Kiến trúc và những trải nghiệm

Chia sẻ: Hoang Viet | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:0

Thêm vào BST

Báo xấu

27
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

"Ebook Trải nghiệm kiến trúc" gồm 10 chương với các nội dung n hững quan sát căn bản; đặc và rỗng trong kiến trúc; hiệu quả tương phản đặc rỗng; trải nghiệm kiến tríc qua những mảng màu; tỷ lệ và tỷ lệ thức; nhịp điệu trong kiến trúc; hiệu quả chất cảm bề mặt; ánh sáng tự nhiên trong kiến trúc; màu sắc trong kiến trúc; lắng nghe kiến trúc.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Kiến trúc và những trải nghiệm

Biªn dÞch: TS.KTS. KhuÊt T©n H−ng - TS.KTS. Hoµng M¹nh Nguyªn - TS.KTS. TrÇn Quèc Th¸i HiÖu ®Ýnh: TS.KTS. NguyÔn TrÝ Thµnh tr¶i nghiÖm kiÕn tróc Steen Eiler Rasmussen Nxb. MIT Press. , 1992. Hµ Néi. 8/2007
Môc lôc Ch−¬ng I. Nh÷ng quan s¸t c¨n b¶n ..........................................................6 Ch−¬ng II. §Æc vµ rçng trong kiÕn tróc...........................................35 Ch−¬ng III. HiÖu qu¶ t−¬ng ph¶n ®Æc rçng ......................................61 Ch−¬ng IV. Tr¶i nghiÖm kiÕn tróc qua nh÷ng m¶ng mµu........92 Ch−¬ng V. Tû lÖ vµ tû lÖ thøc ................................................................117 Ch−¬ng VI. NhÞp ®iÖu trong KiÕn Tróc...............................................143 Ch−¬ng VII. HiÖu qu¶ chÊt c¶m bÒ mÆt .............................................180 Ch−¬ng VIII. ¸nh s¸ng tù nhiªn trong kiÕn tróc .......................209 Ch−¬ng IX. Mµu s¾c trong kiÕn tróc .................................................241 Ch−¬ng X. L¾ng nghe kiÕn tróc ............................................................252 1
§«i ®iÒu t©m sù cña nhãm biªn so¹n, Khi cßn míi b¾t ®Çu vµo n¨m thø hai cña chÆng ®−êng 5 n¨m sinh viªn kiÕn tróc, t«i chît b¾t gÆp mét cuèn s¸ch nhá víi trang b×a chØ cã mét h×nh duy nhÊt - The Modulor cña Le Corbusier. Lóc ®Çu, t«i cø nghÜ ®ã lµ mét cuèn s¸ch viÕt vÒ Le Corbusier hay ®iÒu g× ®ã t−¬ng tù. Suy nghÜ ®ã ®· cho t«i mét sù høng thó ®Ó më cuèn s¸ch. Vµ ngay lËp tøc t«i ®· bÞ nã hÊp dÉn hoµn toµn. T«i ®äc mét m¹ch trong ba ngµy hÕt c¶ cuèn s¸ch. C©u chuyÖn vÒ nh÷ng tr¶i nghiÖm kiÕn tróc, nh÷ng ®iÒu c¨n b¶n nhÊt cña nghÖ thuËt kiÕn tróc, nh÷ng nh×n nhËn t−ëng chõng rÊt hiÓn nhiªn nh−ng hoµn toµn s©u s¾c ®· ®−îc t¸c gi¶ truyÒn t¶i qua c¸c ch−¬ng môc víi mét ng«n ng÷ ch©n ph−¬ng vµ gi¶n dÞ. Cho ®Õn nay, mÆc dï chóng ta ®· b−íc sang thÕ kû 21, thÕ giíi ®· cã nh÷ng b−íc ph¸t triÓn kinh ng¹c trong nghÖ thuËt kiÕn tróc, nh−ng nh÷ng ®iÒu c¨n b¶n mµ t¸c gi¶ Steen Eiler Rasmussen mong muèn chia sÎ tõ lÇn xuÊt b¶n ®Çu tiªn n¨m 1959 vÉn cßn nguyªn gi¸ trÞ. Bëi vËy, chóng t«i, KTS. KhuÊt T©n H−ng, KTS. Hoµng M¹nh Nguyªn, KTS. NguyÔn TrÝ Thµnh vµ KTS. TrÇn Quèc Th¸i, ®· quyÕt ®Þnh biªn dÞch cuèn s¸ch tõ b¶n tiÕng Anh sang tiÕng ViÖt víi mét mong muèn rÊt gi¶n dÞ lµ cuèn s¸ch sÏ trë thµnh mét ng−êi b¹n h÷u Ých cho nh÷ng ai b¾t ®Çu t×m hiÓu thÕ giíi bao la cña kiÕn tróc. Trong qu¸ tr×nh biªn so¹n kh«ng thÓ tr¸nh khái cã nh÷ng sai