Kiểu truyện về người mồ coi trong truyện cổ Tày Nùng

51(3):109 - 112<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 3 - 2009<br /> <br /> KIỂU TRUYỆN VỀ NGƯỜI MỒ CÔI TRONG TRUYỆN CỔ TÀY - NÙNG<br /> Nguyễn Thị Minh Thu (Trường ĐH Sư phạm – ĐH Thái Nguyên)<br /> <br /> Truyện cổ tích là một bộ phận quan trọng<br /> của nền văn học dân gian hai dân tộc Tày Nùng, trong đó kiểu truyện về người mồ côi<br /> có một số lượng truyện khá phong phú, có ý<br /> nghĩa sâu sắc.<br /> Kiểu truyện về người mồ côi trong truyện<br /> cổ tích các dân tộc nói chung, trong truyện cổ<br /> Tày - Nùng nói riêng đã sớm được một số nhà<br /> nghiên cứu, sưu tầm quan tâm tìm hiểu, sưu<br /> tầm, biên soạn như: Phan Đăng Nhật với cuốn<br /> “Văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam” [1],<br /> Võ Quang Nhơn với công trình “Văn học dân<br /> gian các dân tộc ít người ở Việt Nam” [2].<br /> Những khám phá của các tác giả rất có giá trị,<br /> nhưng riêng về truyện cổ của hai dân tộc Tày Nùng thì các ý kiến đánh giá còn khá khái<br /> lược và với một số lượng khiêm tốn. Khảo sát<br /> một số tập truyện cổ tiêu biểu như “Truyện cổ<br /> Bắc Thái” [1], “Truyện cổ Tày Nùng” [5],<br /> “Truyện cổ Việt Bắc” [6], tập trung chủ yếu ở<br /> những truyện thuộc tiểu loại cổ tích thần kỳ<br /> của hai dân tộc này, chúng tôi thấy có 29/63<br /> truyện thuộc kiểu truyện về người mồ côi. Con<br /> số đó khẳng định, kiểu truyện về người mồ côi<br /> đã trở nên phổ biến và thành một nét đặc sắc<br /> trong kho tàng truyện cổ Tày - Nùng. Trong<br /> bài viết này, chúng tôi bước đầu đưa ra một số<br /> nhận xét về kiểu truyện này trên một vài<br /> phương diện cơ bản sau:<br /> 1. Tên truyện<br /> Nhiều truyện thuộc kiểu truyện này có<br /> nhan đề trùng với tên nhân vât chính như:<br /> Tài xì Phoòng, Chàng Quan Triều, Thàng<br /> Cao Chúa…; Một số truyện lấy tên yếu tố<br /> thần kỳ làm tên truyện như: Chim Phàng<br /> náo, Chiếc gậy thần…; Một số truyện lại lấy<br /> đặc điểm về thân phận bất hạnh, mối quan<br /> hệ của nhân vật với nhân vật khác làm cơ sở<br /> <br /> để đặt tên cho tác phẩm như: Mồ côi xử kiện,<br /> Chàng mồ côi và quan tể tướng, Mất tai mất<br /> tóc, Mồ côi và ba con, Chàng câu cá, Lấy vợ<br /> tiên… Tên truyện có thể được đặt theo nhiều<br /> cách khác nhau, nhưng dù theo cách nào thì<br /> nội dung truyện cũng kể về cuộc đời của<br /> những con người mồ côi có số phận bất hạnh<br /> và những giấc mơ đổi đời cho các số phận<br /> ấy thông qua những biến đổi kỳ diệu. Cái tên<br /> Mồ côi đã trở thành tên chung cho tất cả các<br /> nhân vật.<br /> 2. Hoàn cảnh xuất hiện của nhân vật chính<br /> Những dòng kể đầu tiên bao giờ cũng là<br /> những dòng kể giới thiệu về hoàn cảnh xuất<br /> thân nhân vật. Ví dụ: “Ngày xưa có chàng Mồ<br /> côi rất nghèo. Ngày ngày, chàng phải vào<br /> rừng kiếm củi để lấy tiền mua gạo nuôi thân<br /> và nuôi mẹ” (Lấy vợ tiên) [5], hoặc: “Ngày xưa<br /> ở bên kia sông, có một chàng mồ côi, không<br /> cha mẹ, không anh em, không người thân<br /> thích”(Chiếc gậy thần) [5].