nguyễn Minh Châu, tác giả Lê Văn Tùng có bài viết Không gian Bến quê

và một nhận thức sáng ngời của con người ông nói về truyện ngắn Bến quê như sau:

“Đây là một truyện ngắn có Thi pháp độc đáo chất chứa một dung lượng nghệ thuật

vượt tầm cái bến …quê. Không phải bất cứ tác phẩm nào của ai cũng đạt đến trình

độ Thi pháp”[2; tr.194].

Ngoài ra PGS.PTS Trần Đình Sử trong cuốn Giáo trình Thi pháp học, Nxb

Thành phố Hồ Chí Minh -1993 đã khẳng định: “Văn học thời nào cũng phản ánh

đời sống nhưng khác nhau ở chiều sâu. Nếu như chỉ căn cứ vào sự phản ánh thì

không thể nói được sự phát triển tiến bộ văn hóa ,vì văn học thời nào phản ánh thời

đại đó. Cho nên xét về đề tài thì mỗi thời đại có sự độc đáo riêng. Chỉ có nghiên GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

cứu Thi pháp mới thấy được sự phát triển của tư duy nghệ thuật qua các thời đại.

Ngay trong một tác giả ở một giai đoạn sáng tác cũng có chiều sâu khác nhau” [13;

tr.13]. Vì thế người viết muốn tìm hiểu sâu hơn về sự đổi mới Thi pháp trong truyện

ngắn của Nguyễn Minh Châu đặc biệt đó là những truyện ngắn sau 1980 và đó cũng

là lí do mà người viết chọn đề tài “Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau

1980” để làm đề tài luận văn tốt nghiệp cho mình.

2. Lịch sử vấn đề

Đọc tác phẩm Nguyễn Minh Châu, người đọc có thể hình dung được khá rõ sự

vận động về tư tưởng, tình cảm cũng như sự trăn trở tìm tòi phương hướng đổi mới

tiếp cận đời sống và bút pháp sáng tạo nghệ thuật của ông. Bài viết Đọc Người đàn

bà trên chuyến tàu tốc hành tác giả Huỳnh Như Phương khẳng định: “Ngòi bút của

Nguyễn Minh Châu như cố vượt qua sự kiêng dè, quá đáng để tái hiện những khía

cạnh khốc liệt, những hi sinh mất mát cùng những chấn thương tinh thần còn để lại

từ cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước”[1; tr.172]. Bằng cảm quan của một nghệ

sĩ ông luôn suy nghĩ một cách sâu xa những vấn đề đặt ra đằng sau những chiến

công, những số phận của từng nhân vật. Phong trào đổi mới văn học những năm 80

có bước chuyển biến mạnh mẽ, nhiều nhà văn có cách đổi mới khác nhau nhưng với

Nguyễn Minh Châu sự đổi mới được biểu hiện qua những sáng tác của ông. Tôn

Phương Lan trong quyển Phong cách nghệ thuật Nguyễn Minh Châu Nxb Khoa học

xã hội đã khẳng định: “Vào những năm 80 khi yêu cầu đổi mới tư duy nghệ thuật

bắt đầu xuất hiện trong các sáng tác của ông thì có thể nói rằng: Từ đấy cho đến

khi ông mất, sáng tác của ông trở thành nơi thể nghiệm cho các phương pháp phân

tích mới, những góc độ tiếp cận mới. Từ cuộc đời cầm bút của ông có thể nghĩ đến

kiểu cách tân đổi mới văn học” [10; tr.20]. Sự đổi mới về văn chương cũng như

quan hệ của nhà văn với hiện thực và với công chúng. Sau chiến tranh Nguyễn

Minh Châu đã sớm ý thức được sự đổi mới của văn học nên ông đã trực tiếp bày tỏ

những suy nghĩ đầy tinh thần trách nhiệm của một nhà văn trước công cuộc đổi mới.

Nguyễn Minh Châu là người đi tiên phong trong phong trào đổi mới vì thế cũng

không tránh khỏi những khó khăn, nguy hiểm, thiệt thòi và sự đơn độc trong những

bước khởi đầu của hành trình tìm kiếm và mở đường. Nguyễn Minh Châu đã kiên

trì vượt qua những thử thách khó khăn trong phong trào đổi mới. Như Nguyễn Khải

đã khẳng định: “Nguyễn Minh Châu là người kế tục xuất sắc bậc thầy của nền văn GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

xuôi Việt Nam và cũng là người mở đường rực rỡ cho những cây bút trẻ tài năng

sau này”. Ông là cây bút tiêu biểu của văn xuôi chống Mỹ đồng thời cũng là ngư ời

mở đường cho phong trào đổi mới là người đã “đi được xa nhất” trong cao trào đổi

mới văn học đương đại.

Nguyễn Minh Châu đến với văn học vào một thời điểm lịch sử đặc biệt đó là cả

dân tộc đều dồn sức tiến hành cuộc kháng chiến chống Mỹ. Nguyễn Trọng Hoàn

khẳng định: “Nếu nhìn từ phương diện chủ đạo có thể thấy những sáng tác của nhà

văn Nguyễn Minh Châu được thể hiện ở hai mạch chính:“Cảm hứng anh hùng

Cách mạng” nổi bật là những tác phẩm trước 1975 và “cảm hứng về nỗi lo âu sau

mà lớn lao đầy khắc khoải về con người”” (chữ dùng trong tác phẩm Mùa trái cóc

ở miền Nam của Nguyễn Minh Châu) xuyên suốt nhiều sáng tác của ông sau 1975.

Ở mạch thứ hai này, nhà văn thường dụng công khai thác đề tài cuộc đấu tranh nội

tâm với những khát vọng tìm tòi ánh sáng nhân tính trong khả năng tự thức tỉnh của

“con người bên trong con người”. Trên cái trục của thời gian hiện tại, tác giả đã tái

hiện cái thời điểm và không gian tâm lý, khi thì cô đặc lại, có lúc lại được pha loãng

ra. Đó là những gợi ý về nhịp điệu sinh tồn của tác phẩm để từ đó có thể cắt

nghĩa“nỗi lo âu sau mà lớn lao và đầy khắc khoải” như là thuộc tính đặc trưng

trong quan niệm nghệ thuật về con người của một nhà giàu nhiệt huyết và đầy tài

năng. Có thể nói quan niệm sáng tác của Nguyễn Minh Châu có rất nhiều điểm gặp

gỡ với một bậc thầy văn xuôi Việt Nam hiện đại: Nam Cao, người suốt đời luôn

nuôi một khao khát được“khơi những nguồn chưa ai khơi và sáng tạo những cái gì

chưa có” khao khát làm nên “một tác phẩm thật giá trị […] vượt lên trên tất cả bờ

cõi và giới hạn […] một tác phẩm chung cho cả loài người”. Cả hai ông đều nung

nấu suy tư về ý niệm gọi là “tác phẩm mang tầm nhân loại” mà các nhà văn chân

chính luôn mang theo suốt cả cuộc đời. Hai phẩm chất, lí tưởng mà Nguyễn Minh

Châu mong ước đạt đến đối với mỗi “đứa con tinh thần” của ông chính là tư tưởng

nhân văn sâu sắc và giá trị nghệ thuật độc đáo mới lạ.

Từ khi đất nước bước vào thời kì xây dựng hòa bình, vai trò của nền văn học đã

mở rộng trong việc phản ánh cuộc sống nhiều mặt của nhân dân, tác động nhiều mặt

vào việc phát triển nhân cách và nhận thức của con người, chính xu hướng đó đã

làm cho văn học Việt Nam có nhiều thay đổi đáng kể. Sự phát triển không chỉ yêu

cầu mở rộng mà còn đổi mới phương châm nhìn thẳng vào sự thật, đánh giá đúng sự GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

thật, nói rõ sự thật, đổi mới tư duy nhất là tư duy kinh tế và xã hội do đại hội Đảng

lần thứ VI đề xuất đã cung cấp cơ sở cho chúng ta nhìn rõ hơn thực chất của những

đổi mới văn học vừa qua. Rõ ràng một trong những yêu cầu đổi mới của tư duy nghệ thuật là nhằm làm cho con người ý thức về sự thật có khả năng nhìn thẳng vào

sự thật, phát hiện nhiều mối quan hệ đời sống xã hội phức tạp, chằng chịt cũng là

yêu cầu nhiều mặt của nhân cách. Đổi mới tư duy nghệ thuật truyền thống xét từ

góc độ này sáng tác của Nguyễn Minh Châu nằm trong quỹ đạo chung của tư duy

thời đại, một thành quả đáng trân trọng của văn học trong thời gian qua.

Các tác phẩm viết về chiến tranh những năm 80 của Nguyễn Minh Châu nhằm

cung cấp cho người đọc một cái nhìn đa chiều, đa diện hơn về cuộc chiến tranh và

người lính. Ông quan tâm đến số phận riêng tư của người lính, từng con người cụ

thể phải chịu sự khốc liệt của cuộc chiến tranh. Những cách tân nghệ thuật của ông

đã góp phần mở rộng khả năng phản ánh hiện thực của văn xuôi tự sự, vừa làm

giảm bớt tính loại biệt, ước lệ và sự gián cách của nội dung nghệ thuật với hiện thực

đời sống. Trong bài viết Nguyễn Minh Châu những năm tám mươi và sự đổi mới cái nhìn về con người, Nguyễn Văn Hạnh đã cho rằng: “Nguyễn Minh Châu đã cảm

nhận được ngày càng rõ nét những chuyển động có ý nghĩa của thời đại của cuộc

sống và của văn học và anh đã mạnh dạng tự phủ định mình, đổi mới cách viết, từ

một cách nhìn mới về con người, về cuộc sống” [14; tr.274]. Ông là nhà văn có sự

nhận thức lại cuộc chiến đấu và con người thời chống Mỹ qua những tác phẩm:

Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành, Bức tranh, Cỏ lau, Mùa trái cóc ở miền

Nam…. Qua những tác phẩm này Nguyễn Minh Châu đã thể hiện được cái nhìn vĩ đại, hào hùng của dân tộc nhưng cái nhà văn chú ý nhiều nhất là đề cập đến những

mặt gian khổ, hy sinh, sự khốc liệt và nghiệt ngã của chiến tranh đã được ông trình

bày một cách nghiêm túc và khá đầy đủ trong ý thức thường trực gắn bó với đời

sống người nghệ sĩ mẫn cảm và đầy tâm huyết. Nguyễn Minh Châu đã kịp thời bắt

vào nhịp sống mới và sớm phát hiện những vấn đề sinh tử mới của đất nước ngay

giữa thời điểm chuyển giao chiến tranh - hòa bình. “Ngòi bút của chúng ta sẽ trở

nên phản bội người chiến sĩ nếu chỉ biết cái lúc họ vác súng ra mặt trận với một

tâm hồn phơi phới mà không biết cái lúc buồn bã, đau đớn, những lúc đói rét,

những lúc nằm giữa đồng đội chết và bị thương trong bùn lầy, trong mưa bom và

bão đạn …Ngòi bút của chúng ta sẽ trở nên phản bội mọi người nếu nói rằng những GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

người dân của chúng ta ở hậu phương hoàn toàn no ấm đầy đủ, những người mẹ

tiễn con, những người vợ tiễn chồng ra chiến trường với một nụ cười trên môi và

trong lòng họ chẳng có điều gì buồn bã”. Hiện thực nghiệt ngã khốc liệt của chiến tranh đã được nhà văn trình bày một cách nghiêm túc và sâu sắc ở một chiều sâu

nhân bản mới, hàng loạt tác phẩm sau 1980 có lẽ không ai có thể nói về những di

chứng của chiến tranh, những mất mát, éo le, như vị sư già tội nghiệp trong Mùa

trái cóc ở miền Nam, Thai và Lực trong Cỏ lau, gia đình lão Khúng trong cái phút

cả gia đình bàng hoàng, đ ổ sụp xuống trong Phiên chợ Giát.

Quan sát hành trình nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu, có thể dễ dàng nhận

thấy, những năm 80 là giai đoạn chuyển đổi mạnh mẽ và cũng là giai đo ạn Nguyễn

Minh Châu có những thành tựu nghệ thuật đặc sắc “được hình thành từ những sự

tích tụ sắc xảo đầy trăn trở” của ông. Thực ra, nói đến những chuyển đổi trong

đóng góp của Nguyễn Minh Châu không thể không nói đến những “vệt tư tưởng”

mà bằng tư duy nghệ thuật và sáng tác ông đã để lại khá sâu đậm trong văn học Việt

Nam đương đại và cũng cần nói tới những nỗ lực cách tân sâu sắc và toàn diện về

nghệ thuật biểu đạt: từ nhân vật đến cốt truyện, tình huống, từ giọng điệu, ngôn từ

đến điểm nhìn trần thuật …những gì đã cộng hưởng để tạo nên sức mạnh tổng hợp

trong thế giới nghệ thuật đặc sắc của Nguyễn Minh Châu. Tuy đã qua nhiều chặng

đường lịch sử nghiên cứu nhưng cũng phải nhìn nhận rằng văn chương Nguyễn

Minh châu là một “kho ngữ liệu” trải qua nhiều công trình nghiên cứu, từ thế hệ này

sang thế hệ khác vẫn miệt mài tìm kiếm những giá trị trong từng “đứa con tinh

thần” của ông. Từ đó ta thấy được đề tài về Nguyễn Minh Châu luôn luôn hấp dẫn

và lôi cuốn người nghiên cứu.

Qua những công trình nghiên cứu về sáng tác của ông nhìn chung là cảm nhận

các tác phẩm, các tập truyện cụ thể, về tình huống truyện ngắn hay bức chân dung

người lính, người nông dân, rộng hơn là đi tìm những nét khái quát về thi pháp. Dù

nghiên cứu và luôn tìm tòi cái mới trong sự nghiệp văn chương của Nguyễn Minh

Châu. Chúng ta lúc nào cũng bắt gặp những điểm mới và cách nhìn nhận khác nhau

trong tác phẩm của ông. Lã Nguyên trong bài viết “Nguyễn Minh Châu và những

trăn trở trong đổi mới tư duy nghệ thuật” đã khẳng định: “Thành công của Nguyễn

Minh Châu những năm gần đây khẳng định sự cần thiết phải đổi mới hệ thống tự

phát truyền thống và Thi pháp nghệ thuật của thế kỉ XIX đang trở thành lực lượng GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

kìm hãm văn xuôi hiện đại Việt Nam, tiếp cận hiện thực đời sống ở một giai đoạn xã

hội đầy biến động phức tạp” [13; tr.395]. Người viết, nhận thấy rằng các công trình

nghiên cứu trước đây và cho đến thời điểm mình đang nghiên cứu thì các công trình

trước kia chỉ khám phá những khía cạnh từ nội dung đến nghệ thuật. Tác giả

Nguyễn Tri Nguyên có bài viết “Những đổi mới về Thi pháp trong sáng tác của

Nguyễn Minh Châu sau 1975” chứ chưa ai tìm hiểu sâu về vấn đề thi pháp nhất là

“Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980”. Đề tài nghiên cứu Thi pháp

đây là mãng đề tài mới mẽ và hấp dẫn người nghiên cứu, với sự mong muốn qua bài

tiểu luận của mình có thể góp phần vào việc khám phá cái đặc sắc của truyện ngắn

Nguyễn Minh Châu. Ngoài ra tôi muốn hiểu sâu hơn về bút pháp nghệ thuật của

Nguyễn Minh Châu sau công cuộc đổi mới văn học năm 1980. Gần đây, Tôn

Phương Lan đã xuất bản cuốn Phong cách nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu Nxb

Khoa học xã hội với công trình nghiên cứu công phu và toàn diện này, nhiều khía

cạnh trong phong cách nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu đã được soi sáng rất rõ

như: Quan điểm nghệ thuật, hệ thống nhân vật, ngôn ngữ, giọng điệu…nhằm chứng

minh sự đổi mới về tư duy nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu.

Như vậy, vấn đề Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980 chưa có bài

nghiên cứu nào hoàn chỉnh. Vì thế tôi xin mạnh dạn chọn đề tài “Thi pháp truyện

ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980” làm đề tài nghiên cứu cho khóa luận của mình

trên cơ sở tiếp thu thành tựu của những người đi trước và có sự phát triển tìm tòi sâu

rộng hơn.

3. Mục đích nghiên cứu

Nghiên cứu đề tài: “Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980” người

viết muốn hướng đến mục đích sau:

Tiếp thu ý kiến của người đi trước, cùng với sự khảo sát, đánh giá của bản thân

để tiếp tục tìm hiểu những đặc sắc về ngòi bút của Nguyển Minh Châu, nhằm giúp

người đọc hiểu sâu sắc hơn về bút pháp nghệ thuật của ông và quan trọng hơn là

người viết muốn tìm hiểu lý giải về vấn đề thi pháp trong truyện ngắn của Nguyễn

Minh Châu sau 1980. Bên cạnh đó người nghiên cứu có dịp nhìn nhận lại chặng

đường đổi mới cải cách văn học sau chiến tranh.

Ngoài ra, khi nghiên cứu còn giúp người viết tích lũy đư ợc nhiều kinh nghiệm

kỹ năng, nắm được phương pháp nghiên cứu một đề tài khoa học và có thể đánh giá GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

được giá trị văn chương qua từng tác phẩm cụ thể ta còn có được cái nhìn tổng quan

về nền văn học đương đại.

4. Phạm vi nghiên cứu

Ở ngay tên đề tài đã xác định được phạm vi nghiên cứu. Tuy nhiên “Thi pháp

truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980” thể hiện qua nhiều phương diện, người

viết sẽ đi tìm hiểu và trình bày vấn đề trên qua một số phương diện tiêu biểu thông

qua một số truyện ngắn tiêu biểu của Nguyễn Minh Châu sau 1980:

- Bức tranh (1982)

- Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành ( 1983)

- Dấu vết nghề nghiệp (1984)

- Khách ở quê ra (1984)

- Bến quê (1985)

- Cỏ lau (1988)

- Chiếc thuyền ngoài xa (1988)

- Mùa trái cóc ở miền Nam (1989)

- Phiên chợ Giát (1989)

5. Phương pháp nghiên cứu

Để thực hiện tốt đề tài này, trước hết người viết cần phải sưu tầm sách vở cần

thiết, đọc tài liệu tham khảo của một số nhà nghiên cứu, nhà phê bình văn học rồi

ghi chép lại hoặc đọc trực tiếp những tác phẩm có liên quan đến đề tài để từ đó bản

thân người viết rút ra những kinh nghiệm và nhìn nhận lại vấn đề một cách sâu sắc.

Sau đó người viết vận dụng các phương pháp chủ yếu sau:

- Phương pháp phân tích – tổng hợp: Bằng phương pháp này người nghiên

cứu đưa ra những dẫn chứng cụ thể, tiêu biểu có chọn lọc. Sau đó, dựa trên những

dẫn chứng đó để đào sâu vào vấn đề, tìm kiếm khám phá các giá trị làm nổi bật lên

cái tài của Nguyễn Minh Châu trong phong cách nghệ thuật của ông so với các nhà

văn cùng thời

- Phương pháp so sánh: là quá trình đ ối chiếu lẫn nhau, người viết dùng

phương pháp so sánh để so sánh những cái đổi mới về thi pháp trong tác phẩm của

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Nguyễn Minh Châu so với các tác phẩm khác sau 1980.

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

- Phương pháp hệ thống: Người viết sử dụng phương pháp này nhằm xác

định lại phạm vi truyện ngắn nằm trong giai đoạn nào. Để từ đó có cái nhìn chính

xác hơn tiện cho việc nghiên cứu.

Bên cạnh đó trong quá trình nghiên cứu người viết còn kết hợp các phương

pháp như: Thống kê, đối chiếu…Để bổ sung cho nhau nhằm làm nổi bật lên vấn đề

được trình bày.

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

* *

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

Chương 1

NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ THI PHÁP, THI PHÁP HỌC,

CUỘC ĐỜI VÀ VĂN NGHIỆP NGUYỄN MINH CHÂU

1.1. LÍ LUẬN CHUNG VỀ THI PHÁP VÀ THI PHÁP HỌC

1.1.1. Lí luận chung về thi pháp

1.1.1.1. Các ý kiến khác nhau về thi pháp

Trần Đình Sử trong Thi pháp học trung đại Việt Nam, Thi pháp là hệ thống các

nguyên tắc nghệ thuật chi phối sự tạo thành của một hệ thống nghệ thuật với các

đặc sắc của nó. Thi pháp không phải là nguyên tắc có trước, nằm bên ngoài mà là

nguyên tắc bên trong, vốn có của sáng tạo nghệ thuật, hình thành cùng với nghệ

thuật. Nó là mỹ học, nội tại của sáng tác nghệ thuật nhất định, mang một quan niệm

nhất định đối với cuộc đời, con người và bản thân nghệ thuật. Thi pháp biểu hiện

trên các cấp độ: tác phẩm, thể loại, ngôn ngữ, tác giả và bao trùm là cả nền văn học.

Trong Thi pháp Truyện kiều, Trần Đình Sử nhấn mạnh: Thi pháp là hệ thống các

nguyên tắc nghệ thuật thấm nhuần ý thức chủ thể của tác giả. Thi pháp học hiện đại

bao gồm phong cách nghệ thuật như một bộ phận của nó. Phong cách học nghệ

thuật ở đây không chỉ là sự lựa chọn những yếu tố tư tưởng, tình cảm, phương tiện

để dệt nên một tác phẩm nghệ thuật nhất định, mà còn là sự thống nhất những cái đã

được chọn lựa vào một thể thống nhất những cái đã đư ợc chọn lựa vào một thể

thống nhất hữu cơ, hoàn chỉnh. Không có sự thống nhất trên mọi cấp độ và giữa các

cấp độ với nhau thì không thể có được phong cách. Yếu tố tạo nên sự thống nhất ấy

không gì quan trọng hơn là quan niệm nghệ thuật.

Tính sáng tạo của bất kì tác phẩm nào cũng đều bắt đầu từ những sáng tạo trong

quan niệm, bất kể tác giả có ý thức được đều đó hay không. Thiếu một quan niệm

mới thì không thể có được một sáng tạo thật sự trong nghệ thuật. Tính hệ thống của

nghệ thuật thể hiện ở chỗ mọi quan niệm mới về thế giới và con người đòi hỏi

những biện pháp nghệ thuật tương ứng trên các cấp độ. Đi tìm quan niệm nghệ thuật

và hệ thống biện pháp nghệ thuật tương ứng vốn có trong một tác phẩm là thực chất

của việc nghiên cứu thi pháp tác phẩm. Nghiên cứu thi pháp văn học khác hẳn với

việc phê bình thiên về bình luận, bình giảng theo lối cảm thụ chủ quan thịnh hành.

Nó phải tận dụng nhiều thao tác kĩ thuật để phân tích, chứng giải. Do vậy các thao

tác ngữ học, tự sự học cũng được vận dụng. GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

Nghiên cứu thi pháp tác phẩm thì ta phải cần bám sát vào văn bản tác phẩm.

Muốn hiểu được tác phẩm như một sáng tác toàn vẹn thì phải nhìn tác phẩm như

một sáng tạo của chủ thể khám phá ý thức của chủ thể trong tác phẩm, xem nó như

một hệ thống, biểu hiện cụ thể bao gồm cái nhìn, điểm nhìn, hình thức mang quan

niệm. Lý luận văn học ngày nay đã cho biết yếu tố hình thức nào của tác phẩm văn

học cũng đều mang tính nội dung. “Nhưng những yếu tố hình thức ở cấp độ như vần,

thanh điệu, ngắt nhịp… thì tính nội dung thường mờ nhạt, khó xác định. Hình thức

càng ở bậc cao thì tính nội dung càng rõ rệt” [20; tr.6].

Đỗ Đức Hiểu trong Đổi mới phê bình văn học quan niệm: Thi pháp là phương

pháp tiếp cận tức là nghiên cứu, phê bình tác phẩm văn học từ các hình thức biểu

hiện bằng ngôn từ nghệ thuật, để tìm hiểu các ý nghĩa, biểu hiện hoặc chìm ẩn của

tác phẩm ý nghĩa mỹ học, triết học, đạo đức học, lịch sử, xã hội học… “Cấp độ

nghiên cứu thi pháp học các hình thức nghệ thuật ( kết cấu, âm điệu, nhịp câu, đối

thoại, thời gian, không gian, cú pháp…) yêu cầu đọc tác phẩm như một chỉnh thể, ở

đó các yếu tố ngôn từ liên kết chặt chẽ với nhau, hợp thành một hệ thống để biểu

đạt ý tưởng, tình cảm, tư duy, nhân sinh quan…tức là cái đẹp của thế giới, con

người. Điểm xuất phát của thi pháp là sự coi tác phẩm văn học là văn bản ngôn từ.

Nếu mỹ học là lý luận các nghệ thuật thì thi pháp là mỹ học của văn học, là lý luận

văn học; vậy thi pháp gắn chặt với ngôn ngữ học và mỹ học. Thi pháp hay lí luận

văn học (Theo định nghĩa Vocga – Varga) trước hết nghiên cứu các phương thức

nghệ thuật miêu tả các đặc trưng thể loại văn học, từ đó mới tìm tòi các tầng lớp ý

nghĩa ẩn giấu của tác phẩm” [11; tr.10-11].

Nguyễn Thị Dư Khánh trong Phân tích tác phẩm văn học từ góc độ thi pháp

khẳng định: Theo thế giới có thể xác lập nội dung của khái niệm Thi pháp từ chính

nội dung ngữ nghĩa của nó.

Chữ thi ở đây dùng để chỉ toàn bộ văn học nói chung chứ không chỉ riêng về thơ.

Thi là cách nói đã thành quen, mang nội dung lịch sử, ghi dấu ấn của cả một thời kì

lịch sử khá dài, khi mà mọi loại hình văn học từ anh hùng ca, truyện, kịch, tiểu

thuyết,…đều được diễn đạt bằng thơ còn pháp là phương pháp, là phép tắc. Vậy Thi

pháp là phương pháp, phép tắc làm văn, làm thơ,… Có thể nói ở đây, phép tắc căn

bản nhất của nó là sáng tạo, hư cấu nghệ thuật, tất nhiên không phải là xuyên tạc,

làm méo mó đời sống mà là để thể hiện đời sống một cách nghệ thuật lung linh, hấp GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

dẫn,… Dù các quan điểm lý luận khác nhau, có lệ thuộc vào những thiên kiến xã

hội, giai cấp, chính trị như thế nào thì vẫn không thể thừa nhận một thực tế là, ngay

từ buổi sơ khai các nhà nghệ sĩ vô danh đã không chịu bằng lòng với việc mô phổng, sao chép tự nhiên mà luôn luôn khát vọng khám phá, chiếm lĩnh và chinh ph ục tự

nhiên bằng những sáng tạo bay bổng của mình.

Và từ buổi bình minh của lịch sử cho đến ngày nay, văn học nhân loại đã sáng

tạo ra nhiều hình thức đa dạng phong phú khác nhau, nhưng dù có biến đổi phát triển như thế nào thì bản chất của sự sáng tạo nghệ thuật bao giờ cũng là quá trình

chủ quan hóa trong sự cảm nhận và lý giải đời sống, gắn liền với quá trình sáng tạo

ra những hệ thống hình tượng nghệ thuật, với những phong cách cá nhân huy thời

đại khác biệt, nghệ thuật. Thực sự là nghệ thuật đích thực – bao giờ cũng là khát

vọng giãi bày những xúc động mãnh liệt, những suy tư sâu sắc, mang đậm nét tính

chủ quan của chủ thể sáng tạo. Trong nội dung tư tưởng và hình thức biểu hiện để

tạo nên một thế giới thứ hai, thế giới có thể có thế giới khao khát, thế giới giống

thật…chứ không phải là phép phản ánh giản đơn. Ở đây có mối tương quan giữa nội

dung phản ánh và sự phản ánh, tư tưởng và nghệ thuật, cá nhân và thời đại… Diễn

ra trong một tiến trình nghệ thuật mang tính đặc thù: nó vừa là hoạt động của ý thức

và vô thức, vừa là kết quả của quan sát thực tế và tưởng tượng bay bổng; vừa là sản

phẩm của trạng thái hưng phấn xuất thần, đột ngột ,vừa có thể là kết quả của những

năng lực thiên bẩm nhưng cũng vừa là sản phẩm của lao động miệt mài; vừa là kết

quả của những đam mê say đắm, hạnh phúc, khổ đau… Và cuối cùng là để tạo

thành tác phẩm: một văn bản ngôn từ … Tóm lại Thi pháp là toàn bộ quá trình sáng

tạo ra tác phẩm bằng nghệ thuật ngôn từ, bằng hàng loạt những thao tác nghệ thuật

phức tạp, bắt đầu từ việc thai nghén nuôi dưỡng cảm hứng cho đến việc chọn lựa

giọng điệu, thể văn, thể thơ…

Đi tìm thi pháp của một tác gia, tác phẩm,… Chủ yếu không phải xem tác phẩm,

tác giả nói cái gì mà chủ yếu là xem tác giả nói như thế nào bằng một hình thức

nghệ thuật ra sao. Lẽ đương nhiên, nghệ thuật tác phẩm bao giờ cũng gắn liền với

nội dung trong sự thống nhất vốn có. Tuy nhiên, sự thống nhất này không làm cản

trở việc nghiên cứu những hiện tượng thuộc về hình thức và qui luật mang tính hình

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

thức của nó.