sãt, chóng t«i ch©n thµnh mong muèn nhËn ®−îc c¸c ý kiÕn ®ãng gãp ®Ó tiÕp tôc hoµn thiÖn cho c¸c lÇn t¸i b¶n tiÕp theo. Mäi liªn hÖ xin göi vÒ ®Þa chØ cña nhãm biªn dÞch: thaiqt_t@yahoo.com . Nhãm biªn dÞch xin ch©n thµnh c¶m ¬n sù gióp ®ì cña Quü Fullbright ViÖt Nam ®· tµi trî cho c«ng t¸c biªn dÞch cuèn s¸ch nµy trong khu«n khæ ch−¬ng tr×nh hç trî cho Tr−êng §¹i häc KiÕn tróc Hµ Néi. Chóng t«i còng xin ch©n thµnh c¶m ¬n ®ång nghiÖp cña chóng t«i, KTS. Hoµng TuÊn Minh ®· cung cÊp b¶n gèc cña cuèn s¸ch b»ng tiÕng Anh (t¸i b¶n lÇn thø 23 n¨m 1992), gióp chóng t«i hoµn thiÖn c«ng viÖc nµy. Cuèi cïng chóng t«i xin tr©n träng c¶m ¬n sù quan t©m vµ ®éng viªn cña c¸c ®ång nghiÖp Tr−êng §¹i häc KiÕn tróc Hµ Néi. Nhãm biªn dÞch 2
Andreas Feininger: New York 3
Khi viÕt cuèn s¸ch nµy, t«i hi väng c¸c ®ång nghiÖp kiÕn tróc s− cña t«i sÏ ®äc vµ t×m thÊy mét ®iÒu g× ®ã thó vÞ trong nh÷ng suy nghÜ vµ ý t−ëng mµ t«i ®· thu thËp tõ nhiÒu n¨m qua. Nh−ng cuèn s¸ch nµy còng cã nh÷ng môc ®Ých s©u xa h¬n. T«i tin r»ng, kÓ cho nh÷ng ng−êi kh«ng trong nghÒ cña chóng ta hiÓu râ vÒ nh÷ng ®iÒu chóng ta ®ang quan t©m vµ g¾n bã lµ mét ®iÒu rÊt quan träng. Trong lÞch sö, toµn bé céng ®ång ®Òu tham gia vµo qu¸ tr×nh t¹o dùng nhµ ë. Mçi c¸ nh©n ®Òu tiÕp cËn hiÖu qu¶ víi nh÷ng thø mµ kiÕn tróc s− quan t©m. Ng«i nhµ kh«ng thuéc vÒ riªng mét ai. Chóng ®−îc x©y dùng víi nh÷ng c¶m nhËn tù nhiªn vÒ ®Þa ®iÓm, vËt liÖu còng nh− c¸ch khai th¸c chóng vµ kÕt qu¶ lµ mét sù t−¬ng thÝch ®¸ng chó ý. Ngµy nay, trong x· héi cã tr×nh ®é v¨n minh ph¸t triÓn cao cña chóng ta, nh÷ng ng«i nhµ mµ mäi ng−êi sèng vµ nh×n ng¾m nh×n chung kh«ng cã yÕu tè ®Þnh tÝnh Êy. Tuy nhiªn, chóng ta kh«ng thÓ quay trë l¹i ph−¬ng ph¸p x©y dùng thñ c«ng mµ cÇn ph¶i nç lùc tiÕn triÓn b»ng c¸ch thu hót sù quan t©m vµ nhËn thøc ®Çy ®ñ vÒ c«ng viÖc cña kiÕn tróc s−. C¬ së cho viÖc hµnh nghÒ hiÖu qu¶ lµ sù c¶m th«ng vµ nhËn thøc cña nh÷ng ng−êi ngoµi ngµnh, nh÷ng con ng−êi kh«ng chuyªn nh−ng cã t×nh yªu nghÖ thuËt. T«i kh«ng chñ ®Þnh sÏ d¹y mäi ng−êi c¸i g× lµ ®óng hay sai, lµ ®Ñp hay lµ xÊu. T«i coi tÊt c¶ nghÖ thuËt lµ c¸c h×nh thøc biÓu hiÖn vµ v× vËy ®Òu cã thÓ lµ ®óng víi nghÖ sÜ nµy nh−ng lµ sai ®èi víi nghÖ sÜ kh¸c. Môc tiªu cña t«i rÊt khiªm tèn lµ mong muèn gi¶i thÝch râ nh÷ng nh¹c cô mµ ng−êi kiÕn tróc s− sö dông ®Ó ch¬i, sù ®a d¹ng cña chóng vµ tõ ®ã c¶m nhËn ®−îc b¶n nh¹c cña kiÕn tróc. MÆc dï t«i kh«ng mong muèn chia sÎ nh÷ng ®¸nh gi¸ vÒ mÆt thÈm mü, nh−ng sÏ khã cã thÓ giÊu ®i nh÷ng ®iÒu mµ mét ng−êi thÝch vµ kh«ng thÝch. Bëi lÏ ®Ó biÓu lé c«ng cô cña mét nghÖ thuËt, nÕu chØ m« t¶ c¬ cÊu vËt lý cña nã th«i th× ch−a ®ñ mµ cÇn ph¶i dïng nã ®Ó ®¸nh lªn mét ©m ®iÖu cho ng−êi nghe hiÓu ®−îc c«ng cô Êy cã thÓ lµm ®−îc g×. NÕu nh− 4