<br /> Các nhân vật chính, như đúng tên gọi của<br /> kiểu nhân vật, là những đứa con mồ côi,<br /> thường là mồ côi cha hoặc mồ côi cả cha lẫn<br /> mẹ. Hơn thế, nhân vật bao giờ cũng phải sống<br /> trong một điều kiện, hoàn cảnh bất hạnh, kém<br /> may mắn và luôn chịu sự thua thiệt so với<br /> những nhân vật khác. Người mồ côi hoặc là bị<br /> anh xua đuổi (Chim Phàng náo), hoặc phải đi<br /> ở và làm thuê, hoặc vất vả làm lụng để mong<br /> kiếm cái ăn qua ngày (Tài Xì Phoòng, Lấy vợ<br /> tiên, Chiếc gậy thần). Cách giới thiệu quen<br /> thuộc ấy cho thấy cái nhìn vừa hiện thực, vừa<br /> nhân đạo của các tác giả dân gian. Một mặt là<br /> sự nhận thức chân thực về những số phận mồ<br /> côi bất hạnh, đau khổ trong xã hội thời xưa,<br /> mặt khác là niềm tin “trời có mắt”, “ở hiền<br /> gặp lành” đã trở thành bất diệt trong hầu hết<br /> 109<br /> <br /> 51(3):109 - 112<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> các truyện cổ tích các dân tộc nói chung, trong<br /> đó có các dân tộc Tày, Nùng.<br /> 3. Đạo đức, phẩm chất và tài năng của<br /> nhân vật mồ côi<br /> Các nhân vật chính trong truyện cổ tích<br /> nói chung, truyện cổ tích Tày - Nùng nói<br /> riêng bao giờ cũng mang trong mình phẩm<br /> chất đạo đức tốt đẹp, phẩm chất lý tưởng theo<br /> quan niệm của nhân dân. Họ có thể không<br /> cha, không mẹ, không nhà cửa, không của cải<br /> nhưng có một thứ tài sản vô cùng quan trọng<br /> mà người mồ côi sở hữu, đó là lòng tốt, sự<br /> thật thà, chăm chỉ. Chính phẩm chất đạo đức<br /> ấy là điều kiện, là tiêu chí quan trọng nhất<br /> giúp nhân vật nhận được những phần thưởng<br /> xứng đáng, được sự hỗ trợ của yếu tố thần để<br /> có thể thay đổi cuộc đời của mình. “Tuy<br /> nghèo khổ nhưng mồ côi rất tốt bụng. Thấy ai<br /> có khó khăn chàng cũng thường giúp đỡ, vì<br /> vậy dân làng đều có lòng thương” (Chiếc gậy<br /> thần) [5], “Ngày xưa có anh chàng mồ côi tên<br /> là Thàng Cao Chúa… Chàng rất nghèo<br /> nhưng lại sẵn sàng giúp đỡ người khác. Vì<br /> vậy, mọi người trong bản và vùng xung<br /> quanh đó rất mến chàng” (Thàng Cao Chúa)<br /> [6]. Lòng tốt của nhân vật người mồ côi thực<br /> sự được khẳng định qua những tình huống<br /> thử thách khó khăn như: các nhân vật thần<br /> hóa thành con vật, người già, hoặc cô gái bị<br /> nạn cần sự giúp đỡ (Tài Xì Phoòng, Thàng<br /> Cao Chúa, Cái túi trí khôn, Lấy vợ tiên…);<br /> hoặc nhân vật được giao cho những nhiệm vụ<br /> khó khăn như: làm việc nguy hiểm, đánh<br /> giặc, chữa bệnh (Mất tai, mất tóc)…; Cũng<br /> có những trường hợp, chàng mồ côi tưởng<br /> như ngẫu nhiên nhận được một đồ vật kỳ diệu<br /> nào đó (Chàng Quan Triều, Chiếc gậy thần),<br /> hoặc ngẫu nhiên biết được một bí mật kỳ diệu<br /> từ các con vật (Mồ côi và ba con, Hai anh em<br /> và ba con yêu tinh). Sự ngẫu nhiên ấy thực<br /> chất cũng là một cách để các tác giả dân gian<br /> <br /> 3 - 2009<br /> <br /> khẳng định phẩm chất của nhân vật và thể<br /> hiện thái độ trân trọng, yêu quý đối với nhân<br /> vật. Bởi sự “ngẫu nhiên” kỳ lạ ấy chỉ đến với<br /> những chàng Mồ côi tốt bụng, chứ không<br /> phải bất kỳ người nào khác.