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

Nói tóm lại, nói đến Thi pháp chủ yếu là nói đến “quá trình sáng tạo những hình

thức nghệ thuật của tác phẩm, là nói đến những phương pháp phương tiện, những

thao tác nghệ thuật của nhà nghệ sĩ ngôn từ” [13; tr.7]. Đối với các nhà nghiên cứu

nước ngoài (theo tài liệu chuyên đề: Từ hệ luận của thi pháp học nghiên cứu tác giả

tác phẩm (2006) (đề cương hướng dẫn học chuyên đề cho lớp cao học Lý luận và

phương pháp dạy Ngữ văn ĐHCT – k2, TS. Nguyễn Hoa Bằng):

Năm 1923, nhà nghiên cứu Ngữ văn Nga V.Girmunski đã định nghĩa: “Thi pháp

học là khoa học nghiên cứu văn chương với tư cách là một nghệ thuật”. Năm 1929,

M.Bakntin tuyên bố nhiệm vụ của ông là “Khám phá nhà nghệ sĩ Đôstôievski trong

sáng tác của Đôstôievski”. Năm 1960, nhà nghiên cứu R.Giaicôpxơn phát biểu: Đối

tượng của thi pháp học, trước hết phải trả lời câu hỏi: “Cái gì biến mọi thông điệp

bằng lời thành một tác phẩm nghệ thuật ?”. Năm 1975 nhà nghiên cứu thi pháp

TS.Tôđôrôp định nghĩa: “Thi pháp là các qui tắc chung mà người ta sử dụng để

sáng tác ra các tác phẩm văn chương cụ thể. Nói cụ thể hơn là nghiên cứu tính văn

chương, chất văn chương của chính bản thân văn chương”. Năm 1963 Vinôgrađôv

xác định: “Thi pháp là khoa học nghiên cứu các hình thức dạng thức, các phương

diện, phương thức tổ chức tác phẩm sáng tác bằng ngôn từ, các kiểu cấu trúc, các

thể loại tác phẩm nhằm nắm bắt… không chỉ các hiện tượng của ngôn từ văn

chương, mà còn bản thân các phương diện, hình tượng khác nhất của cơ cấu tác

phẩm văn chương và sáng tác văn chương dân gian” [1; tr.1].

Nói tóm lại, để hiểu rõ khái niệm Thi pháp không phải là chuyện dễ. Dù lựa

chọn định nghĩa nào thì trong quá trình làm việc cũng phải luôn trung thành nhất

quán với nội dung của định nghĩa đó và hơn th ế nữa phải xem xét nó dưới một quan

niệm biện chứng. Trong bài Một số vấn đề thi pháp học Trần Đình Sử cũng đã hơn

một lần nữa nhắc lại ý “hình thức mang tính nội dung” [19; tr.9]. Còn Chu Xuân

Diên thì khẳng định: “Thi pháp đơn thuần là những yếu tố hình thức, cần hết sức

coi trọng ý nghĩa nội dung của thi pháp văn học” [6; tr.19] dù cho có quan niệm

rộng hẹp khác nhau như thế nào về thi pháp, các học giả đều gặp nhau ở sự khẳng

định: Nghiên cứu thi pháp văn học là nhấn mạnh bản chất nghệ thuật của tác phẩm,

là xem tác phẩm văn học như là một chỉnh thể thống nhất giữa các thành tố, các cấp

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

độ nghệ thuật. Nghiên cứu thi pháp chính là nhằm chỉ ra cái hay cái bản chất nghệ

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

thuật của tác phẩm, nghiên cứu tác phẩm cũng chính là nhằm chỉ ra cái lý do tồn tại

của hình thức.

Những ý khái niệm, ý kiến trên đây hết sức quý báo, nhằm giúp cho chúng ta hiểu

sâu sắc hơn về bản chất của khái niệm Thi pháp để vận dụng nó một cách đúng đắn

vào việc nghiên cứu tác phẩm văn học.

1.1.1.2. Xác định khái niệm Thi pháp

Thi pháp là đối tượng nghiên cứu của Thi pháp học. Trong ngót hai mươi bốn

thế kỉ qua, khoa học về Thi pháp có lúc thăng lúc trầm nhưng cũng như nhiều khái

niệm khác trong hệ thống khái niệm khoa học, khái niệm của Thi pháp không

ngừng được chỉnh lý, bổ sung. Hiện nay có rất nhiều định nghĩa khác nhau về Thi

pháp. Về một phương diện và một góc độ nào đó, có thể nói trong thực tế có bao

nhiêu người nghiên cứu về Thi pháp học thì cũng có bấy nhiêu cách hiểu về khái

niệm Thi pháp.

Nhà nghiên cứu Rôman Giacốpxơn trong công trình “ngôn ngữ học và Thi

pháp học” (1960) định nghĩa Thi pháp là một bộ phận của ngôn ngữ học, chuyên

nghiên cứu “chức năng thơ và phát ngôn thơ” tức là nghiên cứu những cách thức

làm cho phát ngôn trở thành lời thơ. Nhà nghiên cứu Pháp Ts.Tôdôrốp trong công

trình Thi pháp học (1975) định nghĩa: “Thi pháp là các quy tắc chung mà người ta

sử dụng để sáng tác ra các tác phẩm văn học cụ thể”.

1.1.2. Lí luận chung về Thi pháp học

1.1.2.1. Khái niệm về Thi pháp học

Có rất nhiều định nghĩa khác nhau về Thi pháp học như nhà nghiên cứu Nga V.Girmunxki đã định nghĩa:“Thi pháp học là khoa học nghiên cứu văn học với tư

cách là một nghệ thuật” (1923). Viện sĩ Nga V.V Vinôgrađốp xác định: “Thi pháp

học là một khoa học nghiên cứu các hình thức, các dạng thức, các phương tiện,

phương thức tổ chức tác phẩm sáng tác ngôn từ, các kiểu cấu trúc, các thể loại tác

phẩm nhằm nắm bắt... Không chỉ là các hiện tượng của ngôn từ văn học, mà còn là

bản thân các phương diện hình tượng khác nhau nhất của cơ cấu tác phẩm văn học

và sáng tác văn học dân gian” ( Phong cách học, Lý luận ngôn từ văn học, Thi pháp

học M., 1963) [13; tr.7].

Theo như PGS.PTS Trần Đình Sử thì hiện nay cũng khó tìm th ấy được nhiều

nhà nghiên cứu chấp nhận. Tuy nhiên, nhìn chung có thể tán thành quan niệm tổng GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

quát nhất do viện sĩ M.B.Khrápchencô xác định: “Nếu như thi pháp học lý thuyết

phổ quát chủ yếu cố gắn nghiên cứu cấu trúc, hình thức của tác phẩm văn học, thì

thi pháp học lịch sử nghiên cứu sự tiến hóa của các phương thức, phương tiện

chiếm lĩnh thế giới bằng hình tượng, nghiên cứu sự hoạt động chức năng thẩm mỹ

của các phương thức phương tiện ấy, cũng như số phận lịch sử của các khám nghệ

thuật” (Thi pháp học lịch sử: các khuynh hướng nghiên cứu cơ bản, 1982) [25; tr.7-

8].

Theo Từ điển thuật ngữ văn học, Thi pháp học là khoa học nghiên cứu thi pháp,

tức hệ thống các phương thức, phương tiện, thủ pháp biểu hiện đời sống bằng hình

tượng nghệ thuật trong sáng tác văn học. Mục đích của Thi pháp học là chia tách và

hệ thống hóa các yếu tố của văn bản nghệ thuật tham gia vào sự tạo thành thế giới

nghệ thuật, ấn tượng thẩm mỹ, chiều sâu phản ánh của sáng tác nghệ thuật [10;

tr.206].

Thi pháp học là khoa học nghiên cứu về thi pháp. Khoa học này bao gồm mấy bộ

phận sau:

Lý luận về thi pháp của một giai đoạn văn học lịch sử cụ thể. Ở đây sẽ bao gồm

lý luận về thi pháp vốn có của giai đoạn văn học được tác giả của công chúng thừa

nhận.

Hệ thống các nguyên tắc nghệ thuật thể hiện trong bản thân sáng tác của giai

đoạn văn học được xét. Hệ thống này do tồn tại tiềm tàng trong sáng tác nên cần

được miêu tả ra, đồng thời nó cũng không trùng khích với thi pháp học lý thuyết của

giai đoạn văn học ấy.

Lý luận thi pháp của người nghiên cứu dùng để miêu tả cách hệ thống thi pháp

tiềm tàng trong thực tiễn văn học và lý giải mới đối với lý luận thi pháp đã có trong

lịch sử.

Ba bộ phận của thi pháp này liên hệ với nhau trong một mối quan hệ hết sức

khắng khít. Lý luận thi pháp lịch sử là siêu ngôn ngữ thành văn của thi pháp văn

học một thời. Lý luận thi pháp học hiện đại dùng để miêu tả lý luận thi pháp lẫn thi

pháp học của một giai đoạn. Chính vì như vậy, “thi pháp học hiện đại có một ý

nghĩa quan trọng, bao trùm. Thiếu một quan niệm thi pháp học hiện đại sáng tỏ

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

không thể tiến hành phân tích miêu tả hệ thống thi pháp văn học được” [14; tr.4].

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

Trong cách hiểu như thế, đối tượng nghiên cứu thi pháp học có thể bao gồm

toàn bộ các phương tiện khác nhau nhất của hình thức nghệ thuật như thể loại, ngôn

ngữ, kết cấu, cốt truyện,..

1.1.2.2. Đối tượng của thi pháp học

Thi pháp học cũng như bất kỳ một ngành khoa học nào khác, muốn tồn tại phải

thỏa mãn hai điều kiện cơ bản: có một đối tượng cần nghiên cứu và có phương pháp

riêng nghiên cứu về đối tượng. có hai cấp độ về đối tượng: Đối tượng chung và đối

tượng đặc trưng .

Cấp độ đối tượng chung, tức cấp độ phương diện, lĩnh vực của tác phẩm văn chương mà nghiên cứu hướng đến. Với ý nghĩa này, Lê Ng ọc Trà xác định: “Đối

tượng nghiên cứu đầu tiên của thi pháp học là các yếu tố và cấu trúc của tác phẩm

văn học”. Trong tác phẩm văn chương, các lớp yếu tố cần nghiên cứu: “Lớp yếu tố

thứ nhất là ngôn từ nghệ thuật”, “Lớp thứ hai là thế giới nghệ thuật”, “Lớp thứ ba

là kết cấu tác phẩm”.

Cấp độ đối tượng đặc trưng của thi pháp học: Đứng ở góc độ thi pháp học là một bộ phận nghiên cứu của khoa học nghiên cứu văn chương thì đối tượng của nó như

GS. Lê Ngọc Trà đã xác định. Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu còn muốn tiến tới xác

định đặc trưng đối tượng của thi pháp học.

Thực ra khái niệm “đối tượng” theo nghĩa chặt chẽ của nó phải là đối tượng đặc

trưng. Có xác định đối tượng đặc trưng của nó thì thi pháp học mới có lý do tồn tại.

Trong sách Giáo trình thi pháp học (Bài giảng chuyên đề cao học Ngữ văn 1992)

của mình Trần Đình Sử khẳng định: “Đối tượng của thi pháp học là hình thức mang

tính nội dung”. Hình thức đó có tính hệ thống, mang tính quan niệm, mang tính chất

tinh thần. Trong nhiều giáo trình lý luận văn học, các tác giả của nó cũng có những

quan niệm khá thống nhất, xem thi pháp học là khoa học về hình thức nghệ thuật.

Chẳng hạn trong giáo trình Lý luận văn học (tập 3) do Phương Lựu chủ biên, khi

trình bày về phương pháp sáng tác, các tác giả đều dành một phần nói về thi pháp

với nghĩa là những đặc sắc về hình thức nghệ thuật hay trong Lý luận văn học

(1995), Nxb Giáo dục, Nguyễn Văn Nam khẳng định: “Thi pháp là khoa học về

hình thức nghệ thuật. Ngay trong luận điểm xuất phát đó đã chứa đựng một đặc

trưng căn bản của cách tiếp cận đối tượng trong bộ môn này”. Xem đối tượng của

thi pháp học là một hình thức nghệ thuật của văn chương, các nhà nghiên cứu bước GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

đầu xác định về mặt lý thuyết hướng tiếp cận văn chương có một tính chất đặc thù

của thi pháp học.

Xác định đối tượng của thi pháp học, cần quan tâm ý kiến của Girmunski “Thi

pháp học là khoa học nghiên cứu văn chương với tư cách là một nghệ thuật” và ý

kiến của R.Giaicấpxơn “Đối tượng của thi pháp học, trước hết phải trả lời câu hỏi: Cái gì đã biến một thông điệp bằng lời trở thành một tác phẩm nghệ thuật như đã

nêu là rất có ý nghĩa”.

1.1.2.3. Phương pháp thi pháp học

Cùng với đối tượng, phương pháp sẽ là điều kiện xác định sự tồn tại của Thi

pháp học. Xét ở góc độ là một bộ phận của khoa học nghiên cứu văn học, thi pháp

học cũng phải sử dụng các phương pháp của khoa văn học nói chung, nó phải vận

dụng các loại phương pháp nghiên cứu, văn học ở tất cả các cấp độ: cấp độ triết học,

cấp độ các phương pháp chung, cấp độ phương pháp chuyên ngành.

Phương pháp đặc thù của thi pháp học gồm:

Phương pháp hệ thống: Văn chương là một hệ thống các chỉnh thể, chỉnh thể tác

phẩm, chỉnh thể tác giả, chỉnh thể trào lưu, chỉnh thể kết cấu, chỉnh thể văn chương

dân tộc. Do đó phương pháp hệ thống đặc biệt quan trọng trong nghiên cứu thi pháp.

Phương pháp hệ thống đòi hỏi nghiên cứu văn học từ những mối quan hệ giữa bộ

phận và toàn thể, giữa cái chung và cái riêng, giữa cái độc đáo và cái lặp lại.

Đỗ Đức Hiểu trong Đổi mới phê bình văn học, xác định: “Thi pháp là phương

pháp tiếp cận tức là nghiên cứu, phê bình tác phẩm văn học từ các hình thức biểu

hiện bằng ngôn từ nghệ thuật, để tìm hiểu ý nghĩa mỹ học, triết học, đạo đức học,

lịch sử xã hội học (…) yêu cầu đọc tác phẩm văn chương như một chỉnh thể”.

Lê Ngọc Trà trong Lý luận văn học xác định: “một mặt phân tích hệ thống hóa

tất cả các yếu tố của văn bản nghệ thuật đã tham gia thể hiện ý thức nghệ thuật của

nhà văn và tạo nên ấn tượng thẩm mỹ ở người đọc (…) mặt khác có những yêu cầu

hết sức quan trọng của việc nghiên cứu Thi pháp là khám phá con đường đi từ ý

thức nghệ thuật của nhà văn tạo ra tác phẩm, chỉ ra xem tư tưởng, ý đồ của nhà văn

đã đư ợc tổ chức như thế nào, bằng cách nào, quá trình ấy diễn ra như thế nào và

chỉnh thể nghệ thuật, đã hình thành ra sau (…) ở đây, khái niệm thi pháp gần gũi

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

với khái niệm phong cách”.

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

Có thể khẳng định Thi pháp học là cách tiếp cận văn chương một cách khoa học

trong tất cả những cách tiếp cận văn chương mà nhân loại có đến nay.

1.2. CUỘC ĐỜI VÀ VĂN NGHIỆP NGUYỄN MINH CHÂU

1.2.1. Cuộc đời

Nguyễn Minh Châu là một cây bút trưởng thành trong cách mạng. Ông vừa là

một nhà văn, một người chiến sĩ cách mạng hai con người ấy luôn hòa lẫn và bổ

sung cho nhau để từ đó có một nhà văn Nguyễn Minh Châu đa tài và giàu tâm huyết.

Nguyễn Minh Châu sinh ngày 20 tháng 10 năm 1930 trong một gia đình nông

dân ở làng Thơi, xã Quỳnh Hải, huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An. Ông là con út

trong một gia đình nông dân khá giả gồm có 6 người con cho nên ông được tạo điều

kiện học hành khá chu đáo. Từ năm 1944 đến năm 1945, ông học Trường Kỹ nghệ

Huế. Sau khi Nhật đảo chính Pháp 1945 ông về quê học tiếp và đỗ tốt nghiệp thành

chung ông học tiếp chuyên khoa Trường Huỳnh Thúc Kháng – Nghệ Tĩnh.

Năm 1950, ông nhập ngũ và được kết nạp vào Đảng Cộng Sản Việt Nam. Năm

1951, Nguyễn Minh Châu là học viên Trường sĩ quan lục quân Trần Quấc Tuấn và

là trung đoàn trưởng thuộc Sư đoàn 320.

Từ năm 1952 đến 1956 ông công tác tại Ban tác chiến – Ban tham mưu tiểu đoàn

722 và tiểu đoàn 706 cũng trong giai đoạn này ông bắt đầu viết truyện ngắn (1954).

Sau đó ông chuyển công tác về làm chính trị viên phó đại đội, trợ lí văn hóa thanh

niên trung đoàn 64. Năm 1958 ông được phong trung úy sau đó đi học bổ túc quân

sự khóa 2 và viết tài liệu tổng kết chiến đấu ở quân khu Tả Ngạn. Năm 1959 ông dự

hội nghị bạn viết toàn quân. Đến 1960, ông công tác tại phòng Văn nghệ Tổng cục

chính trị Quân đội Nhân dân Việt Nam và cho in truyện ngắn đầu tiên sau một buổi

tập trên tạp chí Văn nghệ quân đội, ông đi học Trường Văn hóa Lạng Sơn năm 1961

đến năm 1962 sau đó Nguyễn Minh Châu chuyển về công tác tại tạp chí Văn nghệ

quân đội và phục vụ cho đến khi ông mất. Nguyễn Minh Châu đi thực tế nhiều nơi

như: Trường 400 pháo lục quân, Điện Biên Phủ,... Năm 1963 ông đi Trà Cổ Thái

Bình, đi tiểu đoàn 48, đại đoàn 320, Tiên Lãng – Thủy Nguyên ( Hải Phòng )…

Trong quá trình tham gia hoạt động cách mạng của mình, Nguyễn Minh Châu đã

có nhiều đóng góp đáng kể đặc biệt đó là trong lĩnh vực nghệ thuật Nguyễn Minh

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Châu đã dùng ngòi bút của mình để vẽ ra hình tượng những người lính, người nông

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

dân, người phụ nữ… để góp cho nền văn học Việt Nam thêm phong phú và đa dạng

nhất là về tiểu thuyết và truyện ngắn.

Nguyễn Minh Châu đã lần lượt được phong các quân hàm vì những đóng góp

của ông cho quân đội Việt Nam như : Thượng úy (1963), đại úy (1973), thiếu tá

(1977), trung tá (1981) và đại tá ( 1986).

Năm 1972 ông được Hội Nhà văn Việt Nam kết nạp vào làm Hội viên. Đến năm

1983 ông được vinh dự là đại biểu chính thức dự Đại hội Nhà văn Việt Nam lần thứ

3 tại Hà Nội và trúng cử vào Ban Chấp Hành hội khóa 3. Năm 1987 ông dự Hội

thảo kỉ niệm 70 năm ngày sinh Nam Cao với phát biểu bằng một thiên chân dung

văn học về nhà văn này và dự cuộc gặp mặt của Tổng bí thư Trung ương Đảng

Nguyễn Văn Linh cùng với các văn nghệ sĩ khác. Nguyễn Minh Châu qua đời ngày

23 tháng 01 năm 1989 tại Hà Nội.

Với những đóng góp của Nguyễn Minh Châu ông đã đư ợc nhận nhiều giải

thưởng như:

- Giải thưởng của Bộ Quấc Phòng ( 1984-1989) cho toàn bộ tác phẩm viết về

người lính và chiến tranh.

- Giải thưởng của Hội Nhà văn Việt Nam (1988-1989) cho tập truyện Cỏ lau.

- Và được nhà nước trao tặng giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ

thuật (đợt II, năm 2000).

1.2.2. Sự nghiệp sáng tác

Nguyễn Minh Châu sinh ra và trưởng thành trong hai cuộc kháng chiến chống

thực dân Pháp và đế quấc Mỹ, cả cuộc đời ông luôn gắn liền với những năm tháng chiến tranh khốc liệt. Vì thế mà ngòi bút của ông đã được trưởng thành trong khói

lửa đạn bom. Nguyễn Minh Châu suốt đời cống hiến cho kháng chiến, cho văn học.

Ông đã miệt mài tìm tòi và khám phá ra những giá trị cho đời về những lẽ sống,

triết lý nhân sinh sâu sắc. Trải qua những năm tháng đau thương của chiến tranh và

những khó khăn trong công cuộc đổi mới những năm tám mươi. Nguyễn Minh

Châu đã sống và viết nên những tác phẩm mang đậm dấu ấn của chiến tranh như về

người lính, người phụ nữ trong kháng chiến… Con đường sáng tác của Nguyễn

Minh Châu được chia thành hai giai đoạn : trước và sau 1975.

Giai đoạn trước 1975 Nguyễn Minh Châu được coi là nhà văn bước vào nghề

cầm bút hơi muộn so với các nhà văn cùng thời với những cây bút khác như: GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

Nguyễn Khải, Tạ Duy Anh, Nguyễn Huy Thiệp…Trải qua những năm tháng mưa

bom ông đã trải nghiệm cuộc đời của người lính, sống gắn bó với nhân dân trong

những năm tháng đạn bom ác liệt của chiến tranh cũng chính vì l ẽ đó đã dẫn họ đến

với con đường nghệ thuật, ngòi bút của Nguyễn Minh Châu luôn gắn liền với những

người lính. Những trang viết của Nguyễn Minh Châu trong giai đoạn này luôn xoay

quanh đề tài chiến tranh, về người lính, người anh hùng lí tưởng hóa, về người nông

dân, người phụ nữ và người đi xây dựng chủ nghĩa xã hội. Mỗi tác phẩm Nguyễn

Minh Châu đều đặc ra những vấn đề khác nhau nhưng đều hướng đến cái chung là

ca ngợi lí tưởng cộng sản, ca ngợi ý chí kiên cường của người lính,… trong cuộc

chiến chống kẻ thù xâm lược.

Trong giai đoạn này Nguyễn Minh Châu đã viết thành công tập truyện ngắn

Những vùng trời khác nhau (1970) ở tập truyện ngắn này tác giả ngoài việc khắc

họa cuộc sống của nhân dân và đế quấc Mỹ mà còn đi vào khám phá vẻ đẹp tâm

hồn con người Việt Nam trong những năm tháng của chiến tranh. Đó là tình nghĩa

sắc son, lòng quyết tâm bảo vệ dân tộc, bảo vệ đất nước. Những đôi trai gái đã gạt

tình cảm riêng tư để xung phong ra chiến trận vì mục đích chung cho cả dân tộc

ngoài tình cảm lứa đôi họ còn dành cho nhau những tình cảm rất sâu đậm đó là tình

đồng bào, đồng đội, đồng chí họ giúp đỡ động viên nhau trong chiến đấu. Trong

truyện ngắn Mảnh trăng cuối rừng ông ca ngợi vẻ đẹp tâm hồn trong sáng của con

người được thể hiện qua nhân vật Nguyệt và mối tình tuyệt đẹp với Lãm anh lái xe.

Nguyễn Minh Châu không khai thác sâu vào đề tài chiến tranh như những đau

thương, mất mát,… mà tác giả đã đưa ngư ời đọc cảm nhận chất trữ tình, chất thơ, chất nhạc trong tâm hồn con người. Với sự kết hợp khéo léo, uyển chuyển đã làm

nổi bật lên bút pháp tài hoa của ông.

Do những yêu cầu khách quan nên văn học thời kì 1945-1975 “tập trung khẳng

định cái ta chung” [5; tr.4]. Đó là cảm hứng lãng mạn và khuynh hướng sử thi được

đề cao đó là yêu cầu chung của cách mạng với sự nghiệp văn chương. Những tình

cảm cá nhân đều gác lại và hướng đến cộng đồng, cái chung, hòa hợp và gắn bó với

tập thể.

Các tác phẩm văn chương của Nguyễn Minh Châu trong giai đoạn này tập trung

ca ngợi người chiến sĩ cách mạng. Qua các tác phẩm Nguyễn Minh Châu đã xây

dựng được nhiều hình tượng nhân vật đẹp, sinh động và tạo niềm phấn khởi đối với GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

các chiến sĩ đang cầm súng như: Tnú trong “Rừng xà nu” của Nguyễn Trung Thành,

chị út Tịch trong “Người mẹ cầm súng” của Nguyễn Thi… Dù sống trong hoàn

cảnh chiến tranh gian khổ nhưng trong lòng của các chiến sĩ đều dấy lên ý chí kiên

cường, buất khuất và hình ảnh hiên ngang của người lính “súng bên súng, đầu sát

bên đầu”. Đối với Nguyễn Minh Châu cũng vậy, các tác phẩm của ông trong giai

đoạn này mang đậm chất lãng mạn cách mạng, cảm xúc trữ tình của Nguyễn Minh

Châu thật mãnh liệt mà sâu lắng: “Xe tôi chạy trên lớp sương bềnh bồng. Mảnh

trăng khuyết đứng yên ở cuối trời, sáng trong như một mảnh bạc”. Qua tác phẩm

này ta thấy tác giả đã nhấn mạnh vẻ đẹp tư tưởng, vẻ đẹp tâm hồn của người chiến

sĩ cách mạng.

Với Nguyễn Minh Châu, điều quan trọng hơn cả không chỉ là “hạt ngọc được

tìm thấy mà là vấn đề tìm chất ngọc đó như thế nào?” Cái đẹp, cái thiện luôn tồn tại

trong cuộc sống quanh ta nhưng đôi khi chúng ẩn sâu trong những lớp vụn vặt của

những hiện tượng đời sống và sứ mệnh của nhà văn là phải tìm được điều gì chìm

sâu trong đó và tìm thấy nó trong cái bình thường giản dị cuộc sống.

Trong truyện ngắn Mảnh trăng cuối rừng con đường Lãm tìm ra vẻ đẹp trọn vẹn

của Nguyệt cũng giống như quá trình “mảnh trăng cuối rừng” sau những thời khắc

chập chờn ẩn hiện từ xa xôi và cuối cùng hiện rõ vầng trăng tròn vành với những

ánh sáng bao trùm cả không gian và thời gian. Trong khung cảnh và trong lòng

người trai trẻ trên con đường đi tìm cái đẹp ấy không dệt bằng hoa tươi thơm ngát

mà lại là con đường chiến tranh đầy khúc khuỷu, gập ghềnh với những hố bom và

lửa đạn.

Trong giai đoạn này, Nguyễn Minh Châu rất sâu sắc khi nghĩ rằng chiến tranh

không phải là những chiến công, những người chiến sĩ anh hùng mà ẩn sâu bên

trong là những tâm hồn với những nỗi đa đoan của cuộc đời. Mỗi số phận con người

trong chiến tranh đều gắn với sự hi sinh, đau thương, mất mát và những cuộc chia

lìa… nhưng họ, những người chiến sĩ cách mạng đã nén lòng lại để hướng đến cái

chung, cái cộng đồng dân tộc. Chiến tranh “như một lưỡi dao phạt ngang” với biết

bao số phận, cuộc đời họ đã bị chiến tranh “chặt lìa” đi khó có thể nói hết tất cả

những di tích của chiến tranh, những đau thương mất mát mà những người chiến sĩ

phải ghánh chịu. Những người lính phải xa lìa những người thân yêu của mình để ra

chiến trường cầm súng chiến đấu để bảo vệ quê hương, đất nước, những éo le, GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

ngang trái của cuộc đời, những bi kịch của chiến tranh đã “ẩn sâu” vào từng mỗi số

phận của con người.