vËy, lµm sao l¹i kh«ng thÓ cã sù nhÊn m¹nh vµ t×nh c¶m trong sù vËn hµnh cña c«ng cô ®ã? Cuèn s¸ch nµy ®Ò cËp ®Õn c¸ch thøc chóng ta c¶m nhËn thÕ giíi xung quanh m×nh. RÊt khã t×m ®−îc tõ ng÷ thÝch hîp cho viÖc nµy. T«i ®· rÊt vÊt v¶ víi nh÷ng g× m×nh cã ®Ó lµm sao tr×nh bµy mét c¸ch râ rµng vµ ®¬n gi¶n. Tuy nhiªn, nh÷ng nç lùc cña t«i sÏ kh«ng cã ý nghÜa nÕu thiÕu nh÷ng minh häa cho phÇn viÕt. V× vËy, t«i xin c¶m ¬n Ny Carlsberg Foundation ®· hç trî cho nh÷ng minh häa cña cuèn s¸ch. T«i còng rÊt biÕt ¬n nhµ xuÊt b¶n. Cuèn s¸ch ®· ®−îc sù ®éng viªn cña Pietro Belluschi cña M.I.T vµ Nhµ xuÊt b¶n M.I.T ë Cambridge, Massachusetts. Sù hîp t¸c cña bµ Eve Wendt, ng−êi ®· phiªn dÞch tõ tiÕng §an M¹ch tuyÖt vêi ®Õn møc nh÷ng ng−êi b¹n Anh, Mü cã thÓ c¶m nhËn ®−îc giäng nãi cña t«i khi ®äc cuèn s¸ch nµy. T«i còng xin c¶m ¬n b¹n bÌ ë nhµ in ®· s¾p ch÷ cho cuèn s¸ch nµy. Steen Eiler Rasmussen 5
Ch−¬ng I. Nh÷ng quan s¸t c¨n b¶n Hµng thÕ kû qua, kiÕn tróc, héi häa vµ ®iªu kh¾c ®−îc gäi chung lµ nghÖ thuËt t¹o h×nh, m«n nghÖ thuËt quan t©m ®Õn "c¸i ®Ñp” vµ nh÷ng yÕu tè t¸c ®éng ®Õn ®«i m¾t, còng nh− ©m nh¹c t¸c ®éng ®Õn ®«i tai. Vµ thùc tÕ lµ cã rÊt nhiÒu ng−êi ®¸nh gi¸ kiÕn tróc qua biÓu hiÖn bÒ ngoµi cña nã, hay s¸ch kiÕn tróc th−êng ®−îc minh häa b»ng h×nh ¶nh ngo¹i thÊt cña c¸c c«ng tr×nh. Khi ®¸nh gi¸ mét c«ng tr×nh kiÕn tróc, biÓu hiÖn bÒ ngoµi chØ lµ mét trong nhiÒu yÕu tè mµ kiÕn tróc s− quan t©m. KiÕn tróc s− nghiªn cøu mÆt b»ng, mÆt c¾t, mÆt ®øng cña c«ng tr×nh. NÕu ®ã lµ mét kiÕn tróc tèt th× c¸c néi dung ®ã ph¶i hµi hßa víi nhau. Sù hµi hßa ®ã lµ thÕ nµo kh«ng ph¶i lµ ®iÒu cã thÓ dÔ dµng gi¶i thÝch ®−îc. Kh«ng ph¶i ai còng cã thÓ hiÓu c¸c b¶n vÏ ®ã vµ h×nh dung ®Çy ®ñ ®−îc c«ng tr×nh tõ nh÷ng mÆt b»ng. Khi t«i gi¶i thÝch víi mét ng−êi vÒ c«ng tr×nh mµ anh ta muèn x©y dùng, anh ta nãi th¼ng “ T«i thùc sù kh«ng thÝch c¸c mÆt c¾t”. Anh Êy lµ mét ng−êi nh¹y c¶m vµ t«i cã Ên t−îng r»ng, viÖc c¾t ngang mét vËt nµo ®ã g©y ph¶n c¶m ®èi víi anh. Nh−ng sù l−ìng lù cña anh Êy cã thÓ b¾t nguån tõ nhËn thøc ®óng ®¾n, r»ng kiÕn tróc lµ mét ®èi t−îng kh«ng thÓ chia c¾t vµ ph©n t¸ch thµnh mét lo¹t nh÷ng yÕu tè riªng rÏ. KiÕn tróc kh«ng ®¬n thuÇn lµ viÖc g¾n mÆt b»ng, mÆt c¾t vµ mÆt ®øng l¹i víi nhau. Nã lµ mét c¸i g× kh¸c vµ nhiÒu h¬n thÕ. Kh«ng thÓ gi¶i thÝch chÝnh x¸c kiÕn tróc lµ g×, vµ còng kh«ng cã c¸ch nµo x¸c ®Þnh rµnh rÏ ranh giíi cña kiÕn tróc. Mét c¸ch tæng qu¸t, kh«ng nªn gi¶i thÝch nghÖ thuËt mµ nghÖ thuËt cÇn ®−îc tr¶i nghiÖm. 6
Nh−ng th«ng qua tõ ng÷, cã thÓ gióp ng−êi kh¸c c¶m nhËn nã, vµ ®ã chÝnh lµ ®iÒu t«i ®ang cè g¾ng lµm. Trong khi häa sÜ lµm viÖc víi mµu s¾c th× kiÕn tróc s− vµ nhµ ®iªu kh¾c lµm viÖc víi h×nh vµ khèi. Nh−ng cã mét ®iÓm kh¸c biÖt, kiÕn tróc lµ nghÖ thuËt cã chøc n¨ng sö dông. KiÕn tróc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò cña thùc tÕ. KiÕn tróc t¹o ra c«ng cô hay ph−¬ng tiÖn cho con ng−êi vµ chøc n¨ng sö dông ®ãng mét vai trß quan träng trong viÖc ®¸nh gi¸ kiÕn tróc. KiÕn tróc lµ mét nghÖ thuËt rÊt ®Æc biÖt cã chøc n¨ng sö dông; nã cÊu thµnh bëi kh«ng gian n¬i con ng−êi cã thÓ sèng trong ®ã, nã t¹o nªn khung c¶nh sèng cña con ng−êi. Nãi c¸ch kh¸c, gi÷a ®iªu kh¾c vµ kiÕn tróc cã sù kh¸c biÖt. Trong khi ®iªu kh¾c chñ yÕu quan t©m ®Õn c¸c h×nh thøc h÷u c¬ th× kiÕn tróc chó träng tíi h×nh thøc cã tÝnh trõu t−îng h¬n. ThËm chÝ, ngay c¶ nh÷ng t¸c