<br /> Ngoài bản chất thật thà, tốt bụng, chăm<br /> chỉ, ẩn chứa trong nhân vật người mồ côi<br /> trong truyện cổ Tày - Nùng là tài năng và trí<br /> thông minh. Có nhiều nhân vật được xây<br /> dựng là những người có tài đặc biệt như<br /> chàng mồ côi câu cá có tài chữa bệnh hóc<br /> xương, nhờ đó mà gặp được Long Vương và<br /> nhận được cái chảo thần (Chàng câu cá).<br /> Hay như chàng mồ côi có khả năng chuyện<br /> trò với các con vật và tìm ra cách chữa bệnh<br /> cho nàng tiểu thư bị câm (Mồ côi và ba<br /> con)… Hầu hết các nhân vật mồ côi thể hiện<br /> tài năng và chiến công của mình trên cơ sở<br /> hỗ trợ của yếu tố thần kỳ. Đạo đức, tài năng<br /> của họ thường được xây dựng trong sự<br /> tương phản, đối lập với các nhân vật khác và<br /> thường được thể hiện qua nhiều tình huống<br /> truyện lặp đi lặp lại. Đã có nhà nghiên cứu<br /> tổng kết rằng: “Đa số các nhân vật chính<br /> diện trong cổ tích thần kỳ thường thụ động,<br /> bất lực trước hoàn cảnh” [7] nhưng trong<br /> kiểu truyện về người mồ côi của dân tộc Tày<br /> - Nùng, nhân vật người mồ côi lại ít khi tỏ ra<br /> bất lực và bế tắc trước hoàn cảnh. Người em<br /> trong truyện “Chim Phàng náo” dù vô cùng<br /> buồn bã vì bị người anh hắt hủi, nhưng vẫn<br /> nỗ lực làm lụng và hi vọng vào những quả<br /> đào mà chàng dày công vun trồng được. Khi<br /> bắt gặp chim Phàng náo đến ăn trộm quả,<br /> chàng không thở than, khóc lóc mà rất chủ<br /> động “Đứng dậy túm lấy chim để hỏi duyên<br /> cớ vì sao chim ăn mất quả ”. Các nhân vật ở<br /> đây dù vẫn hoạt động trong sự hỗ trợ, tác<br /> động của yếu tố thần kỳ nhưng đã thể hiện<br /> vai trò tích cực, chủ động trước những tình<br /> huống khó khăn.<br /> 110<br /> <br /> 51(3):109 - 112<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 4. Lực lượng đối lập và những trở ngại<br /> đối với nhân vật chính<br /> Trong những truyện kể về người mồ côi của<br /> người Tày - Nùng, nhân vật thuộc lực lượng<br /> đối lập của người mồ côi bao gồm rất nhiều đối<br /> tượng. Đó là viên quan Núng Cún (Tài Xì<br /> Phoòng), là tên Đại vương (Chiếc gậy thần), là<br /> tên Chúa bản ( Lấy vợ tiên), là người anh<br /> (Chim Phàng náo)… Các nhân vật này thường<br /> đối lập với mồ côi về mọi mặt: tài sản, địa vị,<br /> tính cách. Chúng có thể có nhiều của cải, có địa<br /> vị cao nhưng vô cùng ích kỉ, tham lam, luôn<br /> ghen ghét, đố kị và tìm mọi cách ức hiếp mồ<br /> côi, luôn âm mưu chiếm đoạt những gì mà mồ<br /> côi có được. Một số dạng hành động điển hình<br /> của các nhân vật thuộc thế lực đối lập là: dò la<br /> (Chim Phàng náo), đổi tráo (Tài Xì Phoòng),<br /> lừa bịp và trắng trợn cướp bóc (Chiếc gậy thần,<br /> Lấy vợ tiên).<br /> Các nhân vật mồ côi như đã nói ở trên, có<br /> phẩm chất đạo đức tốt đẹp, vẻ đẹp lý tưởng<br /> theo quan niệm của nhân dân. Không khi nào<br /> và không bao giờ nhân vật tỏ ra có thù hận với<br /> bất kì người nào trong làng bản. Thế nhưng thử<br /> thách và tai họa luôn xảy đến với họ chính bởi<br /> sự ghen tức, đố kị của các nhân vật đối lập.