Trong giai đoạn này Nguyễn Minh Châu không viết nhiều nhưng đã để lại dấu ấn tên tuổi của ông với hai thể loại: Tiểu thuyết và truyện ngắn. Ông đã từng bước

mài dũa được ngòi bút của mình để tạo thêm những tác phẩm hay và có giá trị hơn,

đưa người đọc đến với văn chương nhiều hơn đặc biệt là qua những tác phẩm ta

thấy ngòi bút của ông hướng đến sự đổi mới mang một phong cách hiện đại.

Ba tác phẩm tiểu thuyết và truyện ngắn tiêu biểu trong giai đoạn này là:

- Cửa sông (Tiểu thuyết, Nxb Văn học, 1967)

- Những vùng trời khác nhau (tập Truyện ngắn, Nxb Văn học, 1970)

- Dấu chân người lính (Tiểu thuyết, Nxb Thanh niên,1972)

Giai đoạn sau 1975 đây là giai đoạn mà Phong Lê cho rằng: “ký ức về chiến

tranh vẫn còn rất dồi dào trong cả một đội ngũ; và đến lúc này thì ký ức ấy mới có

dịp nối dài với ký ức thời chống Pháp để thành một mãng sống lớn trải dài suốt 30

năm cách mạng và chiến tranh của dân tộc”[10; tr.223]. Ở giai đoạn này Nguyễn

Minh Châu vẫn tiếp tục những đề tài trước chiến tranh nhưng có sự chuyển đổi về

đề tài, các tác phẩm của ông đều hướng về những vấn đề hòa bình; về cuộc sống

con người, về những trăn trở khó khăn mà con người gặp phải. Các tác phẩm của

Nguyễn Minh Châu luôn luôn gắn bó với người lính. Trước 1975 ông viết về người

lính cầm súng chiến đấu nhưng sau 1975 ông viết về người lính đang góp sức xây

dựng và phục vụ cho đời, cho nhân dân, đất nước trong thời bình. Bằng những trải

nghiệm trong cuộc sống đã giúp cho Nguyễn Minh Châu có cái nhìn tổng thể, bao quát đã mở cho ông một lối đi mới trong sáng tác của mình. Tất cả những trang viết

của ông là những niềm say mê, trân trọng, ca ngợi, yêu thương chân thành đối với

nhân dân với cộng đồng. Những sáng tác của Nguyễn Minh Châu vào thời điểm này

đã đi vào từng số phận, từng nhân vật cụ thể, những tính cách con người với những

nỗi niềm khát khao thầm kín, những hi sinh mất mát, chia lìa và sự xuống cấp về

những nhân cách đạo đức con người.

Trong truyện ngắn Bức tranh người họa sĩ đã thờ ơ quên đi lời hứa hẹn để rồi sự

hối hận của một con người sau lãng lời hứa của mình trong chiến tranh hay trong

truyện Mùa trái cóc ở miền Nam sự lạnh nhạt thờ ơ với người mẹ mong chờ gặp lại

người con sau bao năm xa cách và với cả đồng đội của mình. Trong truyện ngắn Cỏ GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

lau nói về bé Thơm Nguyễn Minh Châu đã miêu tả sự hồn nhiên, tình cảm tha thiết

yêu quý của một đứa trẻ đối với chú bộ đội đó là tình cảm chân thành và trong sáng:

“Cái thơm vòng hai cánh tay mềm mại quanh cái cổ rám nắng của bác, áp má vào

má bác, nó yêu bác bộ đội tóc bạc biết bao nhiêu, bởi lẽ bác rất yêu nó và bác có

rất nhiều chuyện kể” [3; tr.31]. Qua hình ảnh bé Thơm đã góp thêm niềm vui, niềm

sức mạnh và nghị lực cho các chiến sĩ vượt qua những khó khăn, vất vả trong chiến

tranh.

Không phải ngay từ buổi đầu mà những sáng tác của Nguyễn Minh Châu được

chấp nhận, những sáng tác của ông giai đoạn này như một loại sự kiện đối với văn

học. Có một loạt bài phê bình, có cả một cuộc thảo luận dành riêng với nhiều ý kiến,

nhận xét không giống nhau, có cả mức độ khen, chê hay cách giải thích cắt nghĩa.

Nguyễn Minh Châu là một trong số những người đầu tiên tìm tòi đổi mới. Từ niềm

khát khao mãnh liệt đi tìm cái đ ẹp, cái bản chất của đời sống, trong chiến tranh

Nguyễn Minh Châu đã theo sát Dấu chân của người lính để tìm hạt ngọc ẩn giấu

trong bề sâu tâm hồn con người.

Từ sau 1975 ngòi bút của Nguyễn Minh Châu rất khác lạ : Từ cảm hứng ngợi ca

chuyển sang sự lắng đọng và suy tư, những thay đổi của con người của đất nước của

dân tộc. Trong chiến tranh Nguyễn Minh Châu đã cảm nhận sự hiên ngang, buất

khuất, anh hùng của người chiến sĩ cách mạng… Họ là sự kết tinh lại những gì cao

đẹp, quý giá của con người đó là tình đồng bào, đồng đội nhưng khi đất nước hòa

bình, nhìn lại cuộc sống đời thường, cuộc sống của những người xung quanh

Nguyễn Minh Châu nhận ra rằng xã hội luôn tồn tại những mâu thuẫn, những tâm

trạng bị dồn nén, những điều thiện ác trong đời.

Ngòi bút của Nguyễn Minh Châu đã thật sự trưởng thành trong giai đoạn đổi

mới những năm 1980. Trong giai đoạn này ông vẫn tiếp tục sáng tác vào hai mãng

đề tài chính là: Tiểu thuyết và truyện ngắn. Nguyễn Minh Châu đã rất thành công

trong thể loại truyện ngắn, tác phẩm của ông đã thật sự gây tiếng vang trong nền

văn học Việt Nam qua các truyện ngắn như: Bức tranh, Bến quê, Cỏ lau, Phiên chợ

Giát… Mỗi câu truyện ẩn chứa một nỗi niềm sâu lắng nhà văn đã cho chúng ta thấy

được quy luật của đời sống, nếp sống, về cách ứng xử của người đời. Ngoài ra

truyện ngắn của ông cũng giúp người đọc chiêm nghiệm được về đời người, về

những bi kịch của số phận những ngang trái, nghịch lí trong chiến tranh cũng như GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

sự vô cảm, lạnh lùng. Những yếu tố trên đã góp phần tạo nên thành công trong tác

phẩm của Nguyễn Minh Châu.

Việc đổi mới Thi pháp trong truyện ngắn của ông đã thể hiện rất rõ đều ấy. Như nhiều nhà văn khác, sau chiến tranh Nguyễn Minh Châu đã tự suy ngẫm về chặng

đường 30 năm vừa cầm súng vừa cầm bút, vừa viết văn của mình. Qua đó ông trăn

chở cho chặng đường sắp tới đó là khát vọng có những tác phẩm cao hơn nữa trong

việc thể hiện sâu sắc những quan niệm về nhân sinh, về thế giới có một người bằng

cả ý thức, lương tâm trách nhiệm và sự trải nghiệm chính cuộc đời nhà văn.

Truyện ngắn Bức tranh của Nguyễn Minh Châu cũng là điểm đánh dấu rất đáng

kể cho một hướng tìm tòi của nhà văn. Không phải ngẫu nhiên ở đầu truyện nhân

vật chính gọi câu chuyện của mình “những lời tự thú” có thể gọi đây là truyện ngắn

tự thú là truyện tự ý thức về đạo đức. Các truyện ngắn: Bức tranh, Bến quê, Người

đàn bà trên chuyến tàu tốc hành… đã thể hiện rõ tấm bi kịch nhận thức của tác giả

như dựa vào những nhân vật gọi ước lệ là những nhân vật có ý trí, những con người

có khả năng tự phanh phui, mổ xẻ ý thức của mình, lối sống của mình dù cho họ

đang chịu đau khổ, dằn vặt thậm chí hiện diện trong bộ dạng một con người bị bệnh

tâm thần nhưng ta vẫn thấy được đâu đó của họ cái sức vóc khác thường, cái nổ lực

khách thường trong hành vi tự phán của họ. Nó khác đi kiểu truyện này ngay khi

phê phán các quan niệm đòi hỏi phải có những “thánh nhân” ở đời thường thì hiển

nhiên truyện vẫn lấp ló những bóng dáng thánh nhân, lí trí trong suốt đang nhận

thức cái đẹp lẽ đời. Tuy chỉ có 14 năm nhưng Nguyễn Minh Châu đã sáng tác ra

nhiều tác phẩm phong phú để lại cho đời gồm:

- Từ giã tuổi thơ (Tiểu thuyết, Nxb Văn học, 1977)

- Lửa từ những ngôi nhà (Tiểu truyện, Nxb Văn học, 1977)

- Những người lưu lạc(Tiểu thuyết viết cho thiếu nhi, Nxb Kim đồng)

- Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành (Truyện ngắn, 1983)

- Bến quê (Truyện ngắn, 1985)

- Cỏ lau (Truyện ngắn, 1989)

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

* *

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

Chương 2

THI PHÁP NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN

NGUYỄN MINH CHÂU SAU 1980

2.1. NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN MINH CHÂU

2.1.1. Lí luận về nhân vật

2.1.1.1. Nhân vật

Nhân vật là hình thức miêu tả con người một cách tập trung. Nhân vật văn học là

những con người có tên hoặc không tên có tính chất, địa vị nhất định, biểu hiện

những tình cảm, ý nghĩa, thái độ nhất định, nhằm thể hiện những tư tưởng nhất định

của tác giả đối với nhân sinh. Nhân vật văn học được sáng tạo ra, hư cấu ra là để

khái quát và biểu hiện tư tưởng, thái độ đối với cuộc sống, ca ngợi nhân vật là ca

ngợi đời, lên án nhân vật là lên án đời, xót xa cho nhân vật là xót xa đời. Do vậy tìm

hiểu nhân vật là tìm hiểu cách hiểu về cuộc đời và con người, là tìm hiểu tư tưởng,

tình cảm của tác giả đối với con người.

Nhân vật văn học được biểu hiện trong văn học bằng các phương tiện văn học.

Trong thơ trữ tình, ta có nhân vật trữ tình, tức con người xuất hiện để tự bộc lộ nỗi

niềm trước cuộc sống. Đó là con người mang hình thức vô danh, tự bộc lộ mình

bằng cảm xúc, ý nghĩ, cái nhìn bằng thế giới nội tâm. Trong tác phẩm kịch nhân vật

là con người tự bộc lộ qua hành động và lời nói của chính mình, tự vạch mặt mình

hoặc biểu hiện mình.

Trong tác phẩm tự sự nhân vật là con người được tác giả kể ra, tả ra bằng lời kể.

Chính tác giả dùng lời gọi tên nhân vật, gọi tên cách hành động và trạng thái tâm

hồn của nhân vật. Nhưng dù là loại hình tượng nào thì nói một cách khái quát, nhân

vật văn xuôi là con người được miêu tả bằng các phương tiện văn học.

2.1.1.2. Sự miêu tả nhân vật

Trong thơ trữ tình không chỉ có việc tả cảnh ngụ tình, mà còn có việc diễn tả cảm xúc, ý nghĩa, làm cho chúng hiện hình, định hình qua lời thơ. Người xưa cũng

nói “tả ý”. Nhân vật kịch được tác giả diễn tả qua ngôn ngữ, tác giả miêu tả, các

diễn viên lại diễn tả nhân vật bằng ngoại hình, động tác, ngữ điệu…tức bằng sự biểu

diễn. Trong tác phẩm tự sự, tác giả khi thì mô tả như thật, gợi cảm giác, tạo ảo giác

hiện diện của sự vật, tường thuật các sự kiện, kể ra các đặc điểm, nhận xét những

biến đổi… Ngôn từ trong văn học cũng hiện diện như diễn viên, nó không chỉ là kí GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

hiệu chỉ ra cái khác bên ngoài nó, mà hấp thu cái sở chỉ vào bản thân mình hóa thân

thành khách thể. Cả các dấu ngắt nhịp điệu, ngữ điệu cũng có chức năng gợi tả: Tất

cả các phương tiện và phương diện tạo hình tượng chúng ta gọi chung là miêu tả, và hình thức văn học là sự miêu tả bằng ngôn từ. Đó cũng là hình thức của nhân vật

văn học.

Thực ra trong khoa học người ta cũng nói tới miêu tả, cần đến việc miêu tả.

Chẳng hạn Đỗ Đức Lợi đã phải thường xuyên miêu tả các cây thuốc. Các nhà địa lý miêu tả địa hình, sự phân bố tài nguyên, nhân khẩu. Hóa học, vật lý học cũng miêu

tả các tính chất của các phân tử, nguyên tử, các hạt… Sử học miêu tả các biến cố.

Đó là sự miêu tả hướng ra khách thể, nhằm đạt tới sự chính xác khách quan.

Trong nghệ thuật sự miêu tả nhằm đạt một lúc hai mục đích: vừa gợi ra khách

thể, sự vật, hiện diện trước mặt vừa gợi ra sự cảm thụ, cách nhìn chủ quan đối với

chúng. Chính phương diện cảm thụ chủ quan, cách nhìn này là quan niệm nghệ

thuật về con người đối với nhân vật, mà muốn cảm nhận nhân vật một cách chỉnh

thể, toàn vẹn thì không thể bỏ qua được.

2.1.1.3. Phân loại nhân vật

Nhân vật văn học là hiện tượng hết sức đa dạng. Các nhân vật thành công thường

là những sáng tạo độc đáo, không lập lại. Tuy nhiên, trong các nhân vật, xét về mặt

nội dung, cấu trúc, chức năng có thể thấy nhiều hiện tượng lập lại, tạo thành các loại

nhân vật. Để chiếm lĩnh thế giới nhân vật văn học đa dạng, cần tìm hiểu phương

diện loại hình của chúng. Các phương diện loại hình nhân vật đa dạng bao gồm:

Nhân vật chính là nhân vật đóng vai trò chủ chốt, xuất hiện nhiều, giữ vị trí then

chốt của cốt truyện hoặc tuyến cốt truyện. Đó là con người liên can đến các sự kiện

chủ yếu của tác phẩm, là cơ sở để tác giả triển khai đề tài cơ bản của mình.

Nhân vật trung tâm nhiều khi là nhân vật chính của tác phẩm ta có thể nhận thấy

sự nổi lên những nhân vật trung tâm xuyên suốt tác phẩm từ đầu đến cuối về mặt ý

nghĩa. Đó là nơi quy t ụ các mối mâu thuẫn của tác phẩm, là nơi thể hiện vấn đề

trung tâm của tác phẩm.

Nhân vật phụ mang các tình tiết, sự kiện, tư tưởng có tính chất phụ trợ, bổ sung.

Nhưng không thể coi nhẹ nhân vật phụ. Chúng chẳng những là một bộ phận không

thể thiếu của bức tranh chung, mà nhiều khi, nhân vật phụ hàm chứa tư tưởng quan

trọng của tác phẩm. GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

Nhân vật chính diện là nhân vật mang lí tưởng, quan điểm tư tưởng, đạo đức của

tác giả và của thời đại. Đó là người mà tác phẩm khẳng định và đề cao như những

tấm gương về phẩm chất cao đẹp của con người một thời.

Nhân vật phản diện mang những phẩm chất xấu xa trái với đạo lí và lí tưởng,

đáng lên án và phủ định.

Nhân vật chức năng hay còn gọi là nhân vật mặt nạ là loại nhân vật không có đời

sống nội tâm, các phẩm chất đặc điểm nhân vật cố định, không thay đổi từ đầu đến

cuối, hơn nữa, sự tồn tại và hoạt động của nó chỉ nhằm mục đích thực hiện một số

chức năng nhất định.

Nhân vật loại hình là loại nhân vật thể hiện tập trung các phẩm chất xã hội, đạo

đức của một loại người nhất định của một thời. Đó là nhân vật nhằm khái quát cái

chung về loại của các tính cách và nhờ vậy được gọi là điển hình.

Nhân vật tính cách là một kiểu nhân vật phức tạp. Tính cách như là đối tượng

chủ yếu của nhận thức văn học. Đó là tính cách trong nghĩa rộng. Nhưng không

phải mọi nhân vật văn học đều phản ánh được cấu trúc của tính cách. Do đó trong

nghĩa hẹp, tính cách là một loại nhân vật được mô tả như một nhân cách, một cá

nhân có cá tính nổi bật. Trong nhân vật tính cách, cái quan trọng không chỉ là cái

đặc điểm, thuộc tính xã hội này nọ mà người ta có thể liệt kê ra được. Tính cách còn

được thể hiện ở tương quan của các thuộc tính đó với nhau, tương quan giữa các

thuộc tính đó với môi trường, tình huống. Nhân vật tính cách thường có mâu thuẫn

nội tại, những nghịch lí, những chuyển hóa và chính vì vậy tính cách thường có một

quá trình tự phát triển và nhân vật không đồng nhất giản đơn vào chính nó.

Nhân vật tư tưởng là nhân vật mà hạt nhân cấu trúc của nó không phải cá tính,

cũng không phải là các phẩm chất loại hình, mà là một tư tưởng, một ý thức.

2.1.2. Các loại nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

2.1.2.1. Nhân vật tư tưởng

Trong quá trình lịch sử văn học đã xuất hiện và tồn tại nhiều kiểu cấu trúc nhân

vật đa dạng. Có những nhân vật mà hạt nhân cấu trúc của nó không phải là cá tính,

cũng không phải là các phẩm chất loại hình mà là một tư tưởng, một ý thức. Như

nhân vật Tôn Ngộ Không trong tiểu thuyết Tây du ký là nhân vật mang tư tưởng nổi

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

loạn đòi tự do, là hiện thân cho sức mạnh và trí tuệ chống lại cái ác.

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

Trong Lí luận văn học của Phương Lựu (Nxb Giáo dục 1997) ông cho rằng:

“Nhân vật tư tưởng trong văn học cổ và văn học lãng mạn thường mang tính chất

tượng trưng, trong chủ nghĩa hiện thực lại kết hợp mật thiết với yếu tố tính cách

hoặc loại hình. Trong sáng tác, loại nhân vật này dễ rơi vào công thức, minh họa,

trở thành cái loa tư tưởng của tác giả” [21; tr.290]. Hay đối với Tôn Phương Lan

trong Phong cách nghệ thuật Nguyễn Minh Châu thì: “Đây là nhân vật tập trung

thể hiện một tư tưởng, một ý thức tồn tại trong đời sống tinh thần của xã hội”. Các

nhân vật tư tưởng thường xuất hiện khi xã hội có sự biến động, qua nhân vật tư

tưởng tác giả đã gửi gấm những tư tưởng của mình vào nhân vật để truyền đến

người đọc tư tưởng của tác giả. Như trong Đôi mắt của Nam Cao nhân vật Độ đã

thể hiện sự nhận thức của một người trí thức yêu nước về cuộc kháng chiến chống

Pháp khi cách mạng còn trong thời kì khó khăn, gian khổ.

Vào những năm tám mươi khi đất nước bước vào thời kì đổi mới văn học từ đó

cũng phát triển theo con đường đổi mới đáp ứng nhu cầu thị hiếu của độc giả. Trong

sáng của Nguyễn Minh Châu giai đoạn này cũng xuất hiện loại hình nhân vật tư

tưởng thể hiện sự trăn trở của chính bản thân tác giả về đổi mới tư duy nghệ thuật

cũng như vấn đề bản lĩnh trong nhân cách con người. Các nhân vật được ông thể

hiện mang nhu cầu sống trung thực với bản thân mình mà không bị hư danh lừa dối

hay cần nhìn nhận lại một số vấn đề trong xã hội.

Nhân vật người họa sĩ trong Bức tranh là một điển hình trong số những nhân vật

tư tưởng của tác phẩm Nguyễn Minh Châu. Do tính cao ngạo hay vì tự ái nghề

nghiệp mà người họa sĩ đã từ chối vẽ bức truyền thần anh bộ đội để gửi về cho mẹ vì người mẹ tưởng rằng anh đã hy sinh. Sau đó anh chiến sĩ được giao nhiệm vụ thồ

tranh giúp người họa sĩ và anh đã c ứu mạng người họa sĩ vư ợt qua nguy hiểm. Người họa sĩ đã vẽ bức tranh anh chiến sĩ và h ứa sẽ giao đến tận tay người mẹ. Sau

này bức tranh đó được gửi đi nước ngoài triển lãm và được giải thưởng, người họa

sĩ trở thành người nổi tiếng. Một hôm người họa sĩ đi đến quán cắt tóc anh đã bàng

hoàng phát hiện ra tội lỗi của mình đã thất hứa với người chiến sĩ gây ra hậu quả là đôi mắt của người mẹ bị lòa vì khóc thương con. Từ lúc đó người họa sĩ đã tự dằn

vặt lương tâm của mình, ông cảm thấy đau khổ và ông tự nhận ra sự vi phạm về đạo

đức của mình và từ trong con người ông xuất hiện thêm một con người khác để đưa

ra lí do tự biện hộ cho mình. GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

Nhìn vào cách cư xử có tình người, đạo đức thì người họa sĩ sẽ không quên

mang bức tranh đến nhà cho bà mẹ. Nhưng khi về đến thành phố chỉ vài tuần người

họa sĩ đã quên đi không khí c ủa chiến trường đạn bom nơi mà người chiến sĩ đã tin

cậy và đặc nhiều niềm tin vào người họa sĩ với những lời hứa: “Tôi sẽ trực tiếp

mang theo ra. Đồng chí hãy viết một lá thư nữa và ghi địa chỉ gia đình cho tôi. Tôi

sẽ trực tiếp mang thư và “ảnh” đồng chí tới tận nhà…” [26; tr.121]. Người họa sĩ

đã không dũng cảm để ra “đầu thú” mà trong ông có hai nhân cách đang lẫn lộn vào

nhau. Một nhân cách đang tự vấn lương tâm của mình và hóa thân vào người chiến

sĩ: “Đồ dối trá, mày hãy nhìn coi, bà mẹ tao khóc lòa cả hai mắt kia! bây giờ thì tấm hình tao đã đư ợc trưng trên các tạp chí hội họa của khắp các nước. Người ta đã trân trọng ghi tên mày bên dưới, bên cạnh mấy chữ: “Chân dung chiến sĩ Giải

phóng”. Thật là danh tiếng quá!” [8; tr.127]. Nhân cách tự biện hộ cho mình: “Tôi

là một nghệ sĩ chứ có phải đâu là thợ vẽ truyền thần, công việc người nghệ sĩ là

phục vụ cả một số đông người, chứ không phải chỉ phục vụ một người! Anh chỉ là

một cá nhân, với một cái chuyện riêng của anh, anh hãy chịu để cho tôi quên đi, để phục vụ cho cái đích lớn lao hơn. Anh đã thấy đấy bức “Chân dung chiến sĩ Giải

phóng” đã góp đôi chút vào công việc làm cho thế giới hiểu cuộc kháng chiến của

chúng ta thêm?” [13; tr.127]. Quá trình nhận thức của người họa sĩ trong Bức tranh

diễn ra khá phức tạp. Vấn đề về lương tâm và trách nhiệm được Nguyễn Minh Châu

đặc ra rạch ròi, cụ thể qua hình tượng nhân vật người họa sĩ: Nếu là người có đạo

đức liệu anh có vô ơn đối với người đã từng cứu mạng anh? Anh đã không nghĩ đến

cảnh bà mẹ vì nhớ thương con và càng đau đớn hơn khi nghe tin con mình hy sinh. Người họa sĩ không nghĩ đến hậu quả về sự vô tâm, thờ ơ của mình anh đã không

đủ dũng cảm để thú nhận tội lỗi đã gây ra cho người mẹ, mà còn tự biện minh cho

mình để rồi tự dằn vặt lương tâm. Ở góc độ người nghệ sĩ chỉ “vì mục đích phục vụ

số đông” mà anh lừa dối thờ ơ và quên đi lời hứa của mình: “Tôi đã hứa với anh và

cả với tôi nữa, đinh ninh và hùng hồn lắm, và cũng thật tâm lắm chứ?” [2; tr.126].

Người họa sĩ đã xem lời hứa của mình như một phép ứng xử có phần lịch sự để đáp

lễ làm vui lòng người chiến sĩ, rồi trước nỗi bất hạnh của người mẹ chiến sĩ, người

họa sĩ xem mình như một người vô can. Cuộc tự vấn của người họa sĩ đã đánh th ức

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

lương tâm và sự mong muốn của tác giả về cách nhìn chuẩn mực đạo đức đối với

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

con người. Nhân vật người họa sĩ trong Bức tranh đã không nhìn thẳng và đối mặt

với sự thật qua những lần đi trở lại cái quán cắt tóc và những cuộc tự vấn lương tâm.

Trong tác phẩm Chiếc thuyền ngoài xa nhà nhiếp ảnh Phùng đã đi tìm cảnh chụp

ảnh làm lịch tết theo yêu cầu của trưởng phòng. Sau vài ngày phục kích để chụp ảnh

Phùng đã chụp được bức ảnh với một cảnh rất đắt: “Trước mặt tôi làm một bức

tranh mực tầu của một danh họa thời cổ: Mũi thuyền in một nét mơ hồ lòe nhòe vào

bầu sương mù trắng như sữa có pha đôi chút màu hồng do ánh mặt trời chiếu vào.

Vài bóng người lớn lẫn trẻ con ngồi im phăng phắc như tượng trên chiếc mui khum

khum, đang hướng mặt vào bờ” [5; tr.334]. Nhưng đằng sau bức ảnh đẹp đó là sự

thật nghiệt ngã trong đời sống những người ngư dân. Vẻ đẹp toàn bích của chiếc

thuyền trong sương sớm trên bức ảnh nghệ thuật trái ngược với đời sống thực của

chiếc thuyền ấy. Nỗi đau khổ bị đánh đập của người đàn bà chài lưới trái ngược với

việc chị không muốn li dị với người chồng vũ phu: “Quý tòa bắt tội con cũng được,

phạt tù con cũng được đừng bắt con bỏ nó…” [7; tr.342]. Chính những đều trái

ngược trong tác phẩm mà Nguyễn Minh Châu muốn gửi gấm đến người đọc về việc

nhận thức. Khi nhìn nhận một vấn đề cần phải nhìn bao quát, không nên nhìn nhận

vẻ đẹp bên ngoài mà khẳng định sai bản chất bên trong, nhìn nhận một cách bao

quát về hoàn cảnh, nhận thức các tình thế trong đời sống, cái lẽ đời cay cực không

thể nào giúp đỡ bằng lòng tốt chủ quan, ý thức chủ quan mà phải nhìn sự việc ở mọi

phía, mọi góc độ cũng như nhà nhiếp ảnh Phùng đã nhìn thấy và chụp được bức ảnh

thật “đắt” nhưng đằng sau bức ảnh đó là vẻ lam lũ, khắc khổ, cam chịu của người

lao động. Điều đó như một sự ám ảnh dai dẳng trong ý thức và quan điểm nghệ

thuật của nhà nhiếp ảnh Phùng.

Trong tác phẩm Bến quê qua nhân vật Nhĩ tác giả cũng muốn gửi gấm tư tưởng

của mình. Nhĩ “từng đi tới không sót một xó xỉnh nào trên trái đất” [4; tr.322]

nhưng “một chân trời gần gũi mà xa lắc vì chưa hề bao giờ đi đến – cái bờ bên kia

sông Hồng ngay trước cửa sổ nhà mình” [5; tr.322]. Một người đàn ông sức vóc

nay lâm bệnh liệt giường một đời đi khắp thế giới nhưng lại bỏ quên cái “bến quê”

ở ngay bên kia sông. Qua nhân vật Nhĩ tác giả muốn đưa đến người đọc một thông

điệp hãy nên trân trọng những gì gần gũi với cuộc sống quanh ta. Tuy nhân vật Nhĩ

có cái nhìn rộng hơn, xa hơn nhưng cuối cùng đã lãng quên đi cái bến quê ngay bên

kia sông của mình và rồi cảm thấy hối tiếc về cái bến quê. Vì thế ta nên sống sau GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

cho đúng nghĩa với cuộc đời hãy nên trân trọng những gì trước mắt dù nhìn xa, nhìn

rộng nhưng đôi khi ta phải nhìn lại những gì gần gũi với chính mình để đừng phải

hối tiếc về sau.

2.1.2.2. Nhân vật tính cách

Trong cuốn Lí luận văn học Phương Lựu cho rằng: “Nhân vật tính cách là một

kiểu nhân vật phức tạp. Ở trên đã nói tính cách như là đối tượng chủ yếu của nhận

thức thức văn học. Đó là tính cách trong nghĩa rộng. Nhưng không phải mọi nhân

vật văn học đều phản ánh được cấu trúc của tính cách. Do đó trong nghĩa hẹp, tính

cách là một loại nhân vật được mô tả như một nhân cách, một cá nhân có cá tính

nổi bật. Trong nhân vật tính cách, cái quan trọng không chỉ là cái đặc điểm, thuộc

tính xã hội này nọ mà người ta có thể liệt kê ra được. Tính cách còn thể hiện ở

tương quan của các thuộc tính đó với nhau, tương quan giữa các thuộc tính đó với

môi trường, tình huống. Nhân vật tính cách thường có mâu thuẫn nội tại, những

nghịch lí, những chuyển hóa, và chính vì vậy, tính cách thường có một quá trình tự

phát triển và nhân vật không đồng nhất giản đơn vào chính nó” [30; tr.288-289].

