Kinh tế nông dân: Khái niệm và các vấn đề - Bùi Quang Dũng

81 Xã hội học, số 4 - 2009<br /> <br /> <br /> <br /> KINH TÕ N¤NG D¢N: KH¸I NIÖM Vµ C¸C VÊN §Ò<br /> <br /> Bïi Quang Dòng * F<br /> 0<br /> P<br /> T<br /> 1<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> T¹i nhiÒu n­íc c«ng nghiÖp, tû lÖ d©n sè lµm n«ng nghiÖp chØ cßn d­íi møc 5%;<br /> trong khi ®ã vµo n¨m 2007, theo mét thèng kª, d©n c­ n«ng th«n ë ViÖt Nam vÉn cßn<br /> chiÕm 72,6% d©n sè c¶ n­íc, phÇn lín lµ nh÷ng hé thuÇn n«ng nghiÖp. Trong qu¸ tr×nh<br /> c«ng nghiÖp hãa, c¸c hé n«ng d©n nµy sÏ chuyÓn sang c¸c lo¹i h×nh s¶n xuÊt ®a d¹ng h¬n,<br /> kÕt hîp n«ng nghiÖp vµ phi n«ng nghiÖp... VÊn ®Ò ®Æt ra lµ qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn nµy<br /> diÔn ra nh­ thÕ nµo, xÐt trong bèi c¶nh nÒn kinh tÕ ®Êt n­íc chuyÓn m¹nh sang c¸c quan<br /> hÖ thÞ tr­êng, theo ®Þnh h­íng X· héi chñ nghÜa.<br /> Bµi viÕt nµy, thùc hiÖn trong khu«n khæ ch­¬ng tr×nh nghiªn cøu “Tam N«ng” vµ<br /> “§iÒu tra n«ng d©n” cña viÖn Khoa häc X· héi ViÖt Nam (2009-2010), nh»m th¶o luËn vÒ<br /> mét sè kh¸i niÖm vµ vÊn ®Ò liªn quan tíi b¶n chÊt vµ sù tiÕn triÓn cña nÒn “kinh tÕ n«ng<br /> d©n” nãi chung. Bµi viÕt còng sÏ ®Ò cËp tíi mét vµi khu«n khæ lý thuyÕt liªn quan tíi chñ<br /> ®Ò.<br /> Lao ®éng n«ng nghiÖp<br /> Trong c¸c x· héi n«ng nghiÖp truyÒn thèng, lao ®éng g¾n bã chÆt chÏ víi nh÷ng khÝa<br /> c¹nh kh¸c cña ®êi sèng gia ®×nh, dßng hä, c¸c ho¹t ®éng vµ c¸c mèi quan hÖ cña hé gia ®×nh,<br /> hÖ thèng lÔ nghi, nghi thøc ma thuËt vµ t«n gi¸o, ho¹t ®éng qu©n sù, chÝnh trÞ.<br /> Ta thÊy Malinowski ®· m« t¶ viÖc trång rau cña nh÷ng ng­êi d©n ®¶o Trobriand<br /> ®­îc ®iÒu chØnh nh­ thÕ nµo ë mçi thêi kú cña lÞch n«ng nghiÖp b»ng nh÷ng thÇy phï<br /> thuû Towosi, nh÷ng ng­êi mµ quyÒn uy cña hä ®¶m b¶o sù phèi hîp c¸c nhiÖm vô kh¸c<br /> nhau vµ c¸c tiªu chuÈn ngang nhau trong viÖc lµm hµng rµo cña c¸c m¶nh ®Êt nhá. Sù<br /> ph©n bè ho¹t ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, t­¬ng tù, kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò thÞ tr­êng lao<br /> ®éng mµ ®­îc quyÕt ®Þnh bëi hai lo¹i tr¸ch nhiÖm vµ nã g¾n liÒn víi "c¸c quy t¾c dßng hä<br /> hay quan hÖ th«ng gia, c¸c nhiÖm vô vµ ®å cèng n¹p ph¶i nép cho ng­êi thñ lÜnh"<br /> (Malinowski, 1954: 19). Trong lo¹i x· héi nh­ thÕ, n«ng nghiÖp t¹o ra c¸c mèi liªn hÖ x·<br /> héi do ho¹t ®éng n«ng nghiÖp kh«ng ph¶i lµ c¸i cho n¨ng suÊt ngay. Tõ khi b¾t ®Çu s¶n<br /> xuÊt (lµm ®Êt, gieo h¹t, v.v...) ®Õn thêi kú thu ho¹ch, ph¶i cã thêi gian chê cho lóa chÝn.