<br /> Niềm hạnh phúc của chàng trai Tài Xì Phoòng<br /> sau khi gặp và lấy được con gái vua Long<br /> Vương chưa kéo dài được bao lâu thì vợ chồng<br /> chàng bắt đầu phải đối mặt với âm mưu, thủ<br /> đoạn lừa bịp và cướp bóc của viên quan Núng<br /> Cún. Chàng Mồ côi (Chiếc gậy thần) tưởng sẽ<br /> mãi dùng chiếc gậy thần kỳ để làm những việc<br /> thiện là cứu người và muôn vật, ngờ đâu bị tên<br /> Thượng sơn Đại vương lừa phỉnh cướp gậy<br /> thần, hòng cướp luôn cả nàng công chúa xinh<br /> đẹp mà Mồ côi đã có công cứu sống. Nếu các<br /> nhân vật chính thuộc kiểu truyện “người mang<br /> lốt vật” thường đối mặt với những thử thách là<br /> phải làm những công việc khó khăn, phải vượt<br /> qua những lễ thách cưới oái oăm mong lấy<br /> <br /> 3 - 2009<br /> <br /> được người con gái ngoan hiền, xinh đẹp của<br /> đối phương, thì thử thách của các nhân vật<br /> người mồ côi là phải đấu tranh nhằm giữ gìn<br /> những người vợ, người phụ nữ ấy, giành lại<br /> những gì mình đã có, đấu tranh để giữ lấy hạnh<br /> phúc của cuộc đời mình. Trong cả hai kiểu<br /> truyện trên, cảm quan về hạnh phúc thực sự của<br /> con người đều được thống nhất – đó chính là<br /> hạnh phúc gia đình, bên cạnh sự đầy đủ về của<br /> cải và tình nghĩa của những người bà con làng<br /> xóm tốt bụng xung quanh.<br /> 5. Những phần thưởng xứng đáng dành<br /> cho nhân vật<br /> Hầu hết các truyện cổ tích Tày - Nùng kể<br /> về người mồ côi đều dành cho nhân vật lý<br /> tưởng những phần thưởng xứng đáng ở hai<br /> giai đoạn. Phần thưởng ở giai đoạn đầu đến<br /> với nhân vật rất sớm, chính là phần thưởng<br /> dành cho lòng tốt, sự thật thà, chăm chỉ của<br /> nhân vật. Đó thường là những đồ vật thần<br /> như: chiếc gậy thần, chiếc áo tàng hình, phù<br /> lù tẩu, chảo thần…; Đó còn là những nàng<br /> tiên, nàng công chúa xinh đẹp cảm tấm lòng<br /> thánh thiện của chàng mồ côi, nguyện trở<br /> thành vợ chàng, giúp đỡ người mồ côi đấu<br /> tranh chống lại các thế lực đối lập và có được<br /> cuộc sống hạnh phúc. Phần thưởng thường<br /> được trao trực tiếp cho nhân vật hoặc đôi khi<br /> là thông qua lời chỉ bảo của Thần hay những<br /> con vật biết nói. Phần thưởng ở giai đoạn đầu<br /> này có vai trò rất quan trọng, là cơ sở, là công<br /> cụ để nhân vật có thể vượt qua được những<br /> thử thách khó khăn ở đoạn đời tiếp sau. Phần<br /> thưởng ở giai đoạn đầu có thể quy vào một số<br /> dạng cơ bản như: con vật hóa thành người<br /> (thực chất là tiên. Ví dụ: cá chép hóa thành<br /> cô gái xinh đẹp, rắn hoa biến thành con gái<br /> Long Vương…), đồ vật có khả năng biến ra<br /> của cải (chảo thần, phù lù tẩu…), hoặc đồ vật<br /> có sức mạnh kỳ diệu (chiếc áo tàng hình,<br /> chiếc gậy thần…).<br /> 111<br /> <br /> 51(3):109 - 112<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 3 - 2009<br /> <br /> Phần thưởng ở giai đoạn sau là phần<br /> thưởng lớn nhất đối với cuộc đời các nhân vật<br /> mồ côi, đó là cuộc sống hạnh phúc, sự giàu có<br /> và sự đông vui dành cho họ. Các nhân vật từ<br /> đây thực sự được đổi đời. Đây là hình ảnh<br /> khái quát cao nhất thể hiện niềm tin “ở hiền<br /> gặp lành”, triết lý sống lạc quan và ước mơ<br /> công lý, đồng thời phản ánh lý tưởng của nhân<br /> dân lao động về một đời sống tinh thần, vật<br /> chất và hạnh phúc của con người. Ở