Còn với Tôn Phương Lan, trong Phong cách nghệ thuật Nguyễn Minh Châu cho

rằng: “Dấu ấn quan trọng để chúng tôi nhận diện được loại nhân vật này chủ yếu là

ở mặt cá tính, ở số phận riêng tư chứ không phải qua lời phát ngôn trực tiếp hoặc

luận bàn về các vấn đề mà tác giả quan tâm. Ở loại nhân vật này tư tưởng của tác

giả cùng những vấn đề đặt ra trong xã hội được thể hiện đằng sau cá tính, sau số

phận của cá nhân”[9; tr.86].

Mỗi con người đều có tính cách khác nhau trong tác phẩm cũng vậy mỗi nhân vật đều thể hiện một tính cách riêng. Nguyễn Minh Châu đã đi sâu và tìm hi ểu tính

cách con người qua từng nhân vật của mình. Trong truyện Người đàn bà trên

chuyến tàu tốc hành nhân vật Quỳ đã thể hiện rất rõ tính cách của mình. Đó là nhân

vật có cá tính mạnh mẽ. Nguyễn Minh Châu đã để cho Quỳ hành động hoàn toàn

theo suy nghĩ, sở thích, yêu ghét…của mình. Giữa chiến trường đầy khói lửa, đạn

bom nhưng trong chị vẫn muốn đi tìm chân trời của giá trị tuyệt đối đó là những con

người hoàn hảo như một vị “thánh nhân”. Cuộc tìm kiếm về một người tuyệt đối

trong Quỳ không thành, chỉ đến khi phẩm chất người đàn bà trong chị được ý thức

thì chị mới quyết chinh phục và gắn bó cuộc đời mình với Ph người mà chị không

yêu và chưa từng quen biết, chị quyết định gắn bó với Ph chỉ vì muốn cứu sống một GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

con người có khả năng thực hiện hoài bảo lớn nhưng không bao giờ còn thực hiện

được của bao người khác đã ngã xuống trong đó có trung đoàn trưởng Hòa người

mà chị từng yêu. Quỳ đã từng đòi hỏi người yêu mình như một “thánh nhân” không

chút tùy vết. Quỳ chia tay với người yêu chỉ vì: “Sống gần kề gần như ngày nào

cũng gặp nhau, tôi mới có dịp trong thấy anh ấy cũng mừng rỡ hý hửng khi được

thăng cấp, mới có dịp trong thấy anh ấy ăn ngủ, đi lại, cũng chăn một đàn gà riêng,

đánh cái quần “xà lỏn” đi phát rẫy, cũng yêu người này nói xấu sau lưng người kia.

Và anh ấy lại có mồ hôi tay, hai bàn tay lúc nào cũng dấp dính. Mỗi lần tôi phải

cầm lấy bàn tay của anh ấy, tôi luôn có cảm giác nhơm nhớp bởi mồ hôi,…” [20;

tr.152]. Nhưng sau khi trung đoàn trưởng Hòa hy sinh, chị mới nhận ra rằng điều

chị cần và đòi hỏi ở người yêu như một “thánh nhân” không thể nào có được. Khi

đi tìm thánh nhân trong cuộc đời thì chị đã vô tình trở thành người vô tâm trước biết

bao tấm lòng đối với chị. Thế nên sau này chị đã hành động như một thánh nhân khi

đã dùng tình cảm của mình để cứu sống tâm hồn của Ph, chị đã vượt qua nhiều khó

khăn, trở ngại và hy sinh thầm lặng để thực hiện ước mơ của người yêu để thể hiện

khát vọng được chia sẽ bù đắp cho những người bị thiệt thòi. Nhân vật Quỳ như

một thiên tính nữ: “Đó là bản năng chăm lo, bảo vệ lấy sự sống của con người – do

chính chúng tôi mang nặng đẻ đau sinh ra. Đó là tình thương người bẩm sinh của

nữ tính – sợi dây thần kinh đặc biệt nhạy cảm của nữ giới chúng tôi” [17; tr.184].

Chứ không phải là một nhân vật được xây dựng trong mối quan hệ với lịch sử và

mang dấu ấn lịch sử.

Với Thai trong Cỏ lau tác giả đã thể hiện sự chịu đựng nhẫn nại, sự dịu dàng,

thủy chung, nó dường như tương phản với tất cả những ồn ào, xô bồ của đời sống,

với sự ác liệt của chiến tranh. Trong Thai luôn có tính cách mạnh mẽ của Quỳ, Thai

phải đối mặt với cái chết của “chồng”, của em chồng nhưng không vì thế mà làm

Thai ngã quỵ. Tám năm xa cách, Thai vừa tham gia công tác xã hội, vừa chăm sóc

bố chồng, lại tự tay chôn cất em chồng, rồi chôn cất cả … chồng!. Tuy có gia đình

mới với Quảng cùng với các con nhưng tấm lòng thủy chung của Thai đối với Lực

chồng cũ của cô vẫn không thay đổi: “Tôi nghĩ rằng Thai, nhà tôi ấy, thuộc loại

đàn bà chỉ có thể yêu được một người. Thực tình là vợ tôi suốt đời chỉ có yêu một

mình ông thôi” [4; tr.491]. Tấm lòng thủy chung của Thai đối với Lực nhiều lúc đã

làm cho Quảng chồng của Thai hiện tại phải ghanh tị: “Thú thật nó là một nỗi khổ GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

tâm riêng của tôi, mà nhục nhã! Bởi vì tôi phải suốt đời ghen với ông, xin ông xá lỗi,

ghen với một người đã chết” [7; tr.490]. Nhưng đó cũng là đi ều mà làm cho Quảng

yêu Thai nhiều hơn: “Nhưng tôi lại quý cái tính cách ấy. Khổ sở lại nhục nhã, mà

vẫn phải quý trọng vợ” [17; tr.491].

Cuộc gặp gỡ của Thai và Lực ở cuối truyện càng làm cho người đọc thấy rõ hơn

tính cách của Thai: Dẫu xa nhau bao năm, dẫu có gia đình mới hạnh phúc nhưng

Thai vẫn yêu Lực vẫn nhớ thương Lực như lúc trước. Khi gặp lại Lực chị vẫn khăng

khăng đòi quay lại với Lực với tình yêu đích thực của mình: “Em sẽ van xin anh ấy

cho em được nuôi nấng mấy đứa con em. Anh ấy thương cho thì được, bằng không

em cũng tay trắng trở về với anh. Vớt vát mấy năm tuổi già, em sống với anh” [23;

tr.517].

Sự chờ đợi, lòng chung thủy của Thai nói riêng, của những người đàn bà khác,

rộng ra là cả những hòn vọng phu trong vùng núi Đợi nói chung, là niềm mong

muốn được chia sẻ những vất vả, đau đớn, mất mát của những người thân yêu đang

sống ở những vùng khói lửa đạn bom. Là sự gửi gấm vào người sống những ước mơ

và dự định chưa thành của những người thân yêu đã vĩnh viễn ra đi. Có thể vì có sự

đợi chờ trông ngóng đó mà những người chồng của họ chiến đấu dũng cảm hơn, tin

tưởng hơn vào ý nghĩa của cuộc chiến đấu. Còn những người đàn bà “vọng phu”

này, họ sống được một cách vững vàng là do biết đợi chờ chung thủy và hy vọng.

Những nhân vật nữ của Nguyễn Minh Châu thường có một thiên chức nữ tính,

xinh đẹp, dịu dàng nhưng đau khổ họ có sức chịu đựng không mang vẻ yếm thế và

cam chịu họ luôn có cá tính mạnh mẽ. Dẫu vậy ngay dưới con mắt của người đàn

ông bình thường, người phụ nữ cũng hiện ra ở cái phần mềm yếu, đa cảm nhưng

cũng đau khổ nhất trong tư chất của họ. Nguyễn Minh Châu đã khẳng định một

phẩm chất đẹp trong tư chất người phụ nữ đang được duy trì tiếp nối từ thế hệ này

sang thế hệ khác. Bên cạnh những người phụ nữ đầy cá tính và thiên nữ tính Nguyễn Minh Châu cũng đã t ạo ra hình tượng người nông dân chịu thương, chịu

khó qua nhân vật lão Khúng.

Lão Khúng mang tính cách nông dân độc đáo có phần dị biệt khác người với nét

tâm lý nông dân, những người phải gánh chịu cuộc chiến tranh ghê gớm vừa qua,

những người sống bám vào đất đai vườn ruộng để mà tồn tại và nay đang đứng

trước ngưỡng cửa của sự đổi mới. Nguyễn Minh Châu đã miêu tả nhân vật: “Khúng GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

y như một con bọ hung vừa từ dưới lỗ chui lên vừa đen vừa gầy vừa già vừa xấu”

[30; tr.373] đó là một người cần cù, giỏi gian trong lao động “bao nhiêu sức lao

động trong bước đi ban đầu” hắn đem hết vào việc vỡ đất. Hắn tranh chấp với rừng

từng bước chân, không phải chỉ trả giá bằng mồ hôi mà cả bằng máu: “Ngày mới

lên, hắn đã bị thương trong một lần máy bay ném bom – giữa lúc hắn đang vãi lúa

lốc” [14; tr.374]. Đó là tính cách của người nông dân cần cù, chịu khó họ đã quý

từng mảnh đất của mình đang khai phá. “Vùng đất đó là triền phía tây của miền

Trung – cái vùng “chó ăn đá gà ăn sỏi” mà giá không có bàn tay của những người

như lão Khúng, lão cháu ruột của Định kia thì vẫn mặt sức ngủ kỹ dưới lớp chân hổ báo, dưới gió Lào, dưới giông bão, cưới bom đạn” [11; tr.372]. Cũng vì sự siêng

năng khai phá nên hai bàn tay của lão: “Chẳng còn là hình thù một bàn tay con

người nữa! Hai bàn tay lão đầy những chỗ nổi u nổi cục, các ngón vặn vẹo và bọc

một lớp da giống như một thứ vỏ cây và cả bàn tay lão giống y như một tòa rễ cây

vừa mới đào dưới đất lên” [23; tr.371]. Với Khúng, phàm cái gì gắn bó và sinh ra

trong gia đình lão, với lòng bao dung, vị tha ông vẫn yêu thương hết lòng những

đứa con không mang dòng máu lão, lão đều yêu quý hết lòng. Vì thế với con bò

trong Phiên chợ Giát đã gắn bó với cuộc đời của lão với sự nghiệp khai khẩn của

lão, dẫu con bò có già nua buộc lòng phải bán nhưng lão cảm thấy tội lỗi vì thế mà

lão đã giải thoát cho nó bằng cách thả cho nó về rừng không một chút do dự. Qua

đây ta thấy được tính cách của người nông dân không tính toán thiệt hơn. Con

người nông dân trong lão Khúng đã đư ợc Nguyễn Minh Châu xây dựng với đầy đủ

tính cách của người nông dân đó là sự cần cù khai phá vùng đất mới, khoang dung,

có tấm lòng bao la nhân hậu đối với các con mặc dù không phải là con của mình

nhưng lão vẫn yêu thương mà không ghét bỏ chúng. Ông là người biết “uống nước

nhớ nguồn” dù chỉ là con vật nhưng khi bán nó ông cảm thấy tội lỗi, đau đớn vì nó

đã cùng ông gắn bó trong suốt quá trình khẩn hoang một phần nhờ nó mà ông mới

có được những mảnh đất như hôm nay.

Bằng ngòi bút tinh tế và độc đáo Nguyễn Minh Châu đã khắc họa những nhân

vật đầy tính cách. Mỗi nhân vật đều mang một tính cách riêng thể hiện sự độc đáo

qua cách nhìn hiện thực về con người và từ đó ta thấy được sự sáng tạo của ông qua

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

từng nhân vật trong tác phẩm.

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

2.1.3. Các thủ pháp xây dựng nhân vật

2.1.3.1. Miêu tả tâm lý và sử dụng độc thoại nội tâm

Sau năm tám mươi Nguyễn Minh Châu mới đi sâu vào phân tích tâm lý và nội tâm của từng nhân vật, cụ thể đây cũng là bước chuyển hướng của ngòi bút Nguyễn Minh Châu ông đã đ ể cho nhân vật tự ý thức về việc làm của chính bản thân trong mối quan hệ với xã hội rồi từ đó nhân vật tự bộc lộ những suy nghĩ và c ảm xúc của

mình.

Trong Bức tranh người họa sĩ đã không dám đối diện với việc làm của mình đã

gây ra đó là sự thất hứa của anh mà làm người mẹ chiến sĩ lòa c ả hai mắt, người họa sĩ đã nhiều lần chạy trốn tội lỗi của mình. Nhưng cuộc “chạy trốn” đó không thoát

khỏi chính bản thân mình khi người họa sĩ không phải là con người không còn chút

lương tâm, khi hiện thực người mẹ vì nhớ thương con khóc lòa cả hai mắt vẫn còn

đang hiển hiện và bức tranh của người chiến sĩ năm xưa vẫn còn đó chính là anh thợ

cắt tóc hiện tại. Một lần tình cờ vào quán cắt tóc anh đã gặp lại người chiến sĩ thồ

tranh năm xưa anh đã cảm thấy xấu hổ vì việc làm của mình: “Ôi chao, lúc ấy, tôi

chỉ muốn có cái mặt nạ hoặc bé xíu lại như một hạt đậu, trên cái ghế cắt tóc. Tôi

biết nói thế nào để các bạn có thể cảm thụ được cái cảm giác phạm tội của tôi lúc

ấy nhĩ?” [18; tr.125]. Anh đã tự tưởng tượng ra cuộc đối thoại giữa anh với người

chiến sĩ năm xưa cuộc đối thoại diễn ra nhằm để biện minh cho sự thất hứa của anh

đó là đặc lợi ích cộng đồng lên trên lấy lợi ích cộng đồng để làm lá chắn cho sự thất

hứa của mình: “Tôi là một nghệ sĩ chứ có phải đâu là một anh thợ vẽ truyền thần,

công việc, người nghệ sĩ là ph ục vụ cho cả một số đông người, chứ không phải phục

vụ cho một người! Anh chỉ là một cá nhân, với một cái chuyện riêng của anh, anh

hãy chịu để cho tôi quên đi, để phục vụ cho cái đích lớn lao hơn. Anh đã thấy đấy,

bức “chân dung chiến sĩ Giải phóng” đã góp đôi chút vào công việc làm cho thế

giới hiểu cuộc kháng chiến chúng ta thêm” [13; tr.127]. Sau khi cắt tóc xong nhưng

người chiến sĩ làm như không hề quen biết anh đều đó làm cho người anh càng

thêm ray rứt lương tâm mình. Từ đây nội tâm anh càng giằng xé hơn: “Mấy lần tôi

đã bước vào một cửa hiệu cắt tóc sang trọng ngay trong thành phố nhà tôi mà trước

đây tôi vẫn thường cắt, nhưng lại lấy cớ này, cớ nọ quay trở ra”[20; tr.129]. Và

cuối cùng anh đã quyết định trở lại tiệm cắt tóc của anh chiến sĩ năm xưa. Ở đây

anh cảm thấy “da mặt tự nhiên dày cộm lên” khi gặp lại người thợ cắt tóc anh đã tự GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

cảm nhận bộ mặt mình:“Ngay trước mặt tôi vẫn là bộ mặt thật của tôi vừa được lột

khỏi cái mặt nạ hàng ngày, đang phản chiếu trong tấm gương” [6; tr.133].

Cuộc đối thoại nội tâm giữa anh họa sĩ và người thợ cắt tóc đã cho thấy cảm giác

tội lỗi vì việc làm của mình cứ luôn đè nặng lên tâm hồn của nhân vật. Dù bên

ngoài ông có vẻ bình thảng khiến người thợ cắt tóc không nhận ra nhưng sự thật bên

trong nội tâm ông luôn dằn vặt và hối hận vì việc làm của mình. Nguyễn Minh

Châu đã đi sâu vào nhân v ật để giải mã trạng thái tâm lý của anh.

Mô típ “chạy trốn” sự thật còn được Nguyễn Minh Châu tiếp tục khai thác và

khám phá trong suy nghĩ và tình cảm của Lực trong Cỏ lau đứng ở góc độ tình

người Lực đã hoàn toàn cảm thông với việc đi thêm bước nữa của Thai. Nguyễn

Minh Châu đã cho xuất hiện trong Lực những ký ức sống với Thai sau những ngày

mới cưới. Những dòng ký ức đã làm cho Lực sống thật với chính con người của

mình. Ông ra đi để giữ trọn hạnh phúc cho Thai. Nguyễn Minh Châu đã không xây

dựng nhân vật Lực thành một người anh hùng trong tình cảm, không đấu tranh để

giành lấy hạnh phúc của mình mà ông xây dựng nhân vật với tư cách là con người

thật có đầy đủ ánh sáng và bóng tối, những hành động anh hùng hy sinh hạnh phúc

của mình vì không muốn làm ảnh hưởng đến hạnh phúc của người khác nhưng bên

cạnh đó ông cũng hiện ra với hành vi ích kỷ nhỏ nhen mà dẫn đến sự hy sinh không

đáng của Phi: “Nhưng tôi nói ra hết những đều về mình: chỉ vì một cơn giận với

người khác, lại một chút tư thù đầy nhỏ nhen với người lính mà tôi đã đưa ngư ời

lính đi vào chỗ chết” [4; tr.513]. Cũng bằng thủ pháp miêu tả tâm lý nhân vật

Nguyễn Minh Châu đã khắc họa nên hình tượng nhân vật lão Khúng với những

dòng ký ức cùng với những giấc mơ quái đảng, những ký ức nặng nề, đau khổ cùng

với những triết lý trong đời sống.

Dòng ý thức đã thể hiện tâm trạng nặng nề của một kiếp người nhọc nhằn, trong

cuộc sống tù động và âm u. Đó là con người từng đắng đo tháo cái dây chão hãy

còn mới trên cổ con bò, thay vào cái dây cũ: “Trong ngày phiên chợ sắp tới lão

chẳng hề có ý muốn làm đỏm làm dáng cho con bò nhà lão sắp đem bán một tý nào nhưng bằng ngững ngón tay lão cảm thấy cuộc dây cũ đã quá cũ, nó đã mòn vẹt ,

thậm chí lão có thể ngửi thấy được cả mùi hôi của con vật rịn ra từ những lỗ chân

lông ở bên hông nó trong những buổi cày ngày này sang ngày khác đã thấm vào cái

vòng dây chão” [2; tr.574]. GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

Cuối cùng bổng lão quyết định giải thoát cho con vật trong đêm tối, lão xua đuổi

con vật hàng tiếng đồng hồ: “Lão Khúng âu yếm chia tay người bạn bằng cách trở

đầu roi, cầm trên tay đánh một trận thực lực, tay đánh miệng chửi bới nguyền rủa” [12; tr.60] rồi bỏ đi mất hút vào đêm như trút bỏ gánh nặng trong lòng lão đã thay

con bò kéo xe ra chợ “lão cảm thấy mệt muốn đứt hơi nhưng lại khoang khoái vô

cùng, như vừa làm một việc mà từ trước tới giờ lão vẫn hằng mơ ước nhưng chưa

có cách gì để làm” [10; tr.60] không lâu sau lão đã hòa vào đám ngư ời lẫn vật đang

hối hả tuôn về phía chợ: “Bất giác lão nhìn sâu vào cặp mắt của một con bò đang

mệt nhọc bước đi từng bước ậm ạch, lọc cọc ngay sát bên chiếc xe của lão. Đấy là

một con bò đực ít nhất đã từng sống trên vài chục năm, con vật gần như đã trụi hết

lông, yếm chạy sát gối, và đặc biệt hai con mắt toét nhèm của nó nhìn sau mà cứ

hướng vào lão – hai con mắt đầy âm thầm và nhẫn nhục của con vật già nua đang

bình thản đi đến chỗ chết” [25; tr.611]. Như vậy là cuộc “chạy trốn” diễn ra dồn

dập trong lúc nửa đêm về sáng đó là cuộc chạy trốn của những giấc mơ, những

dòng ý thức hỗn tạp trên đường, giải phóng con bò Khoang và chạy trốn nó thật ra đó là lão đ ang chạy trốn chính bản thân lão, lão kinh hoàn khi: “Đoạn phố nào cũng

chỉ thấy một mầu đỏ đầy ghê sợ của những quầy thịt bò treo trên những hàng móc

sắt” [16; tr.612]. Lão đã bị ám ảnh bởi con bò Khoang nhà lão, thậm chí nhìn đâu

lão cũng thấy “khắp nơi những cái đầu đỏ ối của thi thể con vật kéo cày”. Cảm giác

của sự đau đớn ám ảnh khi tinh thần phải chịu một sự phấn kích cao độ nhưng cuộc

chạy trốn ấy đã không thành và buộc lão phải chấp nhận đó là sự trở về của con bò

Khoang người bạn thân thiết nhất của lão với cặp mắt “đầy nhẫn nhục và sầu não”

như tự nguyện chấp nhận số phận.

Trong Dấu vết nghề nghiệp người thủ thành danh tiếng một thời đến khi sắp từ

biệt cõi đời đã nhìn lại toàn bộ quá khứ cuộc đời mình, kể cả một trái bóng gian lận

trong đời thủ thành của ông. Từ trái bóng gian lận ấy tác giả muốn gửi đến người

đọc một thông điệp “con người ta thường xuyên không hoàn hảo” và “có những

khát vọng dại, yếu ớt và ngu ngốc đến mức không thể tưởng tượng được” để từ đó

ta thấy được sự nhân hậu, độ lượng của cuộc đời, để từ những nhận thức ấy mà tự

vượt khỏi mình, sống cho xứng đáng hơn.

Nguyễn Minh Châu đã miêu tả nội tâm và tâm lý nhân vật một cách sâu sắc và

độc đáo ông đã cho người đọc nhận thấy được sự diễn biến phức tạp trong tâm lý GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

con người và những chuyển đổi tâm lý của từng nhân vật cụ thể. Ông đã đi vào các

ngõ ngách của tâm hồn, phát hiện ra những đều sâu xa dấu với vẻ ngoài bình

thường của sự đối nhân xử thế để đi sâu vào con người, với những suy tư, chiêm

nghiệm, những xúc động của tâm hồn và tình cảm đây là sự sáng tạo khá thành công

trong từng nhân vật của ông.

2.1.3.2. Yếu tố ngoại hình

Trong truyện của Nguyễn Minh Châu, các nhân vật ít khi được xuất hiện trong

những chân dung ngoại hình đầy đặn, hoàn chỉnh. Đặc biệt, đối với nhân vật tư

tưởng, thế sự, việc miêu tả ngoại hình càng thưa vắng, dường như tác giả muốn đi

sâu vào những ngóc nghách tâm linh của con người, khám phá những bí ẩn của đời

sống nội tâm hơn là phác họa đôi nét về ngoại hình. Nếu có những chi tiết ngoại

hình, hầu hết đề mang tính nội dung sâu sắc, là những chân dung tâm lý, tính cách.

Trong cách xây dựng nhân vật, nhất là đối với phụ nữ, ông thường tạo ra một vẻ

đẹp hài hòa giữa hình thức và nội dung. Họ thường có nét đẹp dịu dàng, đoan trang

và nết na trong nhan sắc lẫn tính tình. Khắc họa sâu sắc mà chỉ có một câu “đàn bà cổ” đã nói lên hết ngoại hình lẫn tính cách của Thai thường người đàn bà cổ mang

một vẻ đẹp dịu dàng, kính đáu và nhất là về nết na.

Trong Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành nhân vật Quỳ được miêu tả qua

lời kể của nhân vật tôi: “Cái dáng uyển chuyển đầy quyến rũ của một thân hình

người phụ nữ có chiều cao thanh mảnh và đặc biệt bao giờ cũng đi đứng rất thẳng”

[10; tr.149] hay “khuôn mặt hơi gầy không đẹp lắm nhưng theo tôi rất thông minh

và đặc biệt, ngoài trẻ con ra, tôi chưa hề được gặp một khuôn mặt người nào mà lại

cứ luôn luôn thay đổi sắc thái như vậy” [5; tr.138]. Còn đối với người đàn bà làng

chài trong Chiếc thuyền ngoài xa lại được ông thể hiện qua:“Một thân hình quen

thuộc của người đàn bà vùng biển, cao lớn với những đường nét thô kệch. Mụ rổ

mặt. Khuôn mặt mệt mỏi sau một đêm thức trắng kéo lưới, tái ngắt và dường như

đang buồn ngủ” [6; tr.335] hay “nửa thân người ước sũng”, “tấm lưng áo bạc

phếch có miếng vá” từ ngoại hình ta thấy được đó là một người đàn bà lam lũ, cuộc

sống khó khăn cực khổ của người đàn bà vùng biển. Với Mùa trái cóc ở miền Nam

sư bà Thiện Linh “Bà trạc gần sáu mươi, mặt tấm áo dài nâu may bằng vải thô” [5;

tr.519]. Nhưng chủ yếu tác giả thể hiện qua đôi mắt của bà “Với một ánh nhìn cầu

khẩn” hay “Với những dòng nước mắt đầy hạnh phúc lẫn cay đắng” khi thì “dòng GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

nước mắt mà bà mẹ lỡ để chảy ra đã khô hết đặc quánh lại” với “cái nhìn vỗ về”,

“cái nhìn biểu lộ một vẻ cam chịu lại đầy thấu hiểu như lại muốn bộc bạch” trên

“khuôn mặt già nua đẫm nước mắt”. Qua đôi mắt Nguyễn Minh Châu đã khắc họa

nỗi đau đớn và cam chịu của sư Thiện Linh bà cảm thấy đau khổ vì sự thờ ơ lạnh

nhạt của con trai bà ý thức về thiên chức làm mẹ vì đã sinh ra đứa con tội lỗi, đứa

con không có tình thương với mẹ, bà đã tự nguyện làm kẻ hành khất, để ngửa tay ăn

mày xin tình thương của thiên hạ.

Nguyễn Minh Châu đã chú ý hơn trong chi tiết ngoại hình nhưng với miêu tả

ngoại hình theo quy luật đồng nhất một chiều trước đây: Nội tâm tốt thì ngoại hình

đẹp và ngược lại – kiểu miêu tả quen thuộc phù hợp với cảm quan thẩm mỹ một

thời; những phác họa ngoại hình nhân vật bây giờ thường là những chi tiết khắc họa

tính cách hết sức đặc sắc và gây ấn tượng mãnh liệt.

Nhân vật Toàn được Nguyễn Minh Châu khắc họa tính cách qua những chi tiết

ngoại hình. Đó là một “vẻ đẹp đầy thanh tú”. Dưới con mắt của người làm báo anh

miêu tả dáng đi của Toàn: “Nửa người trên mềm oặt như thân rắn nhoai về phía

trước, nửa người dưới từ thắt lưng trở xuống vẫn cứng và thẳng đơ như một chiếc

com-pa” [19; tr.529] với “hai bàn tay mềm mại, đẹp đẽ” khi bắt tay “Toàn nắm lấy

tay phải tôi rất lâu, đầy vồ vập, đầy hồ hởi, mười ngón tay của anh ôm trùm lên và

xoắn xuýt lấy bàn tay quen cầm bút vốn rất hay rụt rè nhưng lại đầy nhạy cảm của

tôi, tưởng chừng như mười ngón tay của cái “bàn tay sắt” cứ bấu chặt lấy chặt tôi

suốt đời, ít nhất là trong ý nghĩ của tôi ngay lúc bấy giờ, có ngón tay cứ mát rượi

trong những cái vuốt ve, có ngón thít chặt lấy như một sợi dây buộc trong lúc ngón

tay cái vô cùng rắn chắc cứ quắp chặt vào, như mỏ của con chim ác” [24; tr.529-

530]. Bàn tay ấy khi ngồi nói chuyện với người khác không ngừng “mân mo một

vật gì” khiến những người tiếp xúc “cảm thấy khó thở trước hai bàn tay mềm mại,

đẹp đẽ của Toàn. Nó gây cho tất cả ai ngồi trước nó một cảm giác như ngồi trước

mong vuốt của một con mèo, hoặc con hổ đang đùa giỡn với con mồi” [4; tr.533] đã

tạo ra sự phản cảm với vẻ điển trai của Toàn, khiến người đọc có cảm giác ghê sợ

và kinh tởm trước cả khi chứng kiến biểu lộ tính cách của Toàn. Người đàn ông

trong Chiếc thuyền ngoài xa: “tấm lưng rộng và cong như một chiếc thuyền. Mái

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

tóc tổ quạ. Lão đi chữ bát, bước từng bước chắc chắn, lông mày cháy nắng rũ

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

xuống hai con mắt đầy vẻ độc dữ lúc nào cũng nhìn dán vào tấm lưng áo bạc phếch

và rách rưới” [10; tr.335].