<br /> Trong kho¶ng thêi gian nµy, ng­êi s¶n xuÊt ph¶i cã sè l­¬ng thùc dù tr÷ tõ tr­íc vµ<br /> kho¶n nµy lµ "nî" cña hä ®èi víi nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt tr­íc ®ã, vµ nh÷ng ng­êi nµy, tíi<br /> l­ît m×nh, l¹i nî cña nh÷ng ng­êi kh¸c n÷a. N¨m nµy qua n¨m kh¸c, viÖc thay thÕ c¸c<br /> nhãm s¶n xuÊt n«ng nghiÖp diÔn ra th«ng qua sù thay thÕ c¸c thÕ hÖ. Trong chu kú s¶n<br /> xuÊt n«ng nghiÖp, nh÷ng ng­êi giµ nhÊt chiÕm gi÷ vÞ trÝ t«n kÝnh vµ nh÷ng ng­êi ®Õn sau<br /> th× Ýt ®­îc vÞ nÓ h¬n. §Ó thùc hiÖn qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt nµy, nh÷ng ®øa trÎ<br /> sinh ra nhËp lu«n vµo chu tr×nh s¶n xuÊt, nh­ng chóng chØ cã thÓ thùc sù lµm ®uîc ®iÒu<br /> ®ã sau nh÷ng kho¶ng thêi gian dµi. ViÖc nu«i d­ìng trÎ con do chÝnh chu kú s¶n xuÊt<br /> <br /> <br /> *<br /> PGS.TSKH, ViÖn X·<br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 82 Kinh tế nông dân: khái niệm và các vấn đề.<br /> <br /> gåm nh÷ng ng­êi lín tuæi kia ®¶m nhiÖm. Cßn nh÷ng ng­êi giµ, khi tho¸t ra khái c¸i chu<br /> kú s¶n xuÊt nµy, do kh«ng thÓ lµm viÖc ®­îc n÷a, còng ®­îc nu«i d­ìng b»ng chÝnh<br /> nh÷ng ng­êi ®ang lao ®éng. Trong c¸c nhãm gia ®×nh (bé l¹c), ng­êi giµ ph¶i ch¨m lo tíi<br /> viÖc t¸i s¶n xuÊt cña nhãm vµ qu¶n lý c¸c gia ®×nh, v.v… VËy lµ ta thÊy chu kú ph©n phèi<br /> l­¬ng thùc ®­îc thùc hiÖn gi÷a c¸c thÕ hÖ, theo tuÇn hoµn chø kh«ng ph¶i theo tuyÕn<br /> tÝnh. C¸c mèi quan hÖ nµy kÐo dµi suèt c¶ chu tr×nh sèng, nã t¹o ra mét c¬ cÊu thø bËc<br /> trªn c¬ së tham gia tr­íc (hay sau), x¸c ®Þnh nguån gèc x· héi. §ã lµ c¸i mµ theo<br /> Meillassoux, t¹o thµnh hÖ thèng c¸c quan hÖ hä hµng. Nh×n tõ phÝa c¸c quan hÖ x· héi<br /> nµy (quan hÖ hä hµng hay gia ®×nh), ta thÊy r»ng chÝnh nã cÊu thµnh bé x­¬ng sèng cho<br /> tæ chøc kinh tÕ (Meillassoux, 1979).<br /> Hé gia ®×nh n«ng d©n, thÓ chÕ chñ yÕu trong nhiÒu x· héi n«ng nghiÖp minh häa<br /> cßn râ nÐt h¬n c¸ch thøc trong ®ã c«ng viÖc hÇu nh­ kh«ng t¸ch biÖt víi c¸c khÝa c¹nh<br /> kh¸c cña ®êi sèng. Kinh tÕ gia ®×nh chñ yÕu s¶n xuÊt l­¬ng thùc, thùc phÈm cho sù tiªu<br /> dïng trùc tiÕp, s¶n xuÊt c¸c c«ng cô vµ vËt dông cÇn thiÕt cho ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ t¸i<br /> s¶n xuÊt cña toµn bé c¸c thµnh viªn gia ®×nh. H×nh thøc kinh tÕ nµy g¾n liÒn víi mét kiÓu<br /> tæ chøc x· héi riªng biÖt. VÒ nguyªn t¾c, trong nh÷ng x· héi mµ h×nh thøc kinh tÕ nµy tån<br /> t¹i, c¸c quan hÖ trao ®æi chØ diÔn ra th«ng qua viÖc trÝch nép cho nhµ n­íc hay th­¬ng<br /> m¹i, th× tæ chøc gia ®×nh n«ng d©n vÒ mÆt x· héi lµ c¸i c¬ së v÷ng ch¾c cña nã. Ng­êi<br /> n«ng d©n võa lµ t¸c nh©n kinh tÕ võa lµ chñ mét gia ®×nh. C¸i mµ anh ta cã võa lµ mét<br /> ®¬n vÞ kinh tÕ võa lµ mét gia ®×nh. Mét gia ®×nh n«ng d©n kh«ng ®¬n gi¶n lµ mét ®¬n vÞ<br /> s¶n xuÊt, ®ã còng lµ mét ®¬n vÞ tiªu dïng. Gia ®×nh n«ng d©n kh«ng chØ nu«i d­ìng c¸c<br /> thµnh viªn cña nã mµ cßn cung cÊp cho hä nh÷ng ho¹t ®éng kh¸c. Ng­êi giµ ®­îc ch¨m<br /> sãc cho tíi lóc chÕt. KÕt h«n vµ c¸c h×nh thøc thõa kÕ ®¶m b¶o t¸i s¶n xuÊt ®¬n vÞ gia<br /> ®×nh c¶ vÒ mÆt sinh häc còng nh­ vÒ mÆt x· héi. TrÎ con ®­îc nu«i nÊng vµ ®­îc x· héi<br /> hãa phÇn lín trong gia ®×nh. RÊt nhiÒu chøc n¨ng cña mét hÖ thèng x· héi nh­ thÕ ®ßi<br /> hái ®ãng gãp lao ®éng vµ b¶n chÊt cña thø lao ®éng nµy lµ ë chç nã kh«ng ®­îc tr¶ c«ng.<br /> Nh­ thÕ, c¸c h×nh thøc s¶n xuÊt nµy rÊt chÆt chÏ v× nã liªn quan tíi tÊt c¶ c¸c<br /> ph­¬ng diÖn cña ®êi sèng tõng thµnh viªn gia ®×nh hay nhãm nãi chung. Nh­ng còng<br /> chÝnh trªn c¬ së ®ã mµ nã t¹o nªn mét thø b¶o hiÓm vµ an toµn rÊt lín cho t¸i s¶n xuÊt vµ<br /> ®êi sèng nhãm. VÒ mÆt lÞch sö, h×nh thøc tæ chøc s¶n xuÊt nµy g¾n liÒn víi lao ®éng thñ<br /> c«ng vµ chÝnh ®iÒu ®ã gi¶i thÝch t¹i sao tån t¹i nh÷ng quy m« gia ®×nh lín trong c¸c kiÓu<br /> x· héi n«ng nghiÖp. Chõng nµo mµ c¸c céng ®ång kinh tÕ kiÓu nµy (gia ®×nh, bé l¹c, v.v…)<br /> cßn ®­îc sö dông ®Êt ®ai kh«ng ph¶i tr¶ tiÒn th× nã cßn tiÕp tôc gi÷ vai trß b¶o hiÓm x·<br /> héi. B¶o hiÓm x· héi lµ môc ®Ých cña kinh tÕ gia ®×nh. C¸c thµnh viªn gia ®×nh (bè mÑ, vî<br /> chång, con c¸i cña hä) kh«ng ®­îc "hoµn l¹i" theo lao ®éng trùc tiÕp mµ theo lao ®éng mµ<br /> hä gãp cho céng ®ång trong suèt c¶ cuéc ®êi. Sù kiÖn nµy lµ ®èi lËp l¹i hÖ thèng kinh tÕ<br /> hiÖn ®¹i dùa trªn chÕ ®é lµm c«ng ¨n l­¬ng, c¨n cø vµo thêi gian lao ®éng hay khèi l­îng<br /> s¶n phÈm.<br /> Ph©n tÝch cña Hirkey vÒ nh÷ng yÕu tè x· héi trong ho¹t ®éng kinh tÕ t¹i Kh¸nh<br /> HËu, minh häa vÒ tÇm quan träng cña "lao ®éng gia ®×nh". ý nghÜa cña nghiªn cøu nµy lµ<br /> ë chç nã lµm râ vai trß cña c¸c h×nh th¸i lao ®éng kh¸c nhau g¾n liÒn víi cÊu tróc x· héi.