phÈm ®iªu kh¾c trõu t−îng nhÊt còng chØ giíi h¹n ë møc lµ nh÷ng h×nh d¹ng h×nh häc thuÇn tóy mµ kh«ng thÓ trë thµnh kiÕn tróc. Chóng thiÕu mét yÕu tè cã tÝnh quyÕt ®Þnh: chøc n¨ng sö dông. Nhµ nhiÕp ¶nh l·o luyÖn Andreas Feininger ®· chôp mét bøc ¶nh t¹i nghÜa ®Þa ë khu Brooklyn - Queens cña New York. Nh÷ng tÊm bia mé n»m s¸t c¸nh bªn nhau tr«ng gièng hÖt nh÷ng ng«i nhµ chäc trêi t¹i mét thµnh phè ë Mü, nh÷ng ng«i nhµ ®· t¹o nÒn cho bøc ¶nh. Nh×n tõ trªn m¸y bay, ngay c¶ ng«i nhµ cao tÇng vÜ ®¹i nhÊt còng chØ nh− mét khèi ®¸ cao, thuÇn tóy chØ lµ mét h×nh khèi ®iªu kh¾c mµ kh«ng ph¶i lµ mét ng«i nhµ thùc sù n¬i con ng−êi cã thÓ sèng trong ®ã. Nh−ng khi m¸y bay h¹ thÊp ®é cao, sÏ ®Õn mét thêi ®iÓm mµ tÝnh chÊt cña c¸c tßa nhµ thay ®æi hoµn toµn. §ét nhiªn ta thÊy chóng cã sù t−¬ng quan víi tû lÖ cña con ng−êi, trë thµnh ng«i nhµ cña con ng−êi còng gièng nh− b¶n th©n chóng ta tr«ng ch¼ng kh¸c g× nh÷ng con bóp bª bÐ xÝu nh×n tõ trªn cao. Sù chuyÓn hãa nµy diÔn ra khi ®−êng bao cña nh÷ng 7
ng«i nhµ b¾t ®Çu v−¬n lªn khái ®−êng ch©n trêi, vµ chóng ta b¾t ®Çu cã ®−îc gãc nh×n vµo mÆt bªn cña c«ng tr×nh thay v× nh×n tõ trªn xuèng. C«ng tr×nh chuyÓn sang mét h×nh thøc tån t¹i míi, trë thµnh kiÕn tróc trong ®Þa ®iÓm cña nh÷ng ®å ch¬i ®Ñp ®Ï - bëi kiÕn tróc lµ nh÷ng h×nh khèi ®−îc h×nh thµnh xung quanh con ng−êi, ®−îc t¹o nªn ®Ó con ng−êi sèng trong ®ã, mµ kh«ng ®¬n thuÇn chØ ®Ó nh×n tõ ngoµi vµo. T−¬ng tù mét nhµ biªn kÞch, kiÕn tróc s− lµ ng−êi s¾p ®Æt bèi c¶nh cho cuéc sèng cña con ng−êi. Cã v« sè t×nh huèng phô thuéc vµo gi¶i ph¸p cña kiÕn tróc s−. Khi ý ®Þnh thµnh c«ng, kiÕn tróc s− gièng nh− mét chñ nhµ hoµn h¶o, ng−êi t¹o nªn mäi tiÖn nghi tho¶i m¸i cho kh¸ch vµ cuéc sèng lµ nh÷ng tr¶i nghiÖm h¹nh phóc. Tuy nhiªn, viÖc s¾p ®Æt nµy cã nh÷ng khã kh¨n v× mét sè lÝ do. Thø nhÊt, diÔn viªn ë ®©y lµ nh÷ng ng−êi hoµn toµn b×nh th−êng. KiÕn tróc s− cÇn ph¶i hiÓu râ c¸ch diÔn xuÊt cã tÝnh tù nhiªn cña hä; bëi nÕu kh«ng tÊt c¶ sÏ thÊt b¹i. Mét yÕu tè cã thÓ rÊt hiÓn nhiªn ®èi víi nÒn v¨n hãa nµy nh−ng l¹i hoµn toµn sai ®èi víi mét v¨n hãa kh¸c; c¸i cã thÓ phï hîp víi thÕ hÖ nµy cã thÓ trë thµnh k× quÆc ®èi víi thÕ hÖ kh¸c khi mäi ng−êi cã nh÷ng thÞ hiÕu vµ thãi quen míi. §iÒu nµy cã thÓ thÊy râ qua h×nh ¶nh vua §an M¹ch Christian IV trong trang phôc thêi Phôc H−ng vµ ®ang ®i xe ®¹p. Bé trang phôc nµy râ rµng lµ rÊt ®Ñp. ChiÕc xe ®¹p còng vËy. Nh−ng mét sù thËt ®¬n gi¶n lµ hai thø ®ã kh«ng phï hîp víi nhau. Còng t−¬ng tù nh− vËy, kh«ng thÓ lÊy kiÕn tróc ®Ñp ®Ï cña qu¸ khø ®Ó sö dông cho h«m nay. Nã trë thµnh ®iÒu gi¶ t¹o khi mäi ng−êi kh«ng thÓ sèng víi chóng. §· tõng cã mét ý t−ëng rÊt sai lÖch trong thÕ kû XIX lµ ®Ó cã thÓ cã ®−îc kÕt qu¶ tèt nhÊt chØ cÇn sao chÐp l¹i nh÷ng c«ng tr×nh cæ ®· ®−îc mäi ng−êi ng−ìng mé. Tuy nhiªn, khi b¹n x©y dùng mét tßa nhµ v¨n phßng trong mét thµnh phè hiÖn ®¹i víi mÆt ®øng lµ b¶n sao trung thùc cña mét kiÕn tróc ë Venice th× c«ng tr×nh míi hoµn toµn v« nghÜa mÆc dï b¶n gèc l¹i cã søc 8