Nguyễn Minh Châu đã rất chú ý trong việc lựa chọn ngoại hình, đặc biệt gây ấn

tượng qua nhân vật lão Khúng. Lão xuất hiện trong chân dung “vừa gầy, vừa đen,

vừa già lại vừa xấu” hai bàn tay “đầy những chỗ nổi u nổi cục, các ngón vặn vẹo và

bọc một lớp da giống như một thứ vỏ cây, và cả bàn tay lão giống y như một tòa rễ

cây vừa mới đào dưới đất lên” [24; tr.371] hay gương mặt “nổi bật cái màu nước

da tai tái và rám nâu như da thuộc, với những khoảng lồi lõm y như những tảng cày

đắp lên, và từ sau hàng lông mày rậm rì và cứng, lúc nào cũng chiếu ra chung

quanh một cái nhìn ngay bướng và đầy ngờ vực” [16; tr.395]. Đó là chân dung đích

thực của một lão nông lam lũ và kiên cường, vắt cạn mồ hôi, sức lực để biến những

vùng đất hoang rừng rậm thành những “vành đai sắn ở phía ngoài, sắn lên xanh

ngắt chen chút cây dại. Đậu xanh, đậu tương ở sau nhà. Lúa tẻ, lúa nếp trước nhà”

[19; tr.374]. Qua những nét ngoại hình cho thấy, lão Khúng mang đậm bản chất của

người nông dân Việt Nam. Còn lão Khúng trong Phiên chợ Giát Nguyễn Minh

Châu không miêu tả ngoại hình một cách bình thường mà được ông khắc họa ngoại

hình khủng khiếp qua hai giấc mộng. Trong giấc mộng đầu tiên: “Một lão già thân

hình cao vóng lại lủng củng đầy những xương cùng xẩu, mái tóc cắt ngắn cứng như

rễ tre, mớ đổ phải, mớ đổ về phía trước tráng sợi đen sợ trắng loang lổ, mặt mũi

ghồ ghề, hai con mắt nhìn gườm gườm. Với những mãng tiết bò còn ướt đã khô dính

bết trên các bắp thịt nổi cuộn của bả vai và bắp tay” [2; tr.569]. Giấc mơ thứ hai

lão Khúng trong hình dạng kì quái: “Lão tự nhìn mình trong một cái hình nửa bò

nửa người, máu mê đầm đìa” [22; tr.605]. Đây là hai bước chân dung ảo giác của

lão không thể xem là nét ngoại hình của lão nhưng từ hai bức chân dung ấy ta thấy

được số phận của lão, của người nông dân: họ có thể vừa là nạn dân cũng có thể là

hung thần trong cuộc sống. Nguyễn Minh Châu muốn soi rọi tiềm thức sâu kín của

con người bằng những ảo giác ông muốn chỉ ra cả bản tính thiện lẫn cái hoang dã, u

tối đầy bản năng của người nông dân, chỉ ra thân phận “nửa bò nửa người” nhọc

nhằn, tủi nhục của họ. Ông đã biến một số chi tiết ngoại hình thành những bức họa

tự ý thức của nhân vật, từ ngoại hình ông đã khắc họa được nội tâm hay tính cách

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

của từng nhân vật trong từng tác phẩm.

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

2.2. QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT VỀ CON NGƯỜI TRONG TRUYỆN NGẮN

NGUYỄN MINH CHÂU SAU 1980

2.2.1. Lí luận chung về thi pháp nhân vật

2.2.1.1. Khái niệm quan niệm nghệ thuật về con người

Sự lí giải, cắt nghĩa, sự cảm nhận về con người đã đư ợc hóa chân thành của

nguyên tắc, phương tiện, biện pháp con người trong văn chương tạo nên giá trị nghệ

thuật và thẩm mỹ trong các hình tượng nguyên tắc nhân vật.

Một nền nghệ thuật mới bao giờ cũng ra đời với những con người mới, quan

niệm nghệ thuật về con người luôn hướng về chiều sâu của con người cho nên đây là tiêu chuẩn quan trọng đánh giá, giá trị nhân vật. Nghệ sĩ là những con người nêu

ra những giá trị thẩm mỹ của con người càng khám phá về quan niệm, về nghệ thuật,

về con người là càng đi sâu vào sáng tác nghệ thuật, thực chất của nhà văn đánh giá

đúng giá trị nghệ thuật của họ.

2.2.1.2. Cấu trúc và biểu hiện của thi pháp nhân vật

Khối tinh thần thẩm mỹ này được mô tả là sự bắt chước con người thực ngoài

đời, được miêu tả thành một con người; nhưng mặt khác, bao giờ nó cũng được

miêu tả theo hình dung, cảm nhận của nhà văn. Tức là, theo quan niệm của nhà văn.

Dưới ngòi bút của nhà văn nhân vật được hiện ra như một quan niệm về con người,

một cách lí giải, một cách biểu hiện về con người… thấm đẫm thị hiếu thẩm mỹ, lý

tưởng thẩm mỹ. Con người trong nghệ thuật đó là một phạm trù thẩm mỹ.

Sự miêu tả con người trong văn học không bao giờ là sự sao chép, chụp ảnh, và

tâm hồn nhà văn cũng không như một tấm gương trong cho sự vật phản chiếu vào.

Mà cũng chẳng có nhân vật có sẵn để cho nhà văn sao chép. Nhà văn cần sáng tạo

ra nhân vật, kể ra, miêu tả ra nhân vật, và nhân vật bao giờ cũng hiện ra theo cách

hình dung, cảm nhận của tác giả. Ở đây cần phân biệt quan niệm con người như một

phạm trù tư tưởng, đạo đức xã hội với quan niệm nghệ thuật về con người như một

phạm trù nghệ thuật thẩm mỹ.

Quan điểm tư tưởng, triết lý về con người có quan hệ mật thiết với quan niệm

nghệ thuật. Chỉ có một quan niệm nghệ thuật không ngừng mở rộng, đổi mới thì

nhà văn mới có khả năng phản ánh các chiều sâu, phong phú của nhân vật. Nói cách

khác, nếu muốn khám phá sự cảm nhận con người tới mức độ nào, thì cần khám phá

quan niệm nghệ thuật về con người thể hiện trong hình thức miêu tả nhân vật. GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

Nhiệm vụ nghiên cứu thi pháp nhân vật khác nhiệm vụ phân tích nhân vật. Việc

phân tích nhân vật phải chỉ ra các nội dung phong phú được thể hiện trong nhân vật:

tính cách, khí chất, bản chất xã hội, tác giả lên án cái gì, khẳng định cái gì và nghệ

thuật miêu tả nhân vật v.v… Ngược lại, việc phân tích thi pháp theo quan niệm

khám phá cách cảm nhận con người qua việc miêu tả nhân vật. Ít quan tâm đến

nhân vật mà quan tâm đến con người được cảm nhận qua các nhân vật loại này,

hoặc nhân vật của tác giả này, thuộc tác phẩm này. Hai nhiệm vụ này có liên quan

mật thiết với nhau. Một khi đã hiểu quan niệm con người được miêu tả thì chúng ta

sẽ hiểu nhân vật này sâu hơn, toàn diện hơn.

2.2.2. Quan niệm nghệ thuật về con người trong truyện ngắn

Nguyễn Minh Châu sau 1980

2.2.2.1. Con người tha hóa do ích kỷ

Nguyễn Minh Châu là cây bút viết về đề tài chiến tranh khá tiêu biểu. Ông ca

ngợi những mặt cao cả, con người anh hùng trong chiến tranh. Sau chiến tranh, ông

đã đ ặt ra các vấn đề cấp bách của đời sống đó là những nỗi khắc khoải về số phận

cá nhân và sự tồn tại của đất nước, con người trong cuộc mưu sinh đầy vất vả sau

hơn ba mươi năm chiến tranh. Ông là nhà văn sớm viết về những nỗi mất mát, sự

dang dở của những cảnh mẹ góa, con côi và dự báo về tư tưởng công thần cũng như

quan niệm không bình thường về gia đình có thể đặt ra ở ngay người lính trong đó

con người vừa chịu sự chi phối của hoàn cảnh, vừa tác động lên nó. Con đường tiếp

cận hiện thực phức tạp của đời sống chiến tranh trên hướng đó, Nguyễn Minh Châu

đi xa hơn, qua nhân vật Toàn trong truyện Mùa trái cóc ở miền Nam. Đó là lời cảnh báo về sự tha hóa của con người. Toàn đã lạnh lùng và thờ ơ trước tình cảm của

người mẹ dành cho mình. Sự bạc bẽo ham thú quyền lực có thể nói đó là đặc tính cố

hữu vốn có trong tính cách từ lúc nhỏ của Toàn. Chiến tranh đi qua càng làm cho

đường ranh giới giữa phi nhân cách và phi nhân tính trong con người y hầu như trở

nên mỏng manh một cách đáng sợ. Đó là sự vô tâm khi anh cho gài mìn ở chỗ cửa

mà không nghĩ đến sinh mạng của người dân, của đồng đội dẫn đến hậu quả là Phác

bị mìn nổ chết. Nhưng cái chết của Phác không làm thay đổi nhân cách của Toàn

mà anh còn biện minh cho việc làm của mình: “Dân ở ngoài cũng có, đập trâu vào

gặm cỏ, lượm nhặt hoặc ăn cắp đủ thứ trong vị trí, lính mình cùng thường lẻn ra

ngoài bằng ngã đó “chỗ cửa mở đã trở thành cửa ngõ” hay “trước khi gài, tôi đã GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

thông báo cho bộ đội và cả ngoài xã”. Sự lạnh nhạt của Toàn đối với người mẹ sinh

ra mình càng làm cho người đọc thấy rõ hơn về nhân cách của anh. Đó là những cử

chỉ muốn che mắt người khác chứ thật lòng Toàn không muốn nhìn nhận người mẹ

từng sinh ra anh: “Tôi vội vàng báo cho Toàn biết bà mẹ anh ngồi đợi ngoài cổng

nhưng Toàn chỉ ừ à” [22; tr.530]. Hay “chợt hình như sựt nhớ cần phải bày tỏ một

cử chỉ tình cảm gì đó – trước mặt tôi, anh đến đứng sau lưng bà mẹ với một động

tác hơi khoa trương, vòng hai cánh tay dài ôm lấy ngang lưng mẹ hồi lâu một cách

thật thắm thiết” [15; tr.542] dường như những tình cảm Toàn dành cho mẹ đó chỉ là

hình thức bên ngoài. Đó như một lời cảnh báo của tác giả về cuộc sống về tình

người trong mỗi con người bao giờ cũng có mặt chưa hoàn thiện nếu không biết giữ

mình, không biết cảnh giác thì rất có thể bị cái phần chưa hoàn thiện kia lấn lướt,

chinh phục cũng như nhân vật người họa sĩ trong Bức tranh đã bị phần chưa hoàn

thiện mình lấn lướt mà không đưa bức tranh của chiến sĩ cho ngư ời mẹ, dẫn đến bà

mẹ khóc thương con lòa cả hai mắt. Sau này khi gặp lại người chiến sĩ năm xưa

người họa sĩ cảm thấy thấy xấu hổ và “chạy trốn” về việc làm của mình để từ đó tâm trạng của người họa sĩ luôn đau đớn, dằn vặt vì hành vi của mình đã gây ra cho

gia đình của người chiến sĩ. Người họa sĩ còn có s ự dằn vặt lương tâm nhưng đối

với Toàn thì anh dường như chỉ biết suy nghĩ cho chính bản thân mình mà quên đi

những người thân bên cạnh đó là người mẹ từng “mang nặng đẻ đau” sinh ra anh

và cả những đồng đội từng vào sinh ra tử với anh. Nguyễn Minh Châu muốn thức

tỉnh mọi người hãy tự nhìn lại bản thân mình để tránh sự tha hóa của xã hội đừng vì

một chút ích kỷ nhỏ nhoi mà trở thành người bị tha hóa trong xã hội. Nhân vật người đàn ông trong Chiếc thuyền ngoài xa cũng vì sự tha hóa, ích kỷ mà đánh đập

vợ mình “ba ngày một trận nhẹ, năm ngày một trận nặng” để trút đi nỗi cực khổ:

“Bất kể lúc nào thấy khổ là lão xách tôi ra đánh”. Người đàn ông này không nghĩ

đến nỗi khổ của vợ mà chỉ biết nghĩ cho bản thân. Đó là sự ích kỷ nhỏ nhen cho

thấy sự tha hóa trong đạo đức cũng như s ự vô tâm của người chồng, anh cảm thấy

bớt khổ khi hành hạ, đánh đập chính người vợ “đầu ấp tay gối” với mình. Trong

Dấu vết nghề nghiệp người thủ thành đã vì danh vọng làm mờ đi ý thức mà bắt trái

bóng gian lận để rồi khi về già ông cảm thấy ray rứt và nhận ra “con người ta

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

thường xuyên không hoàn hảo” chỉ vì một phút vụn dại yếu ớt mà đánh mất đi bản

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

tính thật sự của mình. Qua Dấu vết nghề nghiệp ta cũng thấy được sự nhân hậu của

cuộc đời để nhận thức đúng và sống cho xứng đáng hơn.

Từ đây ta thấy được con người là sản phẩm của hoàn cảnh nhưng con người cũng là một thực thể mang tính độc lập. Một mặt nó chịu sự chi phối và phụ thuộc

vào hoàn cảnh. Mặt khác nó cũng tự xoay xỏa, bươn chải để tồn tại hoặc là phụ

thuộc vào hoàn cảnh hoặc vượt lên trên hoàn cảnh, chống lại hoàn cảnh. Điều dễ

hiểu là trước đây ông viết về cộng đồng, dường như số phận của cộng đồng chi phối

triệt để số phận cá nhân trong từng nhân vật của ông.

2.2.2.2. Con người với bản tính và giá trị giai cấp xã hội của mình

Đọc Cỏ lau ta thấy được chiều sâu của triết học thông qua sự mất mát, đau khổ,

những bi kịch của con người: “Chiến tranh, kháng chiến, không phải như một số

người khác, đến bây giờ tôi không hề mảy may hối tiếc đã dốc tất cả tuổi trẻ vào

đấy cống hiến cho nó, nhưng nó như một nhát dao phạt ngay mà hai nửa cuộc đời

tôi bị chặt lìa thật khó gắn liền lại như cũ” [1; tr.470]. Hai mươi tư năm chiến tranh

và xa cách, người chết thì đã đành, ngư ời sống đã an bày với cuộc sống mới.Từ điểm nhìn về lòng thủy chung, nghĩa tình của con người. Qua sự trớ trêu của hoàn

cảnh, ngòi bút của ông đã đi vào t ận cùng của sự mất mát, đau khổ; và phẩm chất

tốt đẹp của người cách mạng cũng đã hiện lên qua cách ứng xử giữa các nhân vật

cũng như từ điểm nhìn này dầu viết về sự mất mát nhưng Cỏ lau đã không mang

màu sắc bi quan mà ngược lại ta càng thấy thấm đẫm tình nhân văn. Người vợ tha

thiết đòi trở về với Lực để sống thật với tình yêu đích thực của mình nhưng Lực vẫn

đau đáu một nỗi niềm và thừa hiểu “chẳng thể thay đổi hoàn cảnh”, và ông đã hình

dung ra cuộc sống của ông sau này “có một người lính già sống suốt đời ở đấy cùng

với một ông bố” nơi “giữa những người đàn bà bằng đá đầy cô đơn” Nguyễn Minh

Châu đã đẩy bi kịch của nhân vật lên cao trào để từ đây ta thấy được tư tưởng nhân

đạo trong Cỏ lau một cách sâu sắc và thấm thía hơn chủ yếu thể hiện qua nhân vật

Lực.

Qua những tác phẩm của Nguyễn Minh Châu ta càng thấy rõ hơn về giá trị của

người phụ nữ họ là những người có sự hy sinh cao cả: hy sinh cho chồng, cho con

và cả cho người khác. Sư Thiện Linh đã đau k hổ khóc hết nước mắt chỉ vì sinh ra

đứa con như Toàn bà đã trở thành một hành khất đi khắp nơi chỉ để xin lòng thương

của thiên hạ. Quỳ trong Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành đã hy sinh hạnh GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

phúc của đời mình khi từ chối tình cảm của bác sĩ Thương để đến với Ph chỉ vì

muốn thực hiện ước mơ của người yêu và để cứu sống một tâm hồn đã chết. Quỳ

trở thành một “thánh nhân” trong tình yêu chị đã hy sinh hạnh phúc đời mình để lấy người không quen biết và cuối cùng Quỳ đã hoàn thành đư ợc ước mơ của Hòa

và cứu sống tâm hồn của Ph. Còn với nhân vật người đàn bà trong Chiếc thuyền

ngoài xa ta thấy được vẻ đẹp của người phụ nữ đó là sự cam chịu nhẫn nhục “xuất

gia tòng phụ xuất giá tòng phu” có chồng là phải theo chồng mặc dù người chồng

đánh đập nhưng chị vẫn một lòng chung thủy, luôn gắn bó với chồng không muốn li

dị để giải thoát cuộc đời của mình: “Quý tòa bắt tội con cũng đư ợc, phạt tù con cũng được đừng bắt con bỏ nó”. Huệ trong Khách ở quê ra cô đã quên đi mình là

một người thành phố mà cùng chịu sự khó khăn, vất vả với chồng cùng chồng khai

khẩn đất hoang để tạo thành những vành đai sắn, đai lúa tươi tốt. Khúng là người

đàn ông có tính gia trưởng cứ bắt Huệ phải sinh thật nhiều con cho lão để có nguồn

lực lao động và cạnh tranh. Tuy chiến tranh đã qua xã hội phát triển nhưng người

phụ nữ vẫn không thoát khỏi số phận của mình phải cam chịu trước số phận đã định

sẵn cho họ.

Qua hình ảnh của người phụ nữ được Nguyễn Minh Châu khắc họa ta càng thấy

rõ hơn về giá trị của người phụ nữ. Họ là những người có sự hy sinh cao cả lúc nào

họ cũng nghĩ cho người khác mà không nghĩ đến bản thân của mình đang muốn gì,

nghĩ gì và c ần gì. Qua đây ta càng thấy rõ hơn về vẻ đẹp của người phụ nữ đó là từ

vẻ đẹp bên ngoài lẫn bên trong là những vẻ đẹp vốn có của người phụ nữ Việt Nam

qua ngòi bút của Nguyễn Minh Châu ta càng thấy rõ hơn vẻ đẹp đó. Qua tác phẩm Khách ở quê ra và Phiên chợ Giát Nguyễn Minh Châu đã cho

người đọc thấy rõ bản chất của người nông dân Việt Nam nhưng tư tưởng còn nhiều

hạn chế đó là sự bảo thủ trong việc điều hành gia đình theo lối gia trưởng mọi

quyền quyết định trong gia đình đ ều tập trung vào người đàn ông. Qua lão Khúng ta

thấy được đức tính cần cù, nhẫn nại, nhất là sự nhận thức về giá trị đất đai, của sức

lao động, của sự sáng tạo, lại được sinh ra từ chính con vật nuôi của lão (con bò

Khoang). Tư tưởng của người nông dân đã tạo cho họ cái ý thức bao giờ cũng để

mình hơn người và người nhà mình thì bao giờ cũng quý hơn nhà người khác. Với ý

thức cá nhân như vậy họ đã tạo ra một nguồn lực của cải cho xã hội. Con người

nông dân của Nguyễn Minh Châu là con người lao động với những thuộc tính giai GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

cấp, xã hội và bản chất lao động của mình. Cái nhìn đó của ông đã trả lại giá trị đích

thực cho người nông dân. Trong văn hóa, chân dung những con người này mang

vóc dáng khác rất nhiều so với trước, đó là ý chí lập nghiệp, khát vọng làm giàu

(Khách ở quê ra) của người nông dân.

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

* *

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

Chương 3

THI PHÁP TÌNH HUỐNG, ĐIỂM NHÌN,

GIỌNG ĐIỆU VÀ NGÔN TỪ

TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN MINH CHÂU SAU 1980

3.1. TÌNH HUỐNG TRUYỆN TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN MINH

CHÂU SAU 1980

3.1.1. Lí luận chung về tình huống truyện

3.1.1.1. Khái niệm

Tình huống là một yếu tố không thể thiếu trong mọi tác phẩm tự sự. Ngay cả đối

với những cốt truyện không biến cố, kịch tính, truyện vẫn phải hình thành từ một

tình huống cụ thể. Còn đối với những truyện ngắn thông thường, tình huống là bối

cảnh đặc biệt mà tác giả tạo ra để triển khai cốt truyện, để nhân vật hành động, suy

nghĩ. Thư ờng ở loại truyện này, tình huống được tạo nên bằng một sự kiện gây nên

tác động mạnh mẽ đến đời sống của nhân vật.

Phân chia ra các dạng tình huống khác nhau, trên thực tế, chúng tôi quan niệm

đây chỉ là một việc làm tương đối. Mọi hoạt động sáng tạo của nhà văn chung quy

lại đều nhằm diễn tả của nhận thức hoặc đưa lại một nhận thức mới cho người đọc.

3.1.1.2. Vai trò của tình huống truyện

Các nhà văn cũng như các nhà nghiên cứu cũng đã xác nhận vai trò của tình

huống trong truyện ngắn hiện đại. Nguyễn Kiên tâm đắc: “Điều quan trọng đối với

truyện ngắn là phải lựa chọn cho được cái tình thế nó bộc lộ ra nét chủ yếu của tính

cách và số phận, tự nó đặc trưng cho một hiện tượng xã hội. Theo tôi hiểu thì mỗi truyện ngắn chỉ chứa đựng một tình thế như thế nào đó đã xảy ra trong đời sống,

nếu có hai tình thế trở lên truyện ngắn sẽ bị phá vỡ”. Nguyễn Thành Long cho

rằng: “Nhà văn phải vận dụng những suy nghĩ của mình, sự lịch lãm của mình, vốn

sống của mình, tự mình tạo ra những mômăng, trong mômăng đó cho châu tần lại

những con người vốn xa cách nhau, cho họ tham gia vào chủ đề anh hằng suy nghĩ,

từ sự tham gia đó và những quan hệ giữa họ với nhau sẽ nãy ra tính cách của họ.

Đây là cách đặt con người vào tình huống”. Trong một cuộc thảo luận về truyện

ngắn, nhà phê bình Nguyễn Đăng Mạnh xác nhận: “Quan trọng nhất của truyện

ngắn là tạo ra một tình huống nào đó. Từ tình huống, bật nổi một tính cách nhân

vật, bộc lộ một tâm trạng”. GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

Như vậy, mỗi truyện ngắn chỉ chứa đựng một tình huống, vì thế tình huống tiêu

biểu phải cùng lúc thực hiện các nhiệm vụ nghệ thuật: Gắn kết các nhân vật (vốn xa

lạ) cùng tham gia một sự kiện, biến cố có ý nghĩa nào đó; bộc lộ quan hệ và tính

cách các nhân vật; thể hiện rõ chủ đề.

3.1.2. Tình huống truyện trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu

sau 1980

Sau chiến tranh, những sáng tác của Nguyễn Minh Châu dần dần chuyển sang

một thời kỳ đầy băn khoăn và trăn trở để đi sâu vào được cái lõi của hiện thực và

tiếp cận những vấn đề của đời thường. Ông đã thao thức, suy nghĩ, vui buồn cùng

nhân vật của mình trước biến cố cuộc đời con người.

3.1.2.1. Tình huống tự nhận thức

Đây là một dạng tình huống mới xuất hiện trong các sáng tạo viết sau chiến tranh

của ông. Sự ra đời của nó gắn với những trăn trở trong đổi mới tư duy nghệ thuật,

trong việc nhận thức về mối quan hệ giữa văn học và hiện thực, về khả năng thực tế

của con người trong đời sống. Trước đây, nếu tình huống như là một cái cớ để cho

tác giả thực thi ý định của mình thì trên thực tế, quá trình đó chỉ là việc “vờn mây

kết lá” cho những “ý định” đã có sẵn.

Những truyện ngắn có dạng tình huống nhận thức vừa thể hiện cuộc hành trình

tư tưởng của cá nhân lại cũng vừa thể hiện cách nhận thức của cá nhân con người về

cơ bản và xã hội với điểm nhìn hoàn toàn khác trước.

Tình huống truyện trong Bức tranh đó là lần đầu tiên con người được coi như

một đối tượng để khám phá từ nội tâm. Giả thuyết đặt ra là người họa sĩ không có lương tâm thì dẫu có biết được cái phần vĩ thanh của cuộc đời người lính và câu

chuyện đau xót về việc người mẹ bị mù thì anh ta vẫn có thể tặc lưỡi sau khi tìm

được lời biện minh khôn ngoan phù hợp để không ai có thể trách cứ gì anh được.

Mặt khác, nếu người thợ cắt tóc – người lính năm xưa ấy, chỉ cần tỏ thái độ là mình

đã nhận ra người họa sĩ thì tình huống truyện sẽ khác đi. Nhưng người thợ cắt tóc

thì vẫn cần mẫn hành nghề dưới một vẽ ngoài lạnh lùng, bình thản và cũng chính

thái độ đó đã đánh thức lương tâm cùng thói sĩ diện thường tình của người trí thức,

vốn chưa bị mất trong con người họa sĩ đã dẫn đến việc anh ta trở đi trở lại cái quán

cắt tóc. Và tiếp theo, đó là những cuộc đối thoại ráo riết, càng ngày càng căng thẳng

diễn ra trong nội tâm, buộc người họa sĩ phải tự nhận thức lại bản thân mình. Cuộc GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

“tự nhận thức mình” đó hoàn toàn trong im lặng. Người thợ cắt tóc và những khán

giả yêu mỹ thuật không hay biết. Chỉ có chiếc gương mang “chân dung tự họa” với

cái mặt ác hai nữa khác nhau của người họa sĩ mỗi lần ông đi cắt tóc là một nhân

chứng về những cuộc đối thoại thể hiện tính chất quyết liệt trong việc buộc con

người ta phải nhìn thẳng vào con người thật của mình.

Truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa, có thể coi như một sự minh họa tiếp tục cho

quan điểm ấy. Việc chứng kiến cảnh người chồng vũ phu đánh đập dã man vợ mình

còn người đàn bà đó hoàn toàn chấp nhận và chịu đựng quả thật là một nghịch cảnh

với tất cả những gì trước đó người phóng viên được nhìn thấy. Tình huống đặc nên

“đắt giá” hơn khi người phóng viên hiểu được cái lí do sâu xa khiến cho cuộc sống

vợ chồng của những người ngư dân này luôn luôn là như vậy: Những người đàn bà

sống trên thuyền không thể thiếu chỗ dựa là đàn ông, còn việc người đàn ông thỉnh

thoảng lôi vợ vào chỗ vắng người mà đánh chẳng qua cũng chỉ để giãi tỏa nỗi ức

chế vì cảnh đông con và sự nghèo khổ triền miên của cuộc đời mình. Tình huống đó

đã buộc người phóng viên thay đổi quan điểm về đối tượng nghệ thuật. Tất nhiên

vấn đề tự nhận thức còn được mở rộng ra trên nhiều phương diện khác của đời sống

mà Bến quê là một trường hợp. Nhân vật Nhĩ, “người từng đi không sót một xó xỉnh

nào trên trái đất” cho đến lúc ốm liệt giường mới phát hiện ra mình để “quên” cái

bến sông quê tuyệt đẹp ở ngay cạnh nhà và ước ao được đặt chân lên bờ bên kia, dù

chỉ “đi chơi loanh quanh rồi ngồi xuống nghỉ chân ở đâu đó một lát lại về”. Nhưng

“lực bất tòng tâm”, Nhĩ đã phái đ ứa con mình đi sang cái bến quê ấy với ý nghĩa chí

ít thì cũng được vơi đi nỗi ân hận trong lòng. Và lịch sử đã lặp lại: đứa con hết sà

vào chỗ này rồi lại chỗ khác chứ nào nó có để ý đến cái bến sông kia. Cái ước mơ

cuối đời của Nhĩ dù đơn giản đến vậy cũng không thể thực hiện được. Từ đây tác

giả đặt ra tình huống về khả năng có hạn của con người, ông đã đưa ra một cách

nhìn lại mình trong đối nhân xử thế. Tình huống đó của Bến quê cũng có phần

giống với tình huống của ông lão thủ thành trong Dấu vết nghề nghiệp. Khác với

trong Bức tranh và Chiếc thuyền ngoài xa tình huống được tạo nên từ những cuộc

gặp gỡ bất ngờ, ở Dấu vết nghề nghiệp và Bến quê tình huống lại được ông đặt ra

bằng sự “nhớ lại và suy nghĩ” của những người sắp phải từ giã cõi đời. Tính chất

“tự nhận thức” ở các tình huống này có khác nhau. Một mặt nó đòi hỏi người nghệ

sĩ phải trung thực với bản thân, phải nhìn sâu vào mỗi cảnh đời, mỗi số phận để GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

quan sát, mặt khác nó đặt ra như một yêu cầu không thể thiếu trong quá trình mỗi

con người tự hoàn thiện bản thân mình. Con người ta không ai hoàn hảo nhưng biết

được những khiếm khuyết của mình để sửa sai càng sớm thì càng đỡ hối tiếc khi về

già.

Nhân vật Nhĩ trong Bến quê rồi với cả ông lão thủ thành trong Dấu vết nghề

nghiệp thì sự tự nhận thức đâu còn có ích gì cho chính bản thân họ. Khả năng của

mỗi con người đâu phải vô xong. Dẫu Nhĩ có ân hận, đau xót đến cháy lòng thì anh

mãi mãi không bao giờ sang được cái bến sông quê ngay ngoài cửa sổ không thể bù

đắp lại được niềm hạnh phúc cho người vợ tần tảo của mình.

Với những tình huống trên, Nguyễn Minh Châu đã tạo nên những cái cớ để trở đi

trở lại lật xới những vấn đề vốn vẫn thao thức trong ông. Mỗi tình huống truyện ở

đây, tự nó là sự tự nhận thức về bản thân trong một khía cạnh về đạo đức, lối sống,

về khả năng có hạn của mỗi con người, mỗi đời người.

3.1.2.2. Tình huống thắt nút

Là một dạng tình huống phổ biến trong các truyện ngắn của bất kì một cây bút

truyện ngắn nào nói chung và của Nguyễn Minh Châu nói riêng. Với những truyện

ngắn có tình huống này, Nguyễn Minh Châu đã tiếp tục khẳng định mình trong

tương quan với các sáng tạo của ông trước đây và những cây bút truyện ngắn cùng

thời khi đặt ra nhận thức mới đối với nhân vật và người đọc. Đó là sự mở rộng ra

ngoài thực tiễn những suy nghĩ về cuộc sống, con người mà trước đây nó hãy còn

nằm trong nỗi thao thức của mỗi nhân vật muốn tự nhận thức lại bản thân và một số

vấn đề xã hội. Mặc khác đó cũng là nh ững truyện ngắn mà vấn đề được Nguyễn

Minh Châu tạo ra từ những tình huống gây cấn xung đột dữ dội.

Tình huống truyện Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành được đặt ra là một

người bị bệnh mộng du kể về tính cách và quá khứ của mình. Quỳ là một người

bệnh nên nhân vật có thể có những điều thái quá trong cách suy mà một người bình

thường không được phép. Đó cũng là cơ sở để tác giả đưa yếu tố dị biệt vào khiến

cho truyện dù có những đều xem ra bất cập nhưng hoàn toàn hợp lý. Quỳ đã hiện

lên như một tính cách đàn bà “quá nhiều ham hố” mà thực chất đó là nhân vật thể

hiện khát vọng vươn tới sự hoàn mỹ. Chiến tranh đã lần lượt cướp đi của chị những

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

người yêu thương nhất. Nhưng vì sự ngã xuống của những con người đó mà chị

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

hiểu rằng tuy trên đời không có thánh nhân nhưng mỗi người, bằng những việc làm

của mình sẽ góp phần làm đẹp hơn cuộc sống.

Tình huống trong Cỏ lau là tình huống đặt ra cho người lính – như mọi người

lính từng hiến dâng cả tuổi trẻ của mình cho sự nghiệp giải phóng đất nước – những

tình thái thật “hiểm nghèo”. Người lính ấy đã mai mắn thoát chết dù trải qua hai

mươi tư năm chiến tranh. Cùng với sự hy sinh tuổi trẻ của mình, Lực còn hy sinh cả

tình cảm vợ chồng, cha con và em trai duy nhất. Tình huống trở thành trớ trêu khi

xưa nay sự sống sót sau chiến tranh vốn là điều mai mắn, nay bỗng dưng trở thành

nỗi bất hạnh. Thai sẽ sử sự như thế nào đây? Số phận của gia đình Quảng và Thai sẽ

như thế nào? Liệu rồi đây sau khi nói thật về nguyên nhân cái chết của Phi, dưới

con mắt mọi người, hình ảnh về một người anh hùng trong chiến tranh có còn được

nguyên vẹn? Lực sẽ sống tiếp cái phần đời còn lại ra sau khi tình cảm giữa anh và

Thai vẫn còn như buổi ban đầu?. Tất cả những điều ấy đều được Nguyễn Minh

Châu đặt ra và tìm các biện pháp thích hợp xử lý để cuối cùng đạt được tư tưởng:

“Chiến tranh thật là khủng khiếp”. Nó không những gây chết chốc để lại những vết

thương trên da thịt mà còn gây nên bao vết thương tinh thần nhức nhói. Con người

cách mạng cũng là con người bình thường nhưng cái khác của họ là biết sống chân

thành, biết vượt lên nỗi đau của bản thân để hướng về ngày mai với những người

đang sống.

Tình huống trong Mùa trái cóc ở miền Nam Nguyễn Minh Châu đã tổ chức một

cách chặt chẽ các yếu tố nghệ thuật để xử lý tình huống về sự hiện hình của cái Ác

trong một con người cách mạng cụ thể. Tình huống về một cuộc hội ngộ sau hơn hai mươi năm xa cách giữa hai mẹ con lẽ ra là một cuộc đoàn duyên. Nhưng vì sự

xung đột nhân cách của người con và niềm hy vọng, mong muốn, đợi chờ của người

mẹ mà bi kịch xảy ra như một điều không thể tránh khỏi. Người đàn ấy đã không

theo chồng sang Mỹ, không sống cùng con gái trong ngôi biệt thự sang trọng, cũng

không trụ trì bình thường trong chùa Thiện Linh mà sau cuộc gặp với đứa con bà đã

tự nguyện làm một người hành khất có thể với ý đồ tự hành xác mình chứ không hề

muốn xin tiền hay miếng ăn mà để xin lòng thương của thiên hạ có chăng đó cũng

là vì sinh ra đứa con bạc ác đây cũng có thể là một cách mai ra có thể đỡ tội cho con

mình. Toàn không những đã gây nên cái chết đối với Phác, nỗi nhục hình cho đồng

đội mà anh ta còn làm “tổn thương” chính người mẹ đã sinh ra mình. Để có được GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

danh vọng và quyền lực, Toàn đã “hy sinh” cả tình đồng đội, cả tình mẫu tử. Trái

tim Toàn dửng dưng, nguội lạnh trước mọi niềm vui và nỗi đau của không chỉ đồng

đội mà còn cả người mẹ đẻ đã từng nuôi bao hy vọng và trông chờ. Toàn được xây dựng như một nhân vật đại diện cho một tính cách mà trong đó tình huống truyện

trở thành một trong những khâu quan trọng nhất để Nguyễn Minh Châu thực hiện tư

tưởng của mình đó là một tình huống gay cấn buộc mạch truyện càng tăng thì tính

cách của Toàn càng hiện rõ.

Trong Khách ở quê ra, cái cớ để Nguyễn Minh Châu tạo dựng tính cách nhân vật

là nhân việc đưa tiễn người con riêng của vợ mà lâu nay Khúng coi như con đẻ vào

bộ đội. Và cuộc trò chuyện với người chú ruột cùng mấy ngày người lão nông sinh

hoạt, mua sắm đồ đạt ở thủ đô, khi thì cùng người chú, khi thì một mình. Với những

thời điểm đặc biệt này tác giả đã tạo cho nhân vật nói về mình, thể hiện mình và

Khúng hiện lên ở góc độ tính cách. Còn trong Phiên chợ Giát tình huống được xây

dựng có điểm xuất phát từ cuộc chia tay của người nông dân và con bò vốn xưa nay

được xem là “đầu cơ nghiệp của họ”. Con bò đó đã từng gắn bó với quá trình hình thành nên gia đình từ khi Khúng còn là một thanh niên với hai bàn tay trắng cho đến

khi trở thành người cha của đàn con đông đúc và tình huống trong truyện được xây

dựng trên cái nền tình cảm của cả gia đình trong cuộc chia tay đó. Nhưng giấc mơ

hãy hùng, một tâm trạng thật của con người khi nhớ về những sự kiện quan trọng

trong gia đình và xã hội, ý tưởng về sự giải phóng con bò…tất cả đều được đặt vào

từ trường tâm trạng của một kiếp người vốn vất vả, nhọc nhằn nhưng rất nặng tình,

nặng nghĩa.

Từ việc tạo ra những tình huống khác nhau, dù có khi ngay trong một đề tài, điều

đó càng khẳng định sự tìm tòi của Nguyễn Minh Châu trên lộ trình nghệ thuật.

Cùng với xu hướng ngày càng nới lỏng cốt truyện, Nguyễn Minh Châu đã tạo nên

những lối kết cấu phù hợp để có thể truyền đạt một cách tốt nhất ý đồ nghệ thuật

của mình. Ông đã tỏ ra là một cây bút tài hoa trong việc tổ chức hệ thống tính cách,

thời gian và không gian nghệ thuật cùng các thành phần liên kết của cốt truyện. Ở

các truyện có cốt truyện, ông thường chọn lối kết cấu xoay quanh một tâm trạng,

những diễn biến tâm lý, những suy nghĩ về thế thái, nhân tình… trong những truyện

có kết cấu theo lối đồng hiện như: Dấu vết nghề nghiệp, Khách ở quê ra, Phiên chợ

Giát, truyện được tổ chức theo hướng mở của các tuyến, theo diễn biến của tâm GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

trạng nhân vật. Cũng có lối kết cấu truyện theo đường xoáy trôn ốc: Mạch truyện

càng mở ra thì kịch tính càng dồn lại cho đến lúc nút truyện được tháo bung ra khi

ấy là lúc tư tưởng chủ đề được bộc lộ ra như: Mùa trái cóc ở miền Nam, Chiếc

thuyền ngoài xa…

Việc tạo ra nhiều dạng tình huống khác nhau vừa gợi mở vừa đúc kết chung quy cũng là nhằm hướng tới thể hiện một hình ảnh toàn diện hơn về cuộc sống.

3.2. ĐIỂM NHÌN TRẦN THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN MINH

CHÂU SAU 1980

3.2.1. Lí luận chung về điểm nhìn trần thuật

3.2.1.1. Khái niệm

Điểm nhìn đây không phải là lập trường chính trị xã hội mà là tọa độ thời gian

được lựa chọn cho hành động kể truyện, phát triển nội dung, sắp xếp bố cục, hư cấu

thành truyện.

Điểm nhìn của người kể tùy thuộc chủ quan, nhưng một phần lại mang tính

khách quan bởi người kể thường là đặt vào vị trí đối thoại với người đọc hàm ẩn

người đọc tưởng tượng, hay “cái bóng độc giả” cúi xuống trang viết của mình

(Pautovsky). Người đọc hàm ẩn có những trạng thái cố định nhưng cũng thay đổi

theo thời gian. Vì vậy, người kể phải điều chỉnh và lựa chọn sự kiện, sắp xếp bố cục

cho phù hợp, hay là bắt mạch được cuộc đối thoại này, nói cách khác, tuy điểm nhìn

nghệ thuật là độc lập nhưng ít nhiều có liên quan đến quan điểm lập trường xã hội

chính trị của nhà văn, ngay từ điểm nhìn xuất phát của hiện thực được lựa chọn.

Điểm nhìn còn phức tạp hơn khi nhân vật cũng đóng vai người kể, nhân vật đối

thoại với người kể, người kể đối thoại với người đọc hàm ẩn, tức là trong một

truyện có nhiều điểm nhìn và không ăn khớp nhau.

Điểm nhìn trần thuật liên quan chặt chẽ đến chỗ đứng của nhà văn khi quan sát

và phản ánh hiện thực. Cùng một tình huống tương tự nhưng nếu như chỗ đứng của

nhà văn theo xu hướng hướng ngoại sẽ hoàn toàn khác với nhà văn theo xu hướng

hướng nội.

3.2.1.2. Đặc điểm

Đặc điểm quan trọng nhất trong trần thuật về hiện thực là quan điểm đánh giá –

cảm thụ. Nhưng quan điểm đánh giá – cảm thụ không thể có được nếu thiếu một ý

thức cụ thể. Như vậy là có mối tương quan giữa quan điểm đánh giá – cảm thụ với GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

các loại nhân vật của tác phẩm. Nhà văn có thể tiến hành trần thuật theo quan điểm

của mình, hoặc theo quan điểm của một số các nhân vật, hoặc kết hợp luân phiên

các quan điểm của các nhân vật khác nhau. Nhân vật trong tác phẩm vừa là người

đánh giá – cảm thụ, lại vừa là đối tượng của sự đánh giá – cảm thụ. Do đó hệ thống

điểm nhìn đánh giá trong tác phẩm không phải một chiều.

Trong quá trình trần thuật, điểm nhìn được chuyển từ tác giả sang nhân vật, từ

nhân vật này sang nhân vật khác, mở rộng khả năng bao quát, đánh giá của trần

thuật.

Xét về bình diện tâm lý, có thể phân biệt điểm nhìn bên trong và điểm nhìn bên

ngoài. Điểm nhìn bên trong cho phép trần thuật qua lăng kính của một tâm trạng cụ

thể, dễ dàng tái hiện các quá trình trong tâm hồn nhân vật.

Hệ thống điểm nhìn trần thuật thực chất là tổ chức cách tiếp cận hình tượng cho

người đọc. Nó quy định tính chất tư tưởng cảm xúc và quan hệ thẩm mỹ của hình

tượng.

3.2.2. Điểm nhìn trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu

sau 1980

Vào thời kì cuối những năm bảy mươi đầu những năm tám mươi, khi quan niệm

về hiện thực và con người có những thay đổi so với trước đây thì điểm nhìn trần

thuật của Nguyễn Minh Châu cũng có sự thay đổi theo. Cơ sở quan trọng có tính

chất quyết định tạo nên sự chuyển hướng này ở Nguyễn Minh Châu là việc hình

thành một quan điểm mới về cuộc sống và nghệ thuật.

3.2.2.1. Trần thuật khách thể

Đây là lối trần thuật phổ biến. Ở đó giữa nhà văn và nhân vật luôn tồn tại một

khoảng cách. Nhà văn là người biết hết mọi điều, mọi người và dẫn dắt nhân vật,

chèo lái câu chuyện theo ý của mình.

Vào những năm tám mươi điểm nhìn trần thuật đã dần chuyển vào bên trong

(hướng nội). Từ chỗ được miêu tả theo quan điểm của tác giả, nhân vật đã hoàn

toàn vận động một cách khách quan theo tính cách, trong hoàn cảnh cụ thể của mình.

Như một người “biết hết”, nhà văn, hoặc là từ một chỗ đứng bên ngoài, cho một

mảng đời, một đoạn đời trong cái dòng đời tuôn chảy để quan sát cuộc sống, hoặc

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

nhập vào nhân vật để sống với họ trong những suy nghĩ, vui buồn.

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

Hầu hết những truyện ngắn thuộc đề tài thế sự của Nguyễn Minh Châu được viết

theo lối trần thuật này. Giữa tác giả và nhân vật luôn có một khoảng cách nhưng

tính chất của khoảng cách ở đây khác với loại truyện viết theo quan điểm sử thi. Nhà văn như một “lữ khách”, đứng nhìn đòng đ ời trôi chảy và bằng sự quan sát tinh tế của mình đã phát hiện ra cái không bình thường trong cái bình thường của cuộc

sống và con người. Bài học về đối nhân xử thế toát ra một cách âm thầm đằng sau

câu chuyện được trần thuật. Thỉnh thoảng, tác giả như một người dẫn chuyện vui

tính có xen vào một đôi câu bình luận dí dỏm hoặc thâm trầm đầy tính triết lý.

Nhĩ trong Bến quê là một trường hợp. Con người của một thời huy hoàng này,

đến lúc không còn khả năng đi lại mới phát hiện ra vẻ đẹp của “bến quê”: Một bờ

bãi phì nhiêu, một người vợ tần tảo lặng lẽ và giàu đức hy sinh. Bằng sự trần thuật

các hành động và lời nói, cảnh sắc, từ con người và tâm trạng nhân vật, Nhĩ trở

thành biểu tượng cho con người “thời đại”. Điều đáng “trách” là con người ấy chỉ

biết đến những chân trời xa ngái với những công việc cao sang trong khi lại thờ ơ,

vô tình với tất cả những gì gần gũi với xung quanh mình, kể cả người vợ suốt cả

cuộc đời yêu thương và tận tụy.

Trong Phiên chợ Giát Nguyễn Minh Châu, khi thì đứng ở ngôi chủ thể, khi thì

hòa nhập vào nhân vật để vừa kể, vừa tả, vừa suy ngẫm. Trong bối cảnh của mối

quan hệ gắn bó mật thiết với con bò, nhân vật lão Khúng được hiện lên qua một

chuỗi triền miên những hồi ức với một tâm trạng u uất, nặng nề. Đó là tâm trạng của

người nông dân suốt đời chỉ biết lo làm lo ăn để tồn tại, một con người quen sống

nghĩa tình với tất cả những gì đã làm nên cơ nghiệp của mình nay bất đắc dĩ phải vĩnh biệt người bạn đã gắn bó cuộc đời với những thâm trầm của gia đình mình.

Nhưng phải chăng đó còn là tâm trạng của Nguyễn Minh Châu, con người cũng lao

động cật lực suốt cả một đời cầm bút, biết mình đang thọ bệnh nặng trong thời điểm

đất nước bước vào công cuộc đổi mới, ông muốn viết bức thông điệp cuối cùng về

chiến tranh, về người nông dân… gửi lại cho đời. Lão Khúng thì hóa thân vào con

bò. Nguyễn Minh Châu thì hóa thân vào lão Khúng. Ở vào thời điểm sắp diễn ra

một cuộc chia tay đau xót, cả nhân vật và tác giả đều rất chân thành. Ngòi bút

Nguyễn Minh Châu khi thì đứng tách ra quan sát lão Khúng trong thái độ, hành vi

đối với con bò, với ông Bời, với việc cả nhà nhận tin đứa con trai hy sinh; Khi lại

nhập hẳn vào nhân vật trong ý nghĩ, trong tình cảm để bình xét, phân tích. Kết hợp GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

với những thủ pháp nghệ thuật khác như hồi ức, giấc mơ, tâm linh,… Nguyễn Minh

Châu đã đưa l ại một hiệu quả đặc sắc lối trần thuật vốn thông dụng và cổ điển này.

3.2.2.2. Trần thuật theo ngôi thứ nhất

Đây là lối trần thuật mà chủ thể trần thuật được “nhân vật hóa”. Những năm tám

mươi các sáng tác của ông cái “tôi” đó thực chất là cái “tôi” hướng nội, nói tiếng

nói của cá nhân. “Tôi” trong loại truyện này hoặc là tư cách là nhân vật chính đang

tự kể về mình, hoặc ở tư cách nhân chứng. Sử dụng lối trần thuật này, tác giả được

tự do trong quan sát bình luận theo chủ kiến của mình.

Trong Mùa trái cóc ở miền Nam có thể xem là một truyện điển hình cho lối trần

thuật theo nhân chứng. Cuộc gặp gỡ của hai mẹ con sau hơn hai mươi năm trời xa

cách hoàn toàn được kể lại bởi vai trò của chủ thể trần thuật là một nhà báo. Trước

tiên đó là sự cảm nhận từ hình thể: Từ dáng đi của Toàn đến hình thể bàn tay với

cảm giác khi bắt tay, rồi kiểu cách bắt tay chi tiết đưa tay lên ngửi mùi nước mắt mẹ

mình… Những chi tiết đắt giá đó chỉ có thể quan sát được bằng con mắt và thói

quen của một người làm báo. Bắt đầu từ sự quan sát đó, sự cảm nhận càng ngày sẽ càng được khẳng định bởi vì nhân chứng này, ở vị trí thuận lợi vốn có, đã có điều

kiện để quan sát Toàn trong nhiều mối quan hệ trong thái độ và cách cư xử của y

đối với các loại người. Khi nỗi đau trong người mẹ được đẫy đến cao trào thì cũng

là khi những dự cảm xa xôi trước nguy cơ của một số người phi nhân cách đang

nắm giữ quyền lực, hiện hình. Đó là cảm giác “lẽ loi” của những con người tốt

trong một không gian “đen kịt bởi những cánh qụa bay nháo nhác trên đầu”. Sự

hóa thân hoàn toàn của chủ thể tác giả vào người phóng viên đã được thực hiện triệt để nhất. Nguyễn Minh Châu đã hướng vào nội tâm của nhân vật để phân tích và

phát hiện vấn đề. Ở đây, với cái “tôi” riêng tư mang màu sắc số phận, nhân vật được

hoàn toàn soi chiếu dưới nhiều góc độ kể cả tâm linh.

Điểm nhìn trần thuật từ nhân vật là nhân chứng còn được Nguyễn Minh Châu sử

dụng ở các truyện khác như Chiếc thuyền ngoài xa đó là nhiếp ảnh Phùng được

trưởng phòng giao nhiệm vụ đi chụp ảnh để làm lịch tết cuối năm. Sau nhiêu ngày

phục kích anh đã phát hiện ra một cảnh sương rất đẹp như một bức tranh mực tầu

thời cổ. Nhưng đằng sau bước tranh là cuộc sống lam lũ của người dân làng chày.

Anh đã tận mắt chứng kiến người chồng vũ phu đánh đập vợ mình và cùng với Đẩu

trò chuyện với người đàn bà làng chày. Còn với Người đàn bà trên chuyến tàu tốc GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

hành người trần thuật vừa là nhân chứng lại vừa là nhân vật chính của truyện, trong

đó nhân vật chính đóng vai trò chủ thể còn nhân chứng chỉ là để hỗ trợ cho chủ thể.

Góc độ trần thuật của truyện trên thực tế vừa được soi chiếu từ câu chuyện của Quỳ,

lại vừa được soi chiếu từ sự quan sát của người nghe kể. Trải qua những mất mát,

đau đớn của mình, Quỳ rút ra một chiêm nghiệm: “Cuộc đời không có thánh nhân

cũng như không có một người nào mà tâm hồn hoàn toàn không thể cứu chữa

được”. Và từ một phía khác, người kể chuyện – nhân chứng cũng lại suy nghĩ về

những việc làm của chị: “Bao giờ cũng muốn sống vượt lên mình một chút”. “Rồi

thì vẫn chả ai là thần thánh cả, nhưng những con người mỗi ngày một tốt đẹp hơn,

cuộc sống sẽ mỗi ngày một tốt đẹp hơn”. Từ những góc nhìn này Nguyễn Minh

Châu đã tập trung soi vào cái phần khuất lấp trong ý nghĩ của nhân vật, trong cái

phần lặng lẽ mà nhiều người không muốn nói ra, để làm sáng lên các phẩm chất mà

cảm nhận bình thường không thể thấy được, thậm chí có thể nhìn thấy nhưng không

thể cắt nghĩa được.

Ở một loại truyện khác, người kể chuyện đồng thời là chủ thể trần thuật. Khi

hoàn toàn nhập vào nhân vật, tác giả có rất nhiều lợi thế để quan sát, để giãi bày, kể

cả việc đi vào thế giới tâm linh của nhân vật.

Trong Bức tranh nhân vật họa sĩ đã b ộc lộ tâm trạng thật của mình – một tâm

trạng mà người thợ cắt tóc không thể nhìn thấy được – trong những cuộc tự vấn đầy

căng thẳng. Đối diện với chính mình, với cái phần lương tâm dù có thể không thật

nhiều, nhân vật đã tự ý tức về lỗi lầm trong quá khứ. Với “đôi mắt mở to khắc khoải,

bồn chồn đang nhìn vào nội tâm” trong bức tranh tự họa của nhân vật, đôi mắt đó cũng là của chính Nguyễn Minh Châu đang nhìn sâu vào nhân vật của mình. Đó là

lý do khiến cho Bức tranh thể hiện một cách đầy đủ sự sám hối chân thành cũng

như sự tự biện, bào chữa… trong nội tâm nhân vật. Biểu hiện bề ngoài của một nội

tâm đầy kịch tính đó chính là sự dùng dằn trở đi trở lại một cách không bình thường

của người họa sĩ ở cái quán cắt tóc.

Nhân vật Lực trong Cỏ lau được Nguyễn Minh Châu xây dựng thành công cũng

chính là do ông – người kể chuyện – đã đứng ở ngôi thứ nhất để trần thuật. Lợi thế

này một mặt đã tạo cho Lực nhớ lại hậu quả đau xót do tính ích kỷ, hẹp hòi của

mình gây ra, mặc khác, cũng tự mình “giãi tỏ” cho mình ra khỏi những điều khó xử

trong quan hệ với Thai, với Quảng, với Phi Phi… Sự ích kỷ, nhỏ nhen trong trường GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

hợp của Lực đã xảy ra vừa có ý thức, vừa như vô thức. Trong cơn nóng giận thường

tình Lực đã có quyết định sai lầm từ vị trí của người chỉ huy. Sai lầm diễn ra bất

ngờ đến nỗi ngay sau đó Lực hối mà không kịp. Cho nên trong nỗi đau “mất vợ của

mình hôm nay”, Lực hoàn toàn thông cảm nỗi đau của Phi Phi để rồi dũng cảm nói

lên sự thật chỉ mình biết đó, ngay trong buổi lễ truy điệu. Phi, nhân cách cá nhân

được đặt trong trường nhân bản để thẩm định thì những khuyết điểm sai lầm của

thói đời sẽ được chính sự sám hối chân thành này tẩy rửa. Con người Lực từng cao

cả trong bản chất quên mình, hy sinh hạnh phúc cá nhân vì cuộc chiến đấu cho sự

nghiệp chung; từng tỏ ra cao thượng trong ý định tiếp tục một cuộc sống không có

Thai, vẫn có những lúc tầm thường, ích kỷ. Nhưng biết ân hận vì những sai lầm của

mình, và dũng cảm nói ra trong hoàn cảnh đó, con người Lực hoàn toàn vẫn là nhân

cách đáng nể trọng, đáng yêu. Nguyễn Minh Châu đã đi vào “con người trong con

người” của nhân vật để tìm hiểu, biện minh và hành động theo một lô – gích tính

cách hoàn chỉnh.

Từ những điểm nhìn trần thuật khác nhau, Nguyễn Minh Châu đã tạo được cho

mình những cách thức khác nhau để tiếp cận hiện thực, thể hiện có hiệu quả nhất tư

tưởng nghệ thuật. Các điểm nhìn trần thuật đã tạo nên chiều sâu cho bối cảnh, cho

từng nhân vật.

3.3. NGÔN TỪ VÀ GIỌNG ĐIỆU TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN MINH

CHÂU SAU 1980

3.3.1. Lí luận chung về thi pháp ngôn từ và giọng điệu

3.3.1.1. Lí luận chung về thi pháp ngôn từ

Ngôn ngữ là một hệ thống kí hiệu của con người dùng để giao tiếp bao gồm các

từ và nguyên tắc các từ kết hợp lại với nhau. Ngôn ngữ tồn tại trong ý thức chung

của mọi người cùng sử dụng nó

Ngôn từ thật chất là ngôn ngữ nhưng trong thực tiễn giao tiếp trong hoạt động

nói năng của con người nếu như ngôn ngữ là của chung thì ngôn từ là của riêng.

Ngôn từ là lời nói hay lời viết của cá nhân cụ thể nào đó do ngôn từ luôn luôn có tác

giả có chủ thể phát ngôn, khi sử dụng ngôn ngữ làm chất liệu xây dựng lời nói của

mình người nói luôn đưa vào đó tình cảm, tư tưởng cá nhân của mình. Văn chương

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

là nghệ thuật ngôn từ chứ không phải ngôn ngữ.

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

Những lời nói trao đổi thông thường hay những bài báo so với tác phẩm văn

chương rất khác ngôn từ văn chương và khác với các ngôn từ khác vì nó là nghệ

thuật chứ không phải lời sống xã hội, nó bị chi phối bởi hai nguyên tắc: quy tắc

ngôn ngữ và quy tắc nghệ thuật.