<br /> Hirkey ph¸t hiÖn r»ng t¹i Kh¸nh HËu, nh÷ng t­¬ng trî vµ hîp t¸c s¶n xuÊt xuÊt hiÖn<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Bùi Quang Dũng 83<br /> <br /> chñ yÕu trong nh÷ng ph¹m vi nhá hÑp h¬n ph¹m vi lµng x·. ThËt vËy, nhãm lín nhÊt cã<br /> thÓ coi nh­ mèi d©y rµng buéc vÒ quyÒn lîi chung lµ Êp, nh­ng ngay trong mét Êp, do<br /> réng qu¸ hoÆc d©n c­ ®«ng nªn khã cã thÓ ph¸t triÓn sù hîp t¸c ë cÊp ®é nµy. Ranh giíi<br /> hµnh chÝnh cña lµng còng qu¸ réng khiÕn cho nhiÒu ng­êi d©n trong lµng Ýt tiÕp xóc víi<br /> nhau. Trong lµng cã §×nh nh­ c¸c lµng m¹c ë miÒn B¾c vµ n¬i lµm viÖc cña héi ®ång x· lµ<br /> ®iÓm tô häp cña d©n lµng mçi khi gi¶i quyÕt c¸c c«ng viÖc, nh­ng nh÷ng buæi häp ®ã<br /> kh«ng thu hót d©n lµng vµ nhiÒu ng­êi tuy cã mÆt nh­ng kh«ng tham gia tÝch cùc. Tãm<br /> l¹i, lµng "qu¸ réng, qu¸ cøng nh¾c ®èi víi sù céng ®ång hîp t¸c, chØ cã thÓ lµ mét ®¬n vÞ<br /> hµnh chÝnh vµ cßn cã thÓ lµ qu¸ réng ®èi víi môc tiªu hµnh chÝnh n÷a" (Hirkey, 1960:<br /> 225).<br /> Ng­êi ta gÆp nh÷ng h×nh thøc hîp t¸c th«ng th­êng nhÊt t¹i nh÷ng ®¬n vÞ nhá h¬n<br /> Êp, trong ph¹m vi hµng xãm l¸ng giÒng hay hä hµng. Nh÷ng ng­êi nµy cã thÓ cã mèi quan<br /> hÖ liªn ®íi vµ hîp t¸c. Tuy nhiªn, theo Hirkey, ®õng qu¸ nhÊn m¹nh tíi tÇm quan träng<br /> cña sù hîp t¸c ë quy m« nµy. Tuy nã cã thùc vµ kh¸ râ rÖt ®èi víi nh÷ng gia ®×nh thuéc<br /> líp d­íi vµ trung b×nh cña lµng, qu¸ nöa c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ chØ diÔn ra ë ph¹m vi<br /> riªng t­ cña mçi gia ®×nh mµ th«i.<br /> Nh÷ng tµi liÖu trong mét nghiªn cøu s©u vÒ x· Dôc Tó ë miÒn B¾c, cung cÊp mét so<br /> s¸nh quan träng, v× nã cho thÊy sù kh¸c nhau vÒ cÊu tróc x· héi vµ mèi liªn quan gi÷a<br /> chóng víi c¸c h×nh thøc tæ chøc hîp t¸c vµ t­¬ng trî. Ng­êi ta ph¸t hiÖn r»ng vÉn tån t¹i<br /> mét cÊu tróc lµng thÓ hiÖn trong c¸c m« h×nh t­¬ng trî gi÷a c¸c hé n«ng d©n trong c¸c<br /> dÞp s¶n xuÊt vµ héi hÌ. Kh¸c víi x· héi ®· hiÖn ®¹i ho¸, n¬i mµ sù trî gióp ®­îc cung cÊp<br /> d­íi h×nh thøc c¸c dÞch vô (tr¶ tiÒn), trong x· héi n«ng th«n Dôc Tó, n«ng d©n tiÕp tôc sö<br /> dông c¸c trao ®æi lao ®éng vµ trî gióp tËp thÓ ë quy m« lµng. Ng­êi n«ng d©n thÝch vµo<br /> c¸c héi, nhãm vµ tham gia vµo nhiÒu h×nh thøc c©u l¹c bé kh¸c nhau. RÊt nhiÒu kho¶n<br /> tÝn dông nhá dµnh cho n«ng d©n lµ do c¸c tæ chøc cung cÊp hoÆc lµ ng­êi ta (nhµ n­íc,<br /> ng©n hµng v.v…) tiÕn hµnh cho vay th«ng