hÊp dÉn rÊt lín - søc hÊp dÉn cña sù thÝch hîp vÒ ®Þa ®iÓm vµ thÝch hîp víi bèi c¶nh xung quanh. Mét khã kh¨n rÊt lín n÷a ®èi víi kiÕn tróc s− lµ c¸c c«ng tr×nh cña hä ®−îc thiÕt kÕ ®Ó sö dông trong t−¬ng lai kh¸ xa. KiÕn tróc s− t¹o dùng s©n khÊu cho mét vë diÔn víi nh÷ng tiÕt tÊu diÔn biÕn tõ tõ vµ s©n khÊu Êy ph¶i cã kh¶ n¨ng thÝch øng ®Õn mét møc ®é nhÊt ®Þnh víi nh÷ng yªu cÇu kh«ng dù kiÕn tr−íc 9
®−îc. C«ng tr×nh kiÕn tróc ph¶i ®−îc thiÕt kÕ ®i tr−íc thêi gian ®Ó cã thÓ tån t¹i víi thêi gian sö dông cña nã. L©u ®µi Vendramin - Calergi ë Venice, Italia. Hoµn thµnh n¨m 1509 KiÕn tróc s− còng cã mét sè ®iÓm gÇn gièng víi ng−êi thî lµm v−ên ch¨m sãc c¶nh quan. ThËt dÔ dµng ®Ó cã thÓ nhËn thøc ®−îc ng−êi lµm v−ên cã thµnh c«ng hay kh«ng phô thuéc vµo c¸i c©y mµ anh ta ®· chän cã tån t¹i ®−îc hay kh«ng. ý t−ëng cña anh ta vÒ khu v−ên cã thÓ rÊt ®Ñp, nh−ng nÕu m«i tr−êng kh«ng thÝch hîp ®èi víi c©y trång th× chóng sÏ kh«ng thÓ ®©m chåi nÈy léc vµ ®ã sÏ lµ mét thÊt b¹i. KiÕn tróc s− còng vËy. Hä lµm viÖc víi nh÷ng ®èi t−îng sèng, ®ã lµ con ng−êi - nh÷ng ®èi t−îng cßn khã dù to¸n h¬n rÊt nhiÒu so víi nh÷ng c¸i 10
c©y cña ng−êi lµm v−ên. NÕu con ng−êi kh«ng thÓ sèng trong ng«i nhµ cña hä th× vÎ ®Ñp cña tßa nhµ ch¼ng cã ý nghÜa g×. Kh«ng cã cuéc sèng, c«ng tr×nh kiÕn tróc sÏ nhanh chãng bÞ l·ng quªn, kh«ng ai ch¨m sãc vµ trë thµnh mét c¸i g× ®ã ngoµi chñ ý cña kiÕn tróc s−. Thùc sù, mét trong nh÷ng tiªu chÝ ®Ó ®¸nh gi¸ kiÕn tróc tèt lµ c«ng tr×nh Êy ®−îc sö dông nh− ý ®å thiÕt kÕ cña kiÕn tróc s−. Sè 23 Havnegade, Copenhagen, §an M¹ch. Hoµn thµnh n¨m 1865. KTS. F. Meldahl Cuèi cïng, cßn mét ®Æc ®iÓm rÊt quan träng kh«ng thÓ bá qua khi x¸c ®Þnh b¶n chÊt cña kiÕn tróc. §ã lµ qu¸ tr×nh t− duy s¸ng t¹o. C«ng tr×nh kiÕn tróc kh«ng do kiÕn tróc s− t¹o dùng mét m×nh nh− trong nghÖ thuËt héi häa hay ®iªu kh¾c. Mçi ph¸c th¶o cña häa sÜ lµ mét tµi liÖu hoµn toµn mang tÝnh c¸ nh©n; còng nh− nÐt ch÷, nÐt bót cña anh ta cã c¸ tÝnh rÊt cao; bÊt cø mét sù b¾t ch−íc nh÷ng ®Æc ®iÓm Êy ®Òu lµ sù gi¶ 11
t¹o. §ã kh«ng ph¶i lµ b¶n chÊt cña kiÕn tróc. Ng−êi kiÕn tróc s− lu«n gi÷ mét vai trß v« danh ë phÝa sau. Lóc nµy, kiÕn tróc s− còng ®ãng vai trß nh− cña ®¹o diÔn s©n khÊu. C¸c b¶n vÏ cña kiÕn tróc s− kh«ng dõng l¹i ë ®ã nh− mét t¸c phÈm nghÖ thuËt, chóng chØ ®¬n gi¶n lµ mét tËp hîp nh÷ng h−íng dÉn ®Ó hç trî cho nh÷ng ng−êi thî x©y dùng c«ng tr×nh. KiÕn tróc s− t¹o ra mét lo¹t nh÷ng b¶n vÏ hoµn toµn kh«ng cã tÝnh c¸ nh©n ®i kÌm víi nh÷ng b¶n thuyÕt minh kÜ thuËt. C¸c néi dung ph¶i rÊt râ rµng vµ dÔ hiÓu ®Ó kh«ng cã bÊt cø mét sù nhÇm lÉn nµo trong qu¸ tr×nh thi c«ng. KiÕn tróc s− viÕt ra nh÷ng b¶n nh¹c ®Ó ng−êi kh¸c ch¬i. H¬n n÷a, ®Ó cã thÓ hiÓu ®Çy ®ñ h¬n vÒ kiÕn tróc, cÇn nhí r»ng nh÷ng ng−êi ch¬i b¶n nh¹c kiÕn tróc kh«ng ph¶i lµ nh÷ng nh¹c c«ng nh¹y c¶m cã thÓ diÔn gi¶i ®−îc b¶n nh¹c cña ng−êi kh¸c - mang l¹i cho nã nh÷ng tiÕt tÊu ®Æc biÖt hoÆc nhÊn m¹nh chç nµy chç kia. Ng−îc l¹i, hä lµ nh÷ng ng−êi thuéc rÊt nhiÒu ngµnh nghÒ hoÆc chØ lµ nh÷ng ng−êi lao ®éng b×nh th−êng, nh− nh÷ng con kiÕn thî ch¨m chØ cïng chung søc x©y dùng tæ kiÕn, còng kh«ng cã mét chót c¸ tÝnh nµo ®ãng gãp cho tæng thÓ c«ng tr×nh, vµ th−êng còng kh«ng hiÓu hÕt vÒ chÝnh c«ng tr×nh mµ hä ®ang gãp c«ng x©y dùng. §»ng sau hä lµ ng−êi kiÕn tróc s− tæ chøc c«ng viÖc, vµ v× vËy kiÕn tróc hoµn toµn cã thÓ ®−îc gäi lµ nghÖ thuËt tæ chøc. C«ng tr×nh ®−îc t¹o dùng nh− mét bé phim kh«ng cã diÔn viªn chÝnh, mét d¹ng phim t− liÖu víi nh÷ng diÔn viªn b×nh th−êng tham gia mäi vai trß. So s¸nh víi c¸c ngµnh nghÖ thuËt kh¸c, tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu nµy d−êng nh− rÊt thô ®éng; kiÕn tróc kh«ng cã kh¶ n¨ng truyÒn t¶i mét lêi nh¾n riªng t− vµ trùc tiÕp tõ ng−êi nµy ®Õn ng−êi kh¸c; nã hoµn toµn thiÕu sù nh¹y c¶m vÒ mÆt t×nh c¶m. Nh−ng chÝnh thùc tÕ ®ã l¹i khiÕn kiÕn tróc s− ph¶i t×m kiÕm nh÷ng h×nh thøc cã tÝnh biÓu t−îng cao vµ hoµn thiÖn nã thay v× chØ dõng l¹i ë møc ®é mét ph¸c th¶o hay mét tµi liÖu c¸ nh©n. V× vËy, kiÕn tróc cã mét tÝnh chÊt ®Æc biÖt rÊt riªng. BÊt k× mét nhÞp ®iÖu hay 12
sù hµi hßa nµo ®ã xuÊt hiÖn trong kiÕn tróc - cho dï lµ nhµ thê Trung Cæ hay tßa nhµ b»ng kÝnh thÐp hiÖn ®¹i - ®Òu ph¶i ®ãng gãp cho cÊu tróc tæng thÓ ®−îc chØ ®¹o bëi ý ®å nghÖ thuËt. Kh«ng cã bÊt cø mét ngµnh nghÖ thuËt nµo sö dông h×nh thøc l¹nh lïng h¬n c¶ nh÷ng h×nh khèi trõu t−îng, nh−ng còng kh«ng cã ngµnh nghÖ thuËt nµo g¾n bã chÆt chÏ h¬n víi con ng−êi (tõ lóc sinh ra cho ®Õn khi trë vÒ víi câi vÜnh h»ng) nh− kiÕn tróc. Tßa nhµ Lever, New York City, h·ng kiÕn tróc Skidmore, Owing vµ Merrill. Mét vÝ dô vÒ sù hµi hßa vµ nhÞp ®iÖu cña tiÕn tr×nh s¸ng t¹o trong kiÕn tróc. KiÕn tróc ®−îc t¹o dùng bëi nh÷ng con ng−êi b×nh th−êng, dµnh cho nh÷ng con ng−êi b×nh th−êng, v× vËy nã cÇn ph¶i ®−îc nhËn thøc mét c¸ch dÔ dµng ®èi víi tÊt c¶ mäi ng−êi. §iÒu ®ã ®−îc thùc hiÖn dùa trªn mét lo¹t nh÷ng b¶n n¨ng cña con ng−êi, qua kh¸m ph¸ vµ tr¶i nghiÖm ngay tõ nh÷ng lóc ®Çu ®êi - trªn tÊt c¶ lµ mèi quan hÖ cña chóng ta víi c¸c sù vËt. §iÒu nµy cã thÓ thÊy râ nhÊt trong sù kh¸c biÖt gi÷a loµi ng−êi vµ loµi vËt. 13
Trong khi mçi ®éng vËt khi sinh ra ®Òu cã mét sè kh¶ n¨ng nhÊt ®Þnh, th× nhiÒu kh¶ n¨ng mµ con ng−êi cã ®−îc lµ do nh÷ng nç lùc kiªn tr×. Ph¶i mÊt hµng n¨m trêi mét ®øa trÎ míi häc ®Ó ®øng lªn, ®i l¹i, ch¹y nhÈy, b¬i léi. MÆt kh¸c, con ng−êi còng rÊt nhanh chãng lµm chñ ®−îc nh÷ng thø kh«ng g¾n liÒn víi hä. Víi sù trî gióp cña c¸c lo¹i c«ng cô, con ng−êi ph¸t triÓn tÝnh hiÖu qu¶ vµ më réng tÇm ho¹t ®éng cña m×nh theo c¸ch mµ kh«ng loµi vËt nµo cã thÓ c¹nh tranh ®−îc. Khi cßn nhá, c¸c em bÐ b¾t ®Çu b»ng viÖc nÕm thö mäi thø, ch¹m vµo chóng, cÇm chóng, bß lªn chóng, t×m ra c¸i mµ bÐ thÝch, bÊt kÓ ®ã lµ thø th©n thiÖn hay nguy hiÓm víi bÐ. Nh−ng sau ®ã, bÐ nhanh chãng häc ®−îc c¸ch sö dông mäi ®å vËt vµ tr¸nh ®−îc mét sè tr¶i nghiÖm kh«ng thó vÞ. Em bÐ nhanh chãng trë nªn thµnh th¹o trong viÖc sö dông nh÷ng ®å vËt ®ã. D−êng nh− bÐ më réng tÊt c¶ c¸c gi¸c quan vµ trÝ th«ng minh ®Ó c¶m nhËn c¸c ®èi t−îng v« tri v« gi¸c. §èi mÆt víi bøc t−êng qu¸ cao mµ bÐ kh«ng thÓ víi ®Ó c¶m nhËn ®−îc ®Ønh, bÐ sÏ t×m c¸ch c¶m nhËn nã b»ng c¸ch nÐm qu¶ bãng vµo t−êng ®Ó xem nã thÕ nµo. B»ng c¸ch ®ã, bÐ ph¸t hiÖn ra nã kh¸c hoµn toµn so víi mét m¶nh v¶i hay mét tê giÊy. Víi sù gióp ®ì cña qu¶ bãng, bÐ c¶m nhËn ®−îc ®é cøng vµ ®Æc cña bøc t−êng. Nhµ thê vÜ ®¹i S. Maria Maggiore täa l¹c trªn mét trong b¶y ngän ®åi næi tiÕng cña thµnh Rome. Ban ®Çu, khu ®Êt nµy kh«ng bÞ can thiÖp nhiÒu l¾m, nh− cã thÓ thÊy trªn bøc tranh t−êng cæ trong tßa th¸nh Vatican. VÒ sau, mÆt ®Êt dèc ®−îc v¹t bít vµ xö lÝ víi c¸c hµng bËc ë mÆt sau cña nhµ thê. Khi tíi ®©y, nhiÒu kh¸ch du lÞch kh«ng chó ý ®Õn nÐt ®éc ®¸o cña bèi c¶nh xung quanh. Hä chØ ®¬n gi¶n kiÓm tra vÞ trÝ ®−îc ®¸nh dÊu trong cuèn s¸ch h−íng dÉn du lÞch vµ véi v· ®i ®Õn ®iÓm tiÕp theo. Hä Ýt khi c¶m nhËn kh«ng gian, ®Þa ®iÓm theo c¸ch cña c¸c em bÐ mµ t«i ®· nh×n thÊy vµi n¨m tr−íc ®©y. Chóng cã lÏ lµ häc sinh ë 14
mét tu viÖn gÇn ®ã. Chóng ®−îc nghØ vµo lóc 11h vµ sö dông kho¶ng thêi gian rçi ®Ó ch¬i bãng theo kiÓu rÊt ®Æc biÖt ë bËc trªn cïng réng r·i. §ã râ rµng lµ bãng ®¸ nh−ng chóng cßn sö dông c¶ bøc t−êng cong cña nhµ thê gièng nh− trong m«n squash víi mét sù th«ng minh cao ®é. Khi bãng l¨n ra ngoµi, sù v−ît qua ranh giíi ®ã cã thÓ c¶m nhËn rÊt râ rµng, qu¶ bãng r¬i xuèng nh÷ng hµng bËc bªn d−íi vµ v¨ng xa thªm vµi chôc mÐt. Mét em bÐ véi v· ®uæi theo nã lÉn gi÷a nh÷ng chiÕc «t« vµ Vespa ng−îc xu«i phÝa d−íi. C¸c em nhá ch¬i bãng ë bËc trªn cïng phÝa sau nhµ thê S.Maria Maggiore ë Rome (1952) T«i kh«ng muèn kh¼ng ®Þnh r»ng nh÷ng ®øa trÎ nµy nhËn thøc vÒ kiÕn tróc nhiÒu h¬n kh¸ch du lÞch. Nh−ng mét c¸ch v« thøc, chóng tr¶i nghiÖm nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n nhÊt cña kiÕn tróc: nh÷ng mÆt ph¼ng ngang vµ mÆt ph¼ng ®øng bªn trªn triÒn dèc. Vµ chóng häc ®−îc c¸ch ®Ó ch¬i víi nh÷ng yÕu tè ®ã. Khi ngåi trong bãng r©m nh×n chóng ch¬i, t«i c¶m nhËn ®−îc toµn thÓ bè 15
côc kh«ng gian mét c¸ch râ rµng h¬n bao giê hÕt. M−êi l¨m phót sau, tÊt c¶ bän trÎ ch¹y ®i, la hÐt vµ vui c−êi. Ng«i nhµ thê l¹i ®øng lÆng lÏ trong sù vÜ ®¹i cña nã. Víi c¸ch thøc t−¬ng tù, trÎ em kh¸m ph¸ thÕ giíi xung quanh qua nh÷ng trß ch¬i cña m×nh. Khi mót ngãn tay vµ gi¬ lªn kh«ng, bÐ kh¸m ph¸ ra r»ng ngän giã gièng nh− mét dßng khÝ ®ang vên xung quanh bÐ. Nh−ng víi mét c¸nh diÒu, bÐ cã c¶m gi¸c kh«ng gian cao vót lªn trêi. BÐ hßa nhËp thµnh mét víi chiÕc xe ®¹p, chiÕc lß xo, chiÕc xe ®Èy cña m×nh. Víi nh÷ng tr¶i nghiÖm kh¸c nhau, c¸c em bÐ häc ®−îc c¸ch ®¸nh gi¸ sù vËt xung quanh theo khèi l−îng, ®é ®Æc, chÊt c¶m, kh¶ n¨ng truyÒn nhiÖt. Toµn c¶nh nh×n tõ bËc trªn cïng phÝa sau nhµ thê S.Maria Maggiore ë Rome (1952) Tr−íc khi nÐm mét hßn ®¸, ®Çu tiªn em bÐ c¶m nhËn nã, xoay hßn ®¸ qua l¹i ®Ó t×m ®−îc vÞ trÝ thÝch hîp nhÊt trong lßng bµn tay, råi −íc l−îng b»ng tay ®é nÆng nhÑ cña viªn ®¸. Sau 16