Ngôn từ trong đời sống được sử dụng trong giao tiếp để truyền đạt thông tin có

tính chất ngẫu nhiên, tạm thời nói xong rồi thôi còn ngôn từ trong văn chương được

lựa chọn thành hình thức văn học cố định nói một lần nhưng giao tiếp mãi mãi ngôn

từ trong văn chương thủ tiêu ngữ cảnh trực tiếp.

Ngôn từ trong văn chương mang tính hình tượng đó là đặc trưng của ngôn từ

nghệ thuật so với các ngôn ngữ khác. Trong chuỗi lời nói hay đọc lời văn, lời thơ thì

người nghe hoặc người đọc có hình ảnh xuất hiện như trong lời văn nói đến con đò

thì ngay trong trí óc của người xuất hiện hình ảnh con đò. Từ láy trong ngôn từ giao

tiếp là những từ tượng hình, tượng thanh khi đọc ta cảm thấy nó có vần, nhịp điệu.

Ngôn từ còn có từ chuyển nghĩa đó là đ ều cốt yếu làm cho ngôn từ văn chương khác

với ngôn từ giao tiếp hàng ngày ở tính hình tượng. Tính hình tượng của ngôn từ văn chương không phải giản đơn mà các phương thức tu từ chuyển nghĩa mà do bản

chất hình tượng văn chương làm nên. Trong văn chương người trần thuật nhân vật

người kể chuyện đều là sản phẩm hư cấu do đó phát ngôn của chúng cũng chính là

ngôn từ của văn bản nghệ thuật cũng mang tính hình tượng. Tính hình tượng ngôn

từ còn thể hiện ở sự phái sinh của hình tượng của sự sáng tạo thế giới bằng tưởng

tượng. Mọi ngôn từ đều do tác giả phân thân ra phát biểu một cách hình tượng trong

tác phẩm văn chương có các loại lời: lời người kể chuyện, lời nhân vật trữ tình hoặc

là lời của các nhân vật khác chứ không phải là lời trực tiếp của tác giả trong văn

chương không phải chỉ có con người mà còn có cây cỏ, sông núi, người sống, người

chết, ma quỷ đều có ngôn từ. Mọi lời nói trong văn chương đều là lời của hình

tượng thuộc tính hình tượng. Tính hình tượng ngôn từ còn thể hiện ở chổ toàn bộ

ngôn từ là động từ miêu tả từ vần, nhịp, từ, câu tổ hợp trên câu đều có chức năng

biểu diễn như diễn viên trên sân khấu tái hiện lại hiện thực đời sống, ngôn từ văn

chương không đơn giản, chỉ ra thực tại ngoài nó mà tái hiện, hiện thực trong bản

thân nó. Tính hình tượng của ngôn từ văn chương còn bắt nguồn từ trong tư duy

hình tượng mà có sự tách rời của tác giả lời nói, chủ thể lời nói, ý thức lời nói.

Trong lời nói hằng ngày ba yếu tố nhập thành một. GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

Lời văn trong tác phẩm văn chương là lời văn nghệ thuật có tính hình tượng để

xây dựng lời văn đó nhà văn phải khai thác các phương tiện vốn có của ngôn ngữ

như: Vần, giọng điệu, bằng – trắc, các phương thức tu từ, các kiểu lập, từ láy, các

kiểu từ hình tượng, tượng thanh, thành ngữ, các cách chơi chữ. Nói tóm lại là sử

dụng đầy đủ các phương tiện ngữ âm, ngữ pháp, văn bản,…

Các phương tiện ngôn ngữ bao gồm:

- Phương tiện ngữ âm là lời văn nghệ thuật gắn liền với các yếu tố thanh, vần,

nhịp điệu…

- Phương tiện từ vựng là phương tiện tạo hình và biểu cảm tạo lên lời nói, lời

văn nghệ thuật có thể kể: Từ đồng nghĩa, từ phản nghĩa, tiếng nghề nghiệp,

tiếng địa phương, tiếng nước ngoài, từ tôn giáo…

- Các phương tiện chuyển nghĩa là biện pháp nghệ thuật được các nhà văn sử

dụng tạo nên khả năng tưởng tượng của nhà văn đó là: so sánh, nhân hóa, ẩn

dụ, phúng dụ, tượng trưng, khoa trương, nói tránh, phản ngữ, chơi chữ.

- Các phương tiện cú pháp như câu, điệp từ, câu nghi vấn, cảm thán, chấm

câu…

Thi pháp lời văn nghệ thuật là cách sử dụng các phương tiện lời văn để tạo

tính hình tượng theo những nguyên tắc nhất định các nguyên tắc sử dụng tổ chức

ngôn từ thành văn bản nghệ thuật là thi pháp lời văn nghiên cứu thi pháp lời văn

ta phải chỉ ra nguyên tắc dùng từ, dùng câu trong tác phẩm. Vì vậy, tìm hiểu thi

pháp lời văn đòi hỏi ta phải khám phá tính nội dung, tính quan niệm của các

phương tiện ngôn ngữ để nhận ra cách chiếm lĩnh đời sống của tác phẩm.

- Lời trực tiếp của nhân vật là lời của nhân vật trong tác phẩm trong văn

chương trung đại lời trực tiếp hầu hết chưa cá thể hóa mang tính sách vở nhân

vật nói một cách văn chương hay nói cách khác tác giả còn thay nhân vật. Tác

phẩm là người điều khiển nhân vật là con rối mà con rối thì không có đời

sống riêng, giọng điệu riêng kết quả là nhân vật căm, mặc dù bề ngoài lắm lời.

Văn chương hiện đại con người được miêu tả như những cá nhân cho nên lời

trực tiếp của nhân vật mang nội dung cá tính, tâm lí và đặc điểm về giáo dục

và địa vị xã hội như trong tác phẩm Chí phèo, Chí Phèo nói những lời lưu

manh, phức tạp lời lẽ cũng rất triết lý. Pá kiến cũng có lời nói riêng rất lương

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

lẹo và khôn ngoan.

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

- Lời gián tiếp là lời đảm đương chức năng trần thuật, giới thiệu, miêu tả, bình

luận về con người và các sự kiện lời gián tiếp là lời người trần thuật, người kể

chuyện. Cần phân biệt lời tác giả và lời kể chuyện. Mọi lời trong tác phẩm

văn chương đều là lời của tác giả. Sự phân biệt giữa lời tác giả và nhân vật

chỉ mang tính chất ước lệ. Lời gián tiếp có các hình thức sau:

+ Lời kể một giọng đó là lời kể hướng tới sự vật nhằm tái hiện lại lời nói.

+ Lời kể nhiều giọng là lời kể vừa hướng và tái hiện đối tượng, đối thoại ngầm

với lời người khác bên ngoài người đối tượng. Lời kể nhiều giọng gồm các hình

thức sau:

 Lời văn nhại là lời nói bằng giọng của người khác đưa vào đó một khuynh

hướng nghĩa đối lập với khuynh hướng nghĩa của người đó.

 Lời phong cách hóa là lời trần thuật bằng giọng người khác mà khuynh

hướng nghĩa cùng chiều với lời và giọng của người ấy.

3.3.1.2. Lí luận chung về thi pháp giọng điệu

Giọng điệu là một phương tiện cơ bản cấu thành hình thức của văn học. Đây là

thứ hình thức nghệ thuật mang tính quan niệm, nó là thước đo không thể thiếu để

xác định tài năng và phong cách độc đáo của một nhà văn, nhà thơ.

Giọng điệu vừa liên kết các yếu tố hình thức khác nhau, làm cho chúng cùng

mang một âm hưởng nào đó, vừa là chỗ dựa chính để các yếu tố của tác phẩm quy

tụ lại và định hình thống nhất với nhau theo một kiểu nào đó, trong chỉnh thể giọng

ấy mỗi yếu tố hiện ra rõ hơn, đầy đủ hơn, thậm chí mới mẽ hơn.

Trong các phẩm nghệ thuật ưu tú, giọng điệu bao giờ cũng mang tính chất lượng,

nó là sản phẩm sáng tạo đích thực của nhà văn. Giọng điệu văn chương là một hiện

tượng nghệ thuật mang tính cá nhân cao độ. Nhưng thực tế là bên cạnh giọng điệu

cá nhân còn có giọng điệu thời đại. Giọng điệu cá nhân chịu sự quy định, ảnh hưởng

của giọng điệu thời đại mặc khác, giọng điệu cá nhân góp phần làm phong phú thậm

chí làm thay đổi cấu trúc, giọng điệu thời đại.

Giọng điệu là một yếu tố cơ bản của phong cách nghệ thuật. Một nhà văn tài

năng bao giờ cũng phải tạo được một giọng điệu độc đáo. Giọng điệu gắn với cảm

hứng chủ đạo, giọng điệu góp phần tăng giảm hiệu suất cảm xúc của tác phẩm văn

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

chương.

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

Theo cuốn Từ điển tiếng Việt Nxb Đà Nẵng năm 2000 thì: Giọng là độ cao thấp,

mạnh yếu của lời nói, tiếng hát; Cách phát âm của một địa phương; Cách diễn đạt

bằng ngôn ngữ, biểu thị một thái độ, tình cảm nhất định; Gam đã xác định âm chủ.

Như vậy trong cuộc sống hằng ngày giọng được hình dung trước hết như một tính

hiệu âm thanh có âm sắc, trường độ, cao độ. Khái niệm giọng chủ yếu nói về người,

gắn về người, là giọng nói của người dùng trong ngôn ngữ giao tiếp của mỗi người.

Không chỉ tồn tại như một âm thanh, giọng nói của người còn hàm chứa thái độ của

người nói, chính ở đây người ta thường nói đến giọng điệu.

Từ điển Tiếng Việt do Viện ngôn ngữ biên soạn cho rằng giọng điệu là “giọng nói,

lối nói biểu thị một thái độ nhất định”. Như vậy “giọng” là yếu tố mang đậm tính

vật lý trong khi “giọng điệu” lại được nhìn từ góc độ tâm lý. Nhìn vào hai định

nghĩa về giọng và giọng điệu, ta thấy định nghĩa giọng điệu trùng với nét thứ ba của

định nghĩa về giọng. Vậy nên trong thực tế giao tiếp, tùy vào hoàn cảnh người ta

thường đồng nhất hai khái niệm này. Như vậy có thể nói có bao nhiêu hoàn cảnh

giao tiếp, bao nhiêu nhân vật tham gia giao tiếp thì có bấy nhiêu giọng điệu như:

giọng khinh nhờn, bỡn cợt, chế giễu, trịnh thượng, cung kính, vui sướng, thỏa mãn,

chanh chua, hiền hậu,…rõ ràng giọng điệu thường thể hiện tâm tính con người,

phản ánh tâm trạng của họ. Âm thanh, giọng điệu cũng phù h ợp với nội dung cảm

xúc, khi vui giọng vang rõ, khi buồn giọng lắng lại, thấp xuống,…

Trong cuộc sống giọng điệu thường mang tính nhất thời, khác với giọng điệu

trong tác phẩm văn học. Trong nghệ thuật, giọng điệu bao giờ cũng được tổ chức

công phu, là kết quả của một quá trình sáng tạo thực thụ. Giọng điệu trở thành một

yếu tố cấu thành, phụ thuộc vào hệ thống không phải là ngẫu hứng. Không chỉ hàm

chứa cảm xúc, thái độ của người nói, giọng điệu còn thể hiện nghề nghiệp, tuổi tác,

giới tính của chủ thể phát ngôn. Giọng trẻ con khác giọng người lớn, giọng người

từng trải khác giọng người non nớt, giọng người ít học khác với giọng người trí

thức,…

Giọng điệu như một hiện tượng nghệ thuật như không nên tạo ra sự ngăn cách

giả tạo giữa giọng điệu trong đời sống với giọng điệu trong văn chương. Trong tác

phẩm văn học, giọng điệu cũng mang đặc tính âm thanh. Ngay cả khi đọc thầm một

câu thơ, một câu văn, trong tâm trí người đọc vẫn vọng lên cái âm hưởng thậm chí

đường nét của âm thanh. Chỉ có đều khi trở thành một hiện tượng thẩm mỹ, cấu trúc GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

và cơ chế vận hành của giọng điệu văn chương phức tạp hơn nhiều so với giọng

điệu thường ngày.

“Giọng điệu” trong Tiếng Việt là một từ ghép gồm hai thành tố: giọng và điệu,

nếu giọng chủ yếu biểu thị âm thanh. Khí lực của người nói thì đều chủ yếu biểu thị

đường nét, màu sắc của giọng. Sự kết hợp giữa chúng không mang tính cộng sinh

và là sự kết hợp để mang một nội dung khác, hoàn chỉnh. Giọng điệu biểu thị thái

độ, cảm xúc tư thế của chủ thể phát ngôn qua lời văn nghệ thuật. Không thể có

giọng điệu nếu như không có những rung động sâu sắc, những nỗi đau, những xót

xa trước thân phận con người, không chia sẽ với họ niềm vui và tình yêu trong cuộc

sống.

Màu sắc cảm xúc trong văn học giúp ta nhận diện thế giới rõ hơn đồng thời hình

dung cụ thể thái độ của nhà văn về đời sống. Trong nghệ thuật ngôn từ, giọng điệu

không chỉ bộc lộ qua âm thanh, nhịp điệu mà còn bộc lộ qua màu sắc, đường nét,

hình ảnh. Không phải lúc nào trong tác phẩm cũng chỉ có một giọng điệu thuần nhất.

Việc phân chia loại hình giọng điệu cũng khác nhau, xuất phát từ những tiêu chí

khác nhau. Theo cấu trúc thì có thể chia thành giọng chính và giọng phụ. Căn cứ

vào sắc thái, tình cảm thì có thể nói đến giọng gay gắt hay tình cảm trang trọng hay

suồng sã, mạnh hay yếu, kính cẩn hay châm biếm,.. căn cứ vào dạng thức cảm hứng

chủ đạo thì có giọng bi, giọng hài, giọng anh hùng ca,.. nếu chú ý khuynh hướng tư

tưởng thì có các giọng: thông cảm hay lên án, yêu thương hay tố cáo, khẳng định

hay phủ định,… có khi từ cái nhìn ngôn ngữ học chia thành giọng trần thuật, giọng

nghi vấn, giọng cảm thán. Về cơ bản giọng điệu bộc lộ các sắc điệu tình cảm của

chủ thể phát ngôn.

Giọng điệu là phương diện biểu hiện quan trọng của chủ thể tác giả. Trong tác

phẩm có thể có những nhân vật giả tạo, dối trá, giọng tác giả có bổn phận vạch trần

sự dối trá đó là sản phẩm mang tính cá biệt, độc đáo kết tinh sự sáng tạo độc đáo

của nhà văn, giọng điệu là một phương tiện bộc lộ hình tượng tác giả. Nói cách

khác, hình tượng tác giả, cái nhìn của nhà văn thể hiện hết sức rõ nét qua giọng điệu.

Giáo sư Trần Đình Sử, trong Dẫn luận Thi pháp học cho rằng, hình tượng tác giả

bộc lộ ở 3 điểm chính sau:

- Cái nhìn nghệ thuật

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

- Giọng điệu

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

- Sự tự thể hiện của tác giả thành hình tượng.

Cả 3 phương diện này không hiện lên tách rời mà luôn hòa vào nhau như một

sinh thể toàn vẹn là tác phẩm. Mỗi nhà văn có cái nhìn riêng độc đáo. Khi đứng

trước một đề tài, nếu cái nhìn, thái độ của chủ thể khác nhau thì giọng điệu cũng

khác nhau. Cái nhìn và giọng điệu có những mặt giao thoa vì chúng là sự thể hiện

sáng tạo, giữa chúng có sự liên quan mật thiết. Giọng điệu mang nội dung tình cảm,

thể hiện tác giả về đời sống.

Phương thức chung của giọng điệu nghệ thuật là tìm hiểu giọng điệu văn chương,

vấn đề đầu tiên cần phải quan tâm là chú ý mối quan hệ giữa chủ thể sáng tạo và

khách thể được phản ánh. Vì giọng điệu gắn với đặc điểm tâm hồn nghệ sĩ và đối

tượng được miêu tả.

Giọng điệu còn chịu áp lực của thể loại. Mỗi một thể loại, do bản chất của nó

mang sẵn trong mình những tiền đề để tạo ra giọng điệu phù hợp với nó. Như giọng

điệu Sử thi là giọng điệu trầm hùng của lịch sử. Tiểu thuyết trái lại mang suồng sã,

không chấp nhận kiểu tôn ti cứng nhắc và bất biến của Sử thi.

Tóm lại việc phân tích và nhận diện giọng điệu qua tác phẩm là yếu tố khá quan

trọng khi tìm hiểu giọng điệu nhà văn. Phân tích giọng điệu tác phẩm trải qua các

thao tác cơ bản như:

- Xác định tư thế của người nói và điểm nhìn nghệ thuật trong tác phẩm.

- Khảo xác nghệ thuật xây dựng lời văn để biểu hiện giọng điệu.

- Vai trò của hình tượng trong việc thể hiện giọng điệu

- Lí giải chức năng và vai trò giọng điệu trong chỉnh thể tác phẩm.

Vì thế khi tìm hiểu giọng điệu nhà văn cần xem xét mối quan hệ giữa nhà văn –

bạn đọc, nhà văn và thời đại, có như vậy mới nắm bắt được vẻ đẹp và tiếng nói đích

thực của chủ thể sáng tạo ẩn chứa sau các lớp ngôn từ và hình tượng nghệ thuật.

3.3.2. Ngôn từ và giọng điệu trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu

sau 1980

3.3.2.1. Ngôn từ trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

Trong phong cách của một nhà văn, ngôn từ vừa là đơn vị cơ sở đầu tiên cũng

vừa là đơn vị cuối cùng. Nguyễn Minh Châu là người rất coi trọng câu văn, “ Chất

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

văn” cũng như các đ ặc trưng thể loại.

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

Giới thuyết về ngôn từ nghệ thuật trong sáng tác Nguyễn Minh Châu có thể

khảo sát ở nhiều bình diện như nhân vật, giọng điệu,…nhưng ở đâu chỉ giới hạn lại

một trong phạm vi hẹp: đó là cách sử dụng ngôn từ của ông trong việc miêu tả,

trong khả năng đưa ngôn ngữ văn chương gần gũi với ngôn ngữ của đời sống đồng

thời tạo nên tính biểu cảm, biểu trưng nhằm nâng cấp nghệ thuật cho ngôn ngữ

trong tác phẩm của mình.

Nguyễn Minh Châu là người có biệt tài trong miêu tả cảnh sắc thiên nhiên

nhuốm màu tâm trạng. Ông là “người mải miết với cái Đẹp” và là một trong số

không nhiều nhà văn rất chú ý đến cảnh sắc thiên nhiên và thiên nhiên hiện hữu như

là một nhân vật, một thực thể nhân vật trong cốt truyện. Cảm quan thiên nhiên của

ông, có thể nói ít nhiều có nét giống Đỗ Chu ở việc phát hiện ra làn “hương cỏ mật”

của đồng nội, cũng là làn hương dịu ngọt của đời thường và tạo nên một thứ men lạ

trong các sáng tác văn xuôi hồi ấy. Những trang tả như thực như mơ về cây cỏ, về

mối giao hòa vĩnh cửu về thiên nhiên và con người để đạt được khát vọng. Ông như

một họa sĩ tài năng trong việc pha trộn màu sắc, tạo nên một không gian kì thú cho

người đọc. Trong Bến quê thiên nhiên được hiện lên: “Bên kia những hàng cây

bằng lăng, tiết trời thu đem đến cho con sông Hồng một màu đỏ nhạt, mặt sông như

rộng thêm ra. Vòm trời cũng như cao hơn. Những tia nắng như cao hơn. Những tia

nắng sớm đang từ từ di chuyển từ mặt nước lên những bờ bãi bên kia sông, và cả

một vùng phù sa lâu đời lúc này đang phô ra trước khuôn cửa sổ của gian gác nhà

Nhĩ một thứ vàng thau xen màu xanh non – những màu sắc thân thuộc quá như da

thịt, hơi thở của đất màu mỡ.” [19; tr.321-322]. Hay trong Phiên chợ Giát Nguyễn Minh Châu đã mô tả tâm trạng nặng nề của người lão nông cô độc, bé nhỏ giữa

màng đêm đen kịt, hoang vắng. Tuy nhiên, người lão nông này đã khô ng những

không có cảm giác sợ hãi mà còn trò chuyện với các vì sao bằng một thái độ thân

mật khác thường. Cách viết và lối xử lý đó của Nguyễn Minh Châu càng chứng tỏ

hơn tài hoa của ông trong nghệ thuật miêu tả, nhân hóa tự nhiên sau khi đã tạo thế

bình đẳng giữa chủ thể và đối tượng đây là thế bình đẳng trong mối quan hệ giữa

con người và tự nhiên.

Màu sắc trong truyện Nguyễn Minh Châu là thứ kí hiệu của tâm trạng con người.

Đặc biệt cái màu tối đêm đen trong Phiên chợ Giát được ông sử dụng với liều lượng

cao như : “Đêm tối thui và sâu”, “cái làng đất sâu hun hút và tăm tối”, “gian bếp GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

tối như hũ nút”, “một khoảng bóng tối đen kịt” , “chìm đắm trong bóng tối âm u” ,

“đêm tối sâu thẳm và tịch mịch” , “đêm bát ngát và sâu hun hút” , “mặt đất bao la

và tăm tối”, “bóng tối dày đặc”…nhằm nói lên tâm trạng vô vọng, nổi u hoài trong

tâm thức của một kiếp người. Có thể nói, chỉ giữa đêm tối và trong không gian tĩnh

lặng đó, với tâm trạng đó, lão Khúng mới có dịp nhìn rõ nhất tất cả những gì gắn bó

và liên quan đến cuộc đời lão.

Nguyễn Minh Châu là nhà văn rất có ý thức trong việc nâng cấp nghệ thuật cho ngôn từ tác phẩm của mình. Văn ông giàu hình ảnh với từ ngữ trau chuốt, sống

động và kết cấu đang dạng. Câu văn chủ yếu là câu đơn. Câu văn của Nguyễn Công

Hoan, Nam Cao rất chú ý đến việc sử dụng động từ thì trong văn Nguyễn Minh

Châu hình dung từ lại có một vai trò quan trọng.

Đọc tác phẩm Nguyễn Minh Châu ta nhận thấy sự liên tưởng, so sánh thường

xuất hiện với những hình thức dân dã, độc đáo. Trong truyện Khách ở quê ra ta bắt

gặp những dạng so sánh sau:

Trong con mắt của người nông dân thì vẻ ngoài của người thành phố: “y như

ngâm lâu ngày trong bể nước mới vớt lên? Da thịt người nào người nấy cứ mềm oặt,

mềm như sợi bún.” [4; tr.395].

Người nông dân nhìn người hàng xóm vốn không ưa: “Đã già, mặt mũi lại đen

nhẻm y như đít cái nồi đất kho cá” [6; tr379].

Miêu tả người nông dân suốt đời chỉ lo làm ăn rừng rú: “Khúng y như một con

bọ hung từ dưới đất chui lên, vừa đen vừa già vừa xấu” [30; tr.373] , “bàn tay lão

giống y như một tòa rễ cây”[25; tr.371] hay “thoạt nhìn giữa người cháu dâu và

Khúng chẳng có gì ăn nhập với nhau y như trên cái ngôi đền linh thiêng hắn vừa

cất lên ngôi lều” [4; tr.378], “ người vợ như một nữ sinh thành phố đứng bên cạnh

Khúng. Chả khác gì chiếc cốc pha lê bày trên chiếc giã cua” [8; tr.379], “Cái mặt

mình bên mặt người cháu – như càng làm nổi bật cái màu nước da tai tái và rám

nâu như da thuộc, với những đường nét gãy khúc đầy khắc khổ, với những khoảng

lồi lõm y như một tảng đất cày đắp lên” [15; tr.395] hoặc “cái bụng người đàn bà y

như một quả trứng khổng lồ sắp bị vỡ”…

Lối ví von, so sánh của Nguyễn Minh Châu thường bao giờ cũng phù hợp với đề

tài của truyện. Ông sử dụng những hình, sự vật ngay trong môi trường cảnh quan

mà nhân vật sống. Đặc điểm này không chỉ có trong Khách ở quên ra mà trong GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

Chiếc thuyền ngoài xa, ông từng miêu tả :“tấm lưng rộng và cong như chiếc

thuyền” [19; tr.335] , “những món tóc vàng hoe có chỗ đỏ quạch như mớ lưới tơ đã

bợt bạt”, “cặp mắt thật đen gợi cho tôi nghĩ đến con mắt người ta vẽ trên đầu mũi

thuyền.”

Nguyễn Minh Châu đã đưa s ự vật này so sánh với sự vật kia chủ yếu bằng chất

liệu ngôn từ đời thường, một mặt ông đã nâng tính bác học cho câu văn của mình,

mặt khác chính ông kéo gần những sáng tác của mình với đời sống và đó cũng là lí

do khiến cho ngôn từ trong tác phẩm của ông giàu tính biểu cảm.

Ngôn từ trong sáng tác của Nguyễn Minh Châu càng ngày càng đậm chất triết lý

trong nội dung nói chung, trong câu văn nói riêng, nhiều khi như phát hiện bất ngờ

đó là những triết lí về đời sống:

Trong Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành có những triết lý về đời sống và

quan niệm về con người như: “hóa ra cuộc sống từ bao đời nay đã là như thế, con

người là kết tinh của những tinh hoa; hóa ra thời nào cũng có những người như anh

ấy, tập trung trí tuệ và tài năng trác tuyệt của nhân dân, và mang trong lòng tất cả

khát vọng cháy bỏng của nhân dân. Tôi ngạc nhiên đến sừng sờ trước sức tưởng

tượng của người thợ chạm gỗ, bất chợt trong giây phút đã mách bảo cho tôi thấy trí

tuệ và niềm mơ ước của nhân dân là không bao giờ mất được, là bất tử…” [26;

tr.163-164]. Hay “đến bây giờ tôi mới hiểu được trong tất cả mọi sự mất mát, thì

mất một con người là không có gì bù đắp được, không sau lấy lại được” [13; tr.164]

hoặc “một con người của cõi trần gian chúng ta là thế đấy, bao giờ cũng muốn

sống vượt lên mình một chút. Rồi thì vẫn chả ai là thần thánh cả nhưng những con

người sẽ mỗi ngày một tốt đẹp hơn, cuộc sống sẽ ngày một tốt đẹp hơn”[14; tr.201].

Trong Cỏ lau thì ông cho rằng:“Chiến tranh làm người ta hư đi hơn là làm

người ta tốt lên”

Sâu sắc và lắng đọng bởi những câu mang tính triết lý, văn Nguyễn Minh Châu

còn đậm chất trữ tình bởi những hình ảnh biểu trưng. Đó là tiếng xe cút kít não nề,

nhẫn nại, dai dẳng trong Khách ở quê ra… Tấm gương soi trong Bức tranh là vật

chứng để người họa sĩ nhận diện mình qua những cuộc đối thoại giữa cái mặt thật

và bóng của cái mặt mình khi đang cắt tóc. Trăng trong truyện của ông, có thể nói là

một “nhân chứng” có một thứ tiếng nói riêng. Trong Cỏ lau Nguyễn Minh Châu đã

khắc họa ánh trăng: “Mảnh trăng cuối tháng như một chiếc đĩa bằng vàng bị vỡ” GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

[23; tr.483]. Trong lần Thai và Lực đi dỡ sắn ở vùng núi Đợi phải chăng là một dự

báo về hạnh phúc, để rồi hơn hai mươi năm sau, họ gặp lại nhau trong hoàn cảnh

oái oăm thì “trăng đầu tháng mọc phía sau lưng hình người đàn bà bằng đá từ lúc mặt trời lặn, tôi ngước nhìn lên một chiếc thuyền vàng đi tròng trành giữa nền trời”

[24; tr.516]. Đặc biệt chân dung lịch sử của nông dân Khúng sinh động là bởi

Nguyễn Minh Châu đặt Khúng trong quan hệ đất đai: “Bao nhiêu sức lao động

trong bước đi ban đầu hắn đem dồn hết vào việc vỡ đất. Hắn tranh chấp với rừng

từng bước chân, không phải chỉ trả giá bằng mồ hôi mà cả bằng máu: Ngày mới lên,

hắn đã bị thương trong lần máy bay ném bom đêm – giữa lúc hắn đang vãi lúa lốc”

[14; tr.374]. “Họ nhà mình chỉ nên sống với cái hòn đất”[15; tr.376], “tưới cạn mồ

hôi cho mảnh đất này”. Con người yêu mến đất đai, khi đó cuộc sống sẽ dễ chịu

hơn và tâm hồn con người sẽ trở nên khô cằn cả.