phần cuối<br /> trong những truyện kể về người mồ côi, các<br /> tác giả dân gian Tày – Nùng có một cái nhìn<br /> hiện thực và nhân đạo. Những nhân vật “vợ<br /> tiên” sau khi đã giúp nhân vật mồ côi chiến<br /> đấu và chiến thắng các thế lực đối lập lại trở<br /> về với cõi tiên kỳ diệu sau khi đã giúp cho<br /> nhân vật chính tìm được cuộc sống hạnh phúc<br /> trần thế theo đúng nghĩa của nó. Có lẽ, trong<br /> cái kỳ diệu, không tưởng ấy, người ta vẫn<br /> nhận thấy dấu ấn của hiện thực, của niềm tin<br /> và sự lạc quan vào tương lai tốt đẹp rằng: xã<br /> hội thay đổi, người mồ côi đã thực sự hạnh<br /> phúc và làm chủ cuộc đời của họ.<br /> Truyện cổ tích muôn đời là những giấc mơ<br /> đẹp, hướng con người ta tới một tương lai tươi<br /> đẹp hơn. Kiểu truyện về người mồ côi trong<br /> truyện cổ Tày Nùng cũng là những bài ca đẹp<br /> như vậy. Khám phá những câu truyện ấy<br /> chúng ta thấy được vẻ đẹp tâm hồn của chính<br /> những người tạo ra chúng, thấy được sức sống<br /> của dân tộc ấy cùng với niềm tin bất tử vào cái<br /> Đẹp, cái Thiện trong cuộc sống muôn đời <br /> <br /> 112<br /> <br /> 51(3): 3 - 7<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 3 - 2009<br /> <br /> Tóm tắt<br /> Bài viết này tập trung tìm hiểu một số phương diện cơ bản của kiểu truyện về người mồ côi<br /> trong hệ thống truyện cổ của hai dân tộc Tày - Nùng như: Tên truyện, một số đặc điểm liên quan<br /> đến nhân vật chính, đặc điểm của nhân vật đối lập và những phần thưởng dành cho nhân vật<br /> chính. Qua việc tìm hiểu đó, chúng ta có thể khẳng định, kiểu truyện về người mồ côi có số<br /> lượng truyện phong phú, nội dung sâu sắc và ý nghĩa quan trọng trong hệ thống truyện cổ Tày Nùng. Đó là những tác phẩm thể hiện ước mơ đổi đời cho những số phận mồ côi bất hạnh, đồng<br /> thời phản ánh quan niệm, khát vọng, lý tưởng hướng tới một xã hội tốt đẹp, tươi sáng của nhân<br /> dân các dân tộc Tày - Nùng.<br /> Summary<br /> This paper focuses on the research of some basic aspects of story The Orphaned in the ancient<br /> stories of two ethnics Tay - Nung: the name of story, something about main character,<br /> characteristics of the the resistance character and rewards for the main character.<br /> Through learning this, we can affirm, the type of stories about people Orphaned number of<br /> stories are rich, deep content and important stories in the system Tay-Nung wrist. These files can<br /> now dream of change for the fate Orphaned unhappiness, and reflect the concept, aspiration, an<br /> ideal towards a social good, bright people of all ethnic Tay - Nung.<br /> Tài liệu tham khảo<br /> [1]. Phan Đăng Nhật (1981), Văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam, Nxb Văn hóa, Hà Nội.<br /> [2]. Bùi Mạnh Nhị (2000), Văn học dân gian những công trình nghiên cứu, Nxb Giáo dục, Hà Nội.<br /> [3]. Hoàng Quyết (biên soạn) (1974), Truyện cổ Tày Nùng, Nxb Văn hóa, Hà Nội.<br /> [4]. Hoàng Quyết (sưu tầm, biên soạn) (1976), Truyện cổ Việt Bắc, Tập 3, Nxb Việt Bắc.<br /> [5]. Hoàng Tiến Tựu (1990), Văn học dân gian Việt Nam, Tập 2, Nxb Giáo dục, Hà Nội.<br /> <br /> 113<br /> <br />