khi lÆp ®i lÆp l¹i viÖc nµy, chØ mét c¸i nh×n bÐ cã thÓ nhËn ®Þnh kh¸ chÝnh x¸c vÒ viªn ®¸ mµ kh«ng cÇn ch¹m vµo nã. Khi chóng ta nh×n mét vËt h×nh cÇu, chóng ta kh«ng chØ ®¬n thuÇn chó ý ®Õn d¹ng h×nh cÇu cña nã, mµ d−êng nh− ®ang v−¬n tay ra ®Ó c¶m nhËn c¸c tÝnh chÊt cña qu¶ cÇu Êy. MÆc dï rÊt nhiÒu d¹ng bãng ®Ó ch¬i kh¸c nhau cã cïng h×nh d¸ng h×nh häc, chóng ta vÉn nhËn ra sù kh¸c biÖt lín gi÷a chóng. ChØ riªng kÝch th−íc cña chóng so víi bµn tay con ng−êi ®· ®em l¹i sù kh¸c biÖt kh«ng chØ vÒ khèi l−îng mµ c¶ tÝnh chÊt. Mµu s¾c còng ®ãng mét vai trß, nh−ng khèi l−îng vµ ®é r¾n cã vai trß quan träng h¬n. Qu¶ bãng ®¸ ®−îc lµm ®Ó ®¸ b»ng ch©n kh¸c h¼n qu¶ bãng tennis nhá nh¾n dïng ®Ó ®¸nh b»ng tay (chÝnh x¸c h¬n lµ b»ng vît - sù nèi dµi cña c¸nh tay). Khi cßn nhá, trÎ em ph¸t hiÖn r»ng mét sè vËt th× cøng, mét sè kh¸c l¹i mÒm, mét sè kh¸c l¹i dÎo vµ chóng cã thÓ uèn hoÆc nÆn b»ng tay. BÐ còng häc ®−îc r»ng nh÷ng vËt r¾n cßn cã thÓ ®Ëp bÑp ®−îc b»ng nh÷ng vËt r¾n h¬n, vµ chóng trë nªn s¾c vµ nhän, v× vËy nh÷ng vËt cã thÓ c¾t ®−îc nh− kim c−¬ng ®−îc xem lµ cøng. Ng−îc l¹i, nh÷ng vËt cã thÓ n¾n ®−îc, vÝ dô nh− æ b¸nh m×, cã thÓ nÆn trßn, vµ dï cã c¾t thÕ nµo th× vÕt c¾t lu«n cho mét ®−êng cong liªn tôc. Tõ nh÷ng nhËn xÐt nh− vËy, chóng ta nhËn thøc ®−îc mét sè h×nh d¸ng ®−îc gäi lµ cøng vµ mét sè kh¸c gäi lµ mÒm, bÊt kÓ chÊt liÖu t¹o ra chóng thùc sù mÒm hay cøng. 17
C¸c lo¹i bãng kh¸c nhau sù dông trong c¸c m«n bãng ë Anh 18
Mét vÝ dô vÒ h×nh thøc “mÒm” cña vËt liÖu cøng lµ bé t¸ch uèng trµ h×nh qu¶ lª cña c«ng ty Wedgwood (Anh). §©y lµ mét mÉu rÊt cæ vµ khã nãi nã xuÊt hiÖn khi nµo. Nã kh¸c biÖt rÊt nhiÒu so víi nh÷ng mÉu kinh ®iÓn ®−îc ng−êi s¸ng lËp h·ng lµ Josiah Wedgwood yªu thÝch. Cã lÏ nã cã xuÊt xø tõ Ba T− vµ tån t¹i ®−îc ë Anh v× nã phï hîp víi nghÒ gèm. B¹n cã thÓ c¶m nhËn ®−îc r»ng b¹n ®· nh×n thÊy c¸ch nã ®−îc t¹o ra trªn bµn xoay cña ng−êi thî gèm, thÊy ®−îc nh÷ng khèi ®Êt ngoan ngo·n nghe theo sù nhµo nÆn cña bµn tay ng−êi thî, chÞu ®Ó nÐn ë bªn d−íi vµ xße ra ë bªn trªn. Quai chÐn kh«ng ®−îc ®óc trong khu«n nh− phÇn lín c¸c lo¹i cèc hiÖn nay, mµ ®−îc nÆn b»ng tay. §Ó tr¸nh kh«ng cã gê, ®Êt sÐt ®−îc bãp ra tõ mét tuýp, qua tay thî nÆn vµ ®−îc g¾n vµo chiÕc t¸ch theo c¸ch rÊt dÔ chÞu thÝch hîp ®Ó cÇm. Mét ng−êi thî ë Wedgwood lµm quai cho chiÕc t¸ch ®· nãi víi t«i r»ng, ®ã lµ mét c«ng viÖc v« cïng ®¸ng yªu vµ anh ta rÊt thÝch thó víi viÖc g¾n nh÷ng c¸i quai vµo chiÕc t¸ch h×nh qu¶ lª. Anh ta chØ cã thÓ nãi r»ng ®ã lµ mét c¶m nhËn rÊt phøc t¹p, hay nãi c¸ch kh¸c anh ta thÝch nhÞp ®iÖu cña chiÕc t¸ch vµ c¸i tay cÇm. Khi chóng ta nãi r»ng nh÷ng chiÕc t¸ch uèng trµ nh− vËy cã h×nh thøc “mÒm”, ®iÒu ®ã hoµn toµn lµ do mét lo¹t nh÷ng tr¶i nghiÖm mµ chóng ta ®· thu thËp tõ thêi niªn thiÕu ®· d¹y cho chóng ta c¸c vËt liÖu cøng hay mÒm ®¸p l¹i c¸c t¸c ®éng nh− thÕ nµo. MÆc dï chiÕc t¸ch sau khi nung ®· trë nªn cøng, nh−ng chóng ta vÉn nh×n nhËn chóng lµ mÒm dùa trªn thêi ®iÓm chóng ®−îc t¹o ra. Trong tr−êng hîp nµy, chóng ta cã mét vËt mÒm trë thµnh cøng sau qu¸ tr×nh xö lÝ ®Æc biÖt (qu¸ tr×nh nung), vµ còng dÔ hiÓu v× sao chóng ta vÉn tiÕp tôc nghÜ lµ nã mÒm m¹i. Nh−ng ngay c¶ khi vËt liÖu ban ®Çu lµ vËt liÖu cøng, chóng ta vÉn gäi ®ã lµ nh÷ng h×nh thøc mÒm m¹i. Vµ kh¸i niÖm h×nh thøc mÒm m¹i hay cøng c¸p ¸p dông tõ nh÷ng vËt ®ñ nhá cã thÓ n¾m gi÷ ®−îc cho ®Õn nh÷ng cÊu tróc lín nhÊt. 19