qua c¸c tæ chøc nµy. T­¬ng tù, nh­ nhiÒu lµng<br /> x· cña miÒn B¾c hiÖn nay, c¸c c«ng viÖc ma chay, c­íi xin, giç tÕt v.v… cña c¸c gia ®×nh<br /> t¹i Dôc Tó còng do c¸c tæ chøc "phi chÝnh thøc" nµy ®¶m ®­¬ng. Mét ng­êi phô n÷ lÊy<br /> chång t¹i x· nµy kÓ r»ng ®¸m tang cña bµ mÑ chång, víi rÊt nhiÒu c«ng viÖc ph¶i lµm<br /> (lµm cç bµn, tiÕp kh¸ch, dùng r¹p, v.v…), nÕu kh«ng ®­îc "héi ch­ bµ" (mµ bµ ta lµ thµnh<br /> viªn) ®øng ra lo toan th× kh«ng biÕt sÏ thÕ nµo. Nãi thªm r»ng, ng­êi ®µn bµ nµy tù nhËn<br /> lµ viÖc tham gia vµo "héi ch­ bµ" lµ mét trong nh÷ng quyÕt ®Þnh ®óng ®¾n cña chÞ ta<br /> trong thêi gian gÇn ®©y (§Æng ViÖt Ph­¬ng, 2007).<br /> C¸c h×nh thøc n«ng nghiÖp<br /> VÒ ph­¬ng diÖn kinh tÕ, ng­êi ta th­êng ph©n lo¹i c¸c x· héi n«ng nghiÖp dùa trªn<br /> mét tiªu chÝ hai mÆt, mét mÆt lµ tÇm quan träng cña viÖc b¸n s¶n phÈm d­ thõa vµ mÆt<br /> kia lµ tr×nh ®é c¬ khÝ hãa vµ tiÕn bé c«ng nghÖ. N«ng nghiÖp sinh tån, n«ng nghiÖp truyÒn<br /> thèng hay n«ng nghiÖp th­¬ng phÈm, n«ng nghiÖp hiÖn ®¹i lµ nh÷ng thuËt ng÷ th­êng<br /> ®­îc dïng ®Ó thÓ hiÖn ®ång thêi hai khÝa c¹nh nµy. Nh÷ng thuËt ng÷ nµy thùc ra kh«ng<br /> hoµn toµn t­¬ng thÝch víi nhau vÒ mÆt khoa häc, nh­ng chóng gióp ta nhËn thøc ®­îc<br /> tÝnh liªn tôc trong nh÷ng nÊc thang ph¸t triÓn kh¸c nhau cña kinh tÕ n«ng th«n. ë mét<br /> cùc lµ viÖc s¶n xuÊt biÖt lËp cho sù sèng cña gia ®×nh, sö dông nh÷ng c«ng cô nguyªn<br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 84 Kinh tế nông dân: khái niệm và các vấn đề.<br /> <br /> thñy vµ c¸c gièng c©y trång b¶n ®Þa. Cßn ë cùc kia lµ nÒn n«ng nghiÖp chuyªn s¶n xuÊt<br /> cho thÞ tr­êng, chuyªn m«n hãa vµ c«ng nghiÖp hãa víi møc sö dông t­ b¶n cao. Gi÷a hai<br /> cùc nµy lµ m¶nh ®Êt cña n«ng nghiÖp truyÒn thèng, n¬i s¶n xuÊt n«ng nghiÖp mét phÇn<br /> dµnh cho tiªu dïng gia ®×nh vµ mét phÇn ®Ó b¸n ra thÞ tr­êng.<br /> C¸c lo¹i h×nh n«ng nghiÖp cßn cã thÓ ph©n lo¹i dùa trªn nh÷ng ®iÒu kiÖn cña chÕ ®é<br /> canh t¸c.<br /> T¹i c¸c n­íc Ch©u ¢u ch¼ng h¹n, thêi vô n«ng nghiÖp kh«ng kÐo dµi vµ sau khi thu<br /> ho¹ch th­êng ph¶i ®Ó ra mét l­îng lín thãc lµm gièng. KhÝ hËu kh«ng cho phÐp canh t¸c<br /> qu¸ 3 vô trong hai n¨m; chØ m·i gÇn ®©y ng­êi ta míi lµm ®­îc ®iÒu ®ã do sö dông ph©n<br /> bãn vµ chÕ ®é lu©n canh. Tr­íc thÕ kû XVII, c¸ch bãn ph©n cho lóa th«ng dông nhÊt lµ<br /> ch¨n th¶ sóc vËt ngoµi ®ång hoang, v× thÕ cø 2 hoÆc 3 n¨m