Khái quát vấn đề, cô đọng vấn đề bằng sự triết lý, bằng những hình tượng mang

tính biểu trưng, đồng thời Nguyễn Minh Châu cũng rất coi trọng chi tiết. Chi tiết

Toàn đưa tay lên mũi ngửi mùi nước mắt của mẹ mình; chi tiết Khúng thay chiếc dây chão còn mới bằng chiếc khác cũ hơn trước khi đưa con bò ra chợ bán; Chi tiết

Quỳ nâng vạt áo mình lên lau bức tượng thì vạt áo ướt đẫm mồ hôi y như mồ hôi

người…những chi tiết nghệ thuật này đã “mang sức chứa lớn về cảm xúc và tưởng”

của ông.

Sự tìm tòi và suy nghĩ đó luôn được thể hiện và càng ngày càng rõ trong sáng tác.

Nói như ông, khi có sự nhào nặn đến tan nhuyễn giữa triết lý và đời sống, ấy là lúc

tác phẩm đã truyền đến người đọc “một cái gì đó nằm ngoài chữ nghĩa”.

3.3.2.2. Giọng điệu trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

Nói đến Nguyễn Minh Châu của thời chống Mỹ là nói đến giọng điệu trang trọng

ngợi ca bao phủ lên hầu khắp các sáng tác đó. Giọng điệu này được quy định do

cảm hứng của tác giả một phần là từ nỗi xúc động thật sự trước những chiến công

anh hùng của quân và dân ta trong cuộc kháng chiến; một phần là do tác giả muốn

động viên cổ vũ nhân dân tham gia chiến đấu. Khi con người ở tư cách cá nhân

chưa thật sự được coi là đối tượng của sự khám phá, sáng tạo của nhà văn thì nhân

vật nói tiếng nói của cộng đồng. Bên cạnh giọng điệu trữ tình quen thuộc, thỉnh

thoảng sáng tác của ông hiện lên số phận của con người. Nguyễn Minh Châu đặt

con người trong một lúc sống ở hai thế giới khác nhau nhưng vẫn là một: thế giới GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

hiện thực cụ thể và thế giới tâm linh. Với ý đồ coi tâm linh như một chỗ dựa tinh

thần của nhân vật, điều tiết mọi hành động của con người hướng đến cái Thiện,

Nguyễn Minh Châu đã sử dụng giọng điệu trữ tình quen thuộc của mình. Tuy nhiên

giọng điệu trữ tình, ngợi ca trầm lắng hơn, mang nhiều trắc ẩn hơn so với trước đây.

Đồng thời trên hướng tìm tòi, với “con mắt của một nhà khoa học xã hội”, ông đã

chuyển dần những suy nghĩ vốn được thể hiện bằng những yếu tố chính luận trước

đây thành những triết lý giản dị và sâu sắc mang tính trải nghiệm.

Quan niệm hiện thực và con người thay đổi đã kéo theo những thay đổi khác về

các biện pháp nghệ thuật, về tư tưởng thẩm mỹ… đưa ông tìm đến “những bề sâu

hiện thực ẩn kín”, khám phá con người trong mối quan hệ giữa ý thức và vô thức,

giữa cao cả và thấp hèn… đây là thành quả bước đầu của sự tìm tòi đổi mới.

Trong Bức tranh đã thể hiện sự thay đổi sớm và rõ nhất về giọng điệu trong

sáng tác của ông. Xuất phát từ chỗ “coi con người không bao giờ trùng hợp với bản

thân mình”, Nguyễn Minh Châu đã chọn chỗ đứng bình đẳng với nhân vật với nhân

vật để cho nhân vật nói thật tiếng nói của mình. Thật khó để độc giả phân biệt đâu là giọng tác giả, đâu là giọng nhân vật. Cuộc độc thoại nội tâm đã mang tính chất

như một cuộc đối thoại với nhiều giọng điệu khác nhau: khi thì mỉa mai, giễu cợt,

khi thì tự biện, khi thì đanh thép… nhưng nổi bật là giọng khắc khoải, thâm trầm

của nỗi đau tinh thần giằng xé. Trước đây con người, nhất là con người cách mạng,

được coi như bất khả chiến bại. Nhưng giờ đây Nguyễn Minh Châu đã cho độc giả

nhìn thấy người họa sĩ lẫn lộn giữa “người tốt, kẻ xấu, rồng phượng lẫn rắn rết,

thiên thần và ác quỷ” khiến trong một con người luôn luôn xảy ra những nghịch lý

khi vừa phạm phải sai lầm lại vừa biết ăn năn, đau khổ trước những sai lầm đó.

Nguyễn Minh Châu đã tạo cho truyện ngắn Bức tranh có nhiều giọng điệu hơn so

với những sáng tác trước đó, mở ra một thời kì sáng tác của ông.

Cách nêu lên những vấn đề bức bối của một đất nước vừa ra khỏi chiến tranh,

chính là những tiền đề quan trọng cho việc hình thành giọng điệu thâm trầm xuyên

suốt các sáng tác sau này của ông. Tính thâm trầm trong giọng điệu của truyện

Nguyễn Minh Châu được thể hiện nhiều sắc thái cụ thể. Khi nhân vật ở cuối đời tự

nhìn lại cuộc đời mình như trong Dấu vết nghề nghiệp và Bến quê, tính thâm trằm

đó biểu hiện qua những trạng thái hồi ức và nỗi mơ ước của một kẻ “lực bất tòng

tâm” để rồi đan xen những triết lý có tính trải nghiệm: “Con người ta thường xuyên GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

không hoàn hảo nhưng có những khoảnh khắc hoàn hảo, vào những lúc ấy toàn bộ

cơ thể vật chất trở thành một phép tính không có sai số, sự tỉnh táo của các giác

quan, tính tiên đoán của trí tuệ và cả trực giác cùng một lúc như hoàn hảo. Những

giây phút thần thánh như vậy trong đời người thật hiếm lắm. Cả đời lăng lộn trong

cái đấu trường phủ cỏ cũng có được một phút như vậy”[27; tr.315]. Ở hai truyện

trên vấn đề tác giả đặt ra chưa phải ở mức độ khái quát. Mặt khác, phần nào hiệu

quả nhận thức của vấn đề hoặc là đọng ở những câu triết lý hoặc là bản thân cách

chọ lựa đề tài, chủ đề, nên mức độ thâm trầm rằng thời kì đầu những năm tám mươi,

truyện ngắn của ông có xu hướng đi vào triết lý. Đặc điểm này rất quan trọng vì nó

sẽ chi phối giọng điệu của truyện.

Từ chỗ quan sát và khám phá trong đời sống thường nhật những lẽ đời, những

triết lý nhân sinh, Nguyễn Minh Châu đã dần dần đi vào tìm kiếm lẽ đời trong số

phận cá nhân và các vấn đề trong xã hội. Từng bước một, ông đã hóa thân vào nhân

vật, sống cùng nhân vật để khám phá và tìm hiểu cái “hiện thực sâu kín”. Trên cơ sở

đó ông đã tạo cho những tác phẩm của mình một giọng điệu da diết và cuốn hút hơn khiến người đọc phải chiêm nghiệm, suy nghĩ về những gì mà tác giả đã đ ặt ra trong

từng tác phẩm. Ngay cả khi cùng một đề tài, nhưng vấn đề của truyện đặt ra khác

nhau vì thế việc chọn giọng điệu thế nào cho phù hợp với truyện để đạt được hiệu

quả nghệ thuật cao nhất cũng là sự lựa chọn cần thiết của một tác giả.

Trong truyện Khách ở quê ra Nguyễn Minh Châu đã đưa người đọc vào cuộc

gặp gỡ của hai chú cháu. Chính mối quan hệ ruột thịt này là điều kiện thuận lợi cho

tác giả trong tư cách người kể chuyện trong tư cách người kể chuyện trở nên bình

đẳng với nhân vật, do đó có thể dễ dàng nắm bắt tính cách nhân vật. Qua câu

chuyện tự sự nhân vật tự kể về mình, quan sát người cháu của ông chú, tính cách tự

tin của người nông dân cần cù và thành đạt đã được tác giả thể hiện bằng giọng điệu

buồn bã, suồng sã. Khi thể hiện nhân vật trước cuộc sống đô thị tác giả lại dùng

giọng điệu hài hước để chế nhạo một cách cảm thông cái con người “quê ra tỉnh” bề

ngoài lúc nào cũng muốn tỏ ra mình không ngờ nghệch bởi trong thâm tâm, dĩ

nhiên, lão vẫn cho rằng chỉ có mình và nếp sống ở quê mới là nhất. Nhưng rồi, kết

quả là chí ít lão phải loanh quanh hàng giờ mới đứng được trước cửa căn phòng

định tìm vì “cái hộp sắt tây đậy kín mít” ấy “tìm mãi vẫn chẳng thấy cổng ngõ đâu

cả”. Giọng điệu của truyện càng về sau càng có dư vị thương cảm hơn đối với một GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

người vốn cả đời chỉ quẩn quanh trong lũy tre làng, tự tin, yêu dấu, bằng lòng với

tất cả những gì mình có và cho thế là đủ, nay cùng một lúc buộc phải chịu hai sự

thất bại. Ngoài việc khó khăn để tìm được cửa vào căn phòng trong ngôi nhà đều

làm lão ngạc nhiên đến “sửng sốt, rụng rời cả chân tay” là việc lão nhìn thấy thằng

Dũng đã đ ến trước lão và đang ngòi trong đó. Nguy ễn Minh Châu đã vừa kể vừa tả

tâm trạng người nông dân đang muốn che dấu sự lúng túng trước hiểu biết hạn hẹp

của mình về đời sống thành phố và chạy trốn một sự thật nghiệt ngã đối với lão mà lâu nay lão đã không chịu công nhận, không muốn bày tỏ với cả cháu mình. Giọng

điệu của truyện trầm lắng dần. Truyện không khép lại ở mạch kể. Con người Khúng

ngang ngạnh, ghàn dở bỗng trở thành thật đáng thương. “Toàn thân lão lẩy bẩy như

người lên cơn sốt và trong tâm hồn lão tự nhiên dân lên một nỗi niềm cô độc. Lão lẫm bẩm gọi tên thằng Dũng, lão lần lượt gọi tên từng đứa con đang ở nhà cầu xin

đàn con đừng bỏ lão mà đi”. Sau cơn hoảng loạn, hối hả ra tàu để “trở về với đất

các hồn nhiên và hoang dã”, lão mới trở lại bình thường khi “nhận ra luồng gió

man dại quen thuộc”.

Giọng điệu trong Khách ở quê ra là giọng điệu gắn với việc nhìn nhân vật từ góc

độ tính cách còn ở Phiên chợ Giát con người được nhìn từ số phận, nên giọng điệu

thâm trầm của truyện nổi lên như một chủ âm và được biểu hiện qua giọng ý thức

hỗn tạp và lộn xộn. Toàn bộ truyện là “một bức tranh vời nhiều nét nhòe, nét này

thâm nhập nét kia, gây nhiều ảo ảnh, một sự thẳm thấu hiện tại và quá khứ, giữa

giấc mơ và sự thật, cái trừu, độc thoại, đối thoại, giữa nhẫn nhục và tự do, những

nét bút dữ dằn và thương yêu hòa quyện với nhau, xen lẫn nhau với những cảm xác

dằn vặt”[…..]. Rất nhiều tiếng nói khác nhau, rất nhiều cuộc đối thoại trong dòng

độc thoại miên man đã làm cho truyện trở nên phức điệu và man tính đa nghĩa: khi

kinh sợ hãy hùng, lúc xót xa đau đớn, lúc buồn rầu mệt mỏi.

Khách ở quên ra và Phiên chợ Giát như là sự tập trung cao độ khả năng chiếm

lĩnh đối tượng (người nông dân) và năng lực nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu đó

chính là do những điểm nhìn trần thuật khác nhau mà trong văn ông, ở mỗi truyện

nhất là vào thời kì cuối, ông đều tìm được cho mình một giọng điệu thích hợp.

Trong Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành Nguyễn Minh Châu đã sử dụng

triệt để nhiều điểm nhìn để soi chiếu. Ở đây, không chỉ có việc tự nhận thức của

nhân vật bằng những cơn mộng du, những niềm suy tư trăn trở. Cuộc đối thoại cũng GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

không chỉ diễn ra giữa nhân vật với người dẫn truyện mà còn giữa Quỳ với vong

linh người tiểu đoàn trưởng và những người lính đã căm lặng vĩnh viễn trong tình

yêu với cô, giữa “tâm thức” của Quỳ với thực tế đời sống - như quan hệ với bà mẹ

Hậu, với kỹ sư Ph. Những cuộc đối thoại này được diễn ra nhiều giọng điệu khác

nhau để làm nổi bật lên trên tất cả là một cuộc đối thoại khác giữa nhà văn và bạn

đọc về những vấn đề: chẳng hạn, con người có nên và có khả năng góp phần làm

cho sự sống hoàn thiện hơn không? Với những tâm hồn luôn khao khát như Quỳ thì

các thực tế đời thường liệu có làm cho chị yên phận để “thực hiện giấc mơ” của

người tiểu đoàn trưởng năm xưa?...”

Từ điểm nhìn số phận ông cho thấy những mất mát không thể tránh của từng gia

đình, từng con người cụ thể. Và giọng điệu người kể chuyện – nhân vật do được

nhìn từ góc độ hướng nội nên nỗi da diết, đớn đau như hiện lên như trong từng mản

hồi ức, từng nhân vật có liên quan nếu như ở Phiên chợ Giát, Nguyễn Minh Châu

đặt nhân vật vào dòng ý thức hỗn tạp và lộn xộn thì ở Cỏ lau, nhân vật được đặc

vào trong một chuỗi sự kiện đòi hỏi phải xử lý theo cách khác. Từ điểm nhìn số phận tác giả đã buộc phải xử lý theo nguyên tắc nghệ thuật cùng một lúc những

phạm trù đặc ra đồng thời như: sự cao cả - thấp hèn trong một con người, sự phi

thường anh hùng và đời thường trong cuộc sống… tất cả những điều đó đều được

đặc trong chủ âm là giọng điệu khắc khoải trầm buồn, thảng hoặc có xen vào trong

một số chương đoạn đôi giọng điệu khác. Những câu giá trị về đất đai, về chiến

tranh; những tâm sự về thời cuộc gia đình của các nhân vật… tạo nên một bản hợp

âm trong truyện để cuối cùng cả nhà văn và bạn đọc cùng tiếp tục đối thoại trong

những vấn đề lớn hơn của đất nước và con người thời hậu chiến.

Với Mùa trái cóc ở miền Nam Nguyễn Minh Châu trở lại với những điều từng

nhức nhói trong tâm hồn và suy nghĩ của ông. Từ người kể chuyện – nhân chứng,

một chuỗi các trạng thái tâm lý khác nhau với ngôn ngữ nữa trực tiếp đã tăng thêm

chiều sâu cho những cuộc đối thoại trong tác phẩm. Với lối kết cấu xoáy trôn ốc,

theo độ căn của mạch chuyện người kể chuyện dẫn người dọc đi từ hết ngạc nhiên

này đến ngạc nhiện khác, rồi từ ngạc nhiên đến giận dữ và đau đớn có lúc như tuyệt

vọng: “Tôi hơi sẵn giọng”, “tôi vội vã bước ra ngoài”, “tôi cảm thấy lòng mình bị

tổn thương nặng nề”, “tôi đứng bất lực với cái chết tàn nhẫn”, “tôi cảm thấy mình

đứng lẻ loi dưới một vạt trời đen kịt đầy những canh vạt bay nháo nhác”, “tôi lang GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

thang suốt cả tháng với một lòng nặng trĩu buồn khổ”…giọng điệu này ít khi gặp

trong sáng tác.

Khảo sát từ một số truyện sau năm tám mươi ta thấy trên con đường đi tới cái

đích của nghệ thuật, cùng với việc được một tư tưởng nghệ thuật Nguyễn Minh

Châu đã tạo được nhiều giọng điệu khác nhau trong thời điểm những năm cuối đời.

Lời độc thoại nội tâm, cách xưng hô, gọi tên, cách dùng từ, sắc thái tình cảm…

Trong những truyện như Khách ở quê ra và Phiên chợ Giát đã thể hiện thái độ thẩm

mỹ và năng lực nghệ thuật của ông đối với vấn đề người nông dân và thân phận của

họ ông đã kể thừa các bậc đàn anh về cách cảm, cách nhìn sâu vào nội tâm và đời

sống của con người. Chính là cái cách “viết những câu văn và sử dụng những chữ

cứ y như túm lấy tâm hồn người độc mà tra hỏi” của Nam Cao, đã tác động sâu sắc

đến việc hình thành giọng điệu thâm trầm, đau đáo của Nguyễn Minh Châu vào

thập niên tám mươi những năm đời sống xã hội bắt đầu chuyển sang giai đoạn mới.

Trên ý nghĩa ấy, ta thấy rằng Nguyễn Minh Châu vừa là người tiếp nối truyền thống

lại vừa là người mở đầu một giai đoạn mới trong sự phát triển của văn xuôi.

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

* *

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

PHẦN KẾT LUẬN

Nguyễn Minh Châu đã trở thành một trong số những người mở đầu và tiêu biểu

cho thời kì văn học đổi mới. Với lòng khát khao vươn tới cái Đẹp, một cái Đẹp chỉ có thể ra đời trên cơ sở gắn bó với cái Chân, cái Thiện, ông đã tạo được cho mình

một thế giới nghệ thuật riêng.

Sau những năm tám mươi các sáng tác của ông đa phần được soi chiếu trong mối

quan hệ đa chiều giữa cá nhân và cách mạng, trong quan hệ gia đình, trong tình yêu,

bạn bè, giữa những giá trị truyền thống với những thách thứ và vấn đề của ngày

hôm nay… Trong tương quan đó hiện thực trong tác phẩm càng được nới rộng hơn,

nó bao gồm cả hiện thực xã hội, hiện thực tâm lý và hiện thực tâm linh. Vì vậy,

cuộc đời và con người trong sáng tác của Nguyễn Minh Châu hiện lên với tất cả

tầng sâu nhân bản và những vấn đề đặt ra trong từng tác phẩm đều đạt đến tầm của

những triết lý nhân sinh.

Nhân vật trong sáng tác của Nguyễn Minh Châu phong phú, đa dạng: Từ người

lính đến người nông dân, từ người trí thức, người nghệ sĩ đến người lao động bình

thường. Có thể đó là loại nhân vật tính cách hoặc loại nhân vật tư tưởng. Qua các

truyện ngắn Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành, Cỏ lau, Khách ở quê ra, Phiên

chợ Giát… Nguyễn Minh Châu đã tìm thấy nhân vật đích thực của mình đó là nhân

vật người phụ nữ và nhân vật người nông dân. Họ được tiếp cận, phân tích, lý giải

từ nhiều góc độ, với nhiều thủ pháp khác nhau. Nguyễn Minh Châu đã đóng góp

vào nền văn xuôi đương đại những hình tượng nhân vật đặc sắc, nối tiếp truyền

thống văn xuôi của những giai đoạn trước. Những nhân vật đó đã từng gây nên

những ý kiến đánh giá khác nhau trong đời sống văn học lúc bấy giờ, Nhưng thời

gian đã khẳng định sự tồn tại và sức sống lâu bên của nó.

Các tác phẩm sau năm tám mươi có nhiều dạng tình huống khác nhau: Tình

huống nhận thức, tình huống thắt nút… các tình huống này đã chứng tỏ năng lực

“nắm bắt” vấn đề trong đời sống của nhà văn mặt khác cũng cho thấy sự nhất quán

và phát triển của Nguyễn Minh Châu trong quá trình hình thành bản sắc riêng của

mình.

Bắt đầu những năm tám mươi ông có sự thay đổi về điểm nhìn trần thuật: Từ

quan điểm trần thuật sử thi, Nguyễn Minh Châu đã dần chuyển sang quan điểm đời

tư – thế sự. Với lối trần thuật khách thể ông như một người “biết hết” nên có khi GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

Đề tài: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

ông như người đứng ngoài cuộc mà quan sát nhưng lúc khác ông vừa “khách thể”

trong hành động lại vừa “chủ thể” trong suy nghĩ. Với lối trần thuật chủ thể, tác giả

hoàn toàn tự do trong quan sát, bình luận theo ý kiến của mình. Nguyễn Minh Châu đã thổi hồn vào con chữ và biến đổi chúng trong mối liên hệ

của tác phẩm, làm cho chúng trở nên sống động và phong phú hơn. Ngôn từ trong

sáng tác của ông rất giàu tính biểu cảm với nhiều hình ảnh tượng trưng đặc sắc.

Nguyễn Minh Châu có biệt tài miêu tả. Cảnh sắc thiên nhiên, tính cách và tâm trạng

của nhân vật, chỉ cần vài nét chấm phá dưới ngòi bút của ông cũng gây nhiều ấn

tượng cho tác phẩm.

Sự thay đổi quan niệm hiện thực, con người, điểm nhìn trần thuật cùng với cách

sử dụng ngôn ngữ, sáng tác của Nguyễn Minh Châu đã tạo nên một giọng điệu riêng.

Bên cạnh giọng điệu trữ tình truyền thống là một giọng điệu thâm trầm chảy xuyên

suốt trong hầu hết các tác phẩm của ông.

Nguyễn Minh Châu là một trong những người mở đầu cho một thời kì đổi mới

của văn học nước nhà mà cho đến hôm nay những sáng tác của ông vẫn là những

bài học kinh nghiêm thiết thực về lẽ sống, và triết lý về con người.

GVHD: Nguyễn Hoa Bằng SVTH: Nguyễn Thị Chúc Linh

* *

Khóa luận tốt nghiệp Văn học: Thi pháp truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1980

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC VOÕ TRÖÔØNG TOAÛN

KHOA KHOA HỌC CƠ BẢN

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP

CHUYÊN NGÀNH VĂN HỌC

THI PHÁP

TRUYỆN NGẮN NGUYỄN MINH CHÂU

SAU 1980

NGUYỄN THỊ CHÚC LINH

KHOA KHOA HỌC CƠ BẢN

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP

CHUYÊN NGÀNH VĂN HỌC

THI PHÁP

TRUYỆN NGẮN NGUYỄN MINH CHÂU

SAU 1980

Có thể bạn quan tâm

Khóa luận tốt nghiệp: Hành trình đi tìm bản ngã trong tiểu thuyết “Biên niên ký chim vặn dây cót” của Haruki Murakami

Khóa luận tốt nghiệp: Nghiên cứu sự vận chuyển phóng xạ từ đất lên thực vật

Tài liệu hướng dẫn Thực tập tại doanh nghiệp, viết báo cáo thực tập tốt nghiệp và khoá luận tốt nghiệp

Khóa luận tốt nghiệp: Kế toán xác định kết quả hoạt động kinh doanh tại Chi Nhánh Công Ty Cổ Phần Việt Nam Kỹ Nghệ Súc Sản– Trung Tâm Kinh Doanh Chuỗi Cửa Hàng Vissan

Khóa luận tốt nghiệp: Bài toán biên dirichlet cho phương trình elliptic cấp 2 dạng bảo toàn trong hình tròn đơn vị

Khóa luận tốt nghiệp: Ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác văn phòng tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia I

Khóa luận tốt nghiệp: Khảo sát điều kiện tách chiết và hoạt tính sinh học của cao chiết hoa đu đủ đực (Carica papaya L.) từ methanol và acetone

Khóa luận tốt nghiệp: Trích xuất thông tin từ hóa đơn bán hàng (Informationextraction extraction)

Khóa luận tốt nghiệp: Các yếu tố ảnh hưởng đến quyết định mua của khách hàng đối với sản phẩm mứt gừng của Công ty Mộc Truly Hue’s

Khóa luận tốt nghiệp: Thiết kế - chế tạo máy tách hạt mắc ca

Khóa luận tốt nghiệp: Nghiên cứu co giãn tài nguyên trong xử lý dữ liệu tài chính với nền tảng Apache Spark

Khóa luận tốt nghiệp: Nghiên cứu biện pháp nâng cao hiệu quả phân phối dịch vụ giao nhận tại Hải Phòng: Ứng dụng hệ thống gợi ý phát triển ứng dụng báo giá tự động

Khóa luận tốt nghiệp Công nghệ nhiệt - lạnh: Tính toán thiết kế kho lạnh sử dụng trữ thuốc viên năng suất 1,5 tấn

Khóa luận tốt nghiệp Công nghệ nhiệt - lạnh: Tính toán thiết kế kho lạnh sử dụng trữ thuốc năng suất 9 tấn với nhiệt độ 0°C đến 8°C cho Công ty TNHH Thương mại và Dược phẩm Anh Sang tại Long An

Khóa luận tốt nghiệp Kế toán: Kế toán bán hàng và xác định kết quả kinh doanh tại Công ty TNHH Thương mại và Xuất nhập khẩu Goly

Khóa luận tốt nghiệp Kế toán: Kế toán doanh thu, chi phí và xác định kết quả kinh doanh tại Công ty TNHH Giao nhận Vận tải Cargotrans Việt Nam

Đồ án tốt nghiệp Kỹ thuật Cơ điện tử: Thiết kế và thi công dây chuyền kiểm tra hoàn thiện sản phẩm dùng S7-200

Khóa luận tốt nghiệp Công nghệ kỹ thuật ô tô: Xây dựng quy trình chẩn đoán, bảo dưỡng và sửa chữa hệ thống treo trên xe Toyota Land Cruiser Overview

Khóa luận tốt nghiệp Lý luận và lịch sử nhà nước và pháp luật: Hoàn thiện pháp luật về an ninh mạng

Khóa luận tốt nghiệp: Khảo sát thành phần hoá học phân đoạn Me40 từ cao chiết ethanol của thân cây Trà hoà (Camellia hoaana H. T. Khuong & S. X. Yang, Theaceae)

Tài liêu mới

Bài tiểu luận: Giới thiệu Trường Đại học Công Thương TP.HCM

Bài tập lớn: Rèn luyện nghiệp vụ sư phạm

Bài tập lớn: Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về mối quan hệ giữa vật chất và ý thức và sự vận dụng của Đảng ta ở Việt Nam hiện nay

Khóa luận tốt nghiệp: Hành trình đi tìm bản ngã trong tiểu thuyết “Biên niên ký chim vặn dây cót” của Haruki Murakami

Bài tập lớn: Thực hành và diễn xướng văn học dân gian Việt Nam

Bài tập lớn: Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về sứ mệnh lịch sử của giai cấp công nhân và sự vận dụng của Đảng ta ở Việt Nam hiện nay

Bài tập lớn: Ảnh hưởng của môi trường học tập đạo đức đến hành vi công dân trong lớp học của sinh viên

Bài tiểu luận: Đánh giá tổ chức, quản lý công tác văn thư, lưu trữ tại Tập đoàn Bưu chính Viễn thông Việt Nam

Bài tiểu luận: Làm rõ bước đi, biện pháp xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam theo quan điểm Hồ Chí Minh, vận dụng vào công cuộc đổi mới kinh tế ở nước ta hiện nay

Tiểu luận Kinh tế chính trị Mác-Lênin: Xây dựng chuỗi cung ứng trong các doanh nghiệp Việt Nam

Tiểu luận Kinh tế chính trị Mác-Lênin: Tình hình thất nghiệp ở Việt Nam trong giai đoạn 2010-2016, nguyên nhân và giải pháp

Tiểu luận Kinh tế chính trị Mác-Lênin: Cơ sở khoa học và cơ sở thực tiễn của nguyên tắc “tương hợp thị trường” trong quản lý nhà nước về kinh tế - Liên hệ Việt Nam

Niên luận Kinh tế chính trị: Mô hình kinh doanh ứng dụng dịch vụ công nghệ kết nối vận tải của Công ty Trách nhiệm hữu hạn GRAB

Tiểu luận Kinh tế chính trị Mác-Lênin: Hàng hóa và liên hệ đến sự phát triển của điện thoại ở Việt Nam hiện nay

Tiểu luận Kinh tế chính trị Mác-Lênin: Bản chất và vai trò của các công ty xuyên quốc gia

AI tóm tắt

Giới thiệu tài liệu

Đối tượng sử dụng

Từ khoá chính

Nội dung tóm tắt

Giới thiệu

Về chúng tôi

Việc làm

Quảng cáo

Liên hệ

Chính sách

Thoả thuận sử dụng

Chính sách bảo mật

Chính sách hoàn tiền

DMCA

Hỗ trợ

Hướng dẫn sử dụng

Đăng ký tài khoản VIP

093 303 0098

support@tailieu.vn

Phương thức thanh toán

Theo dõi chúng tôi

Facebook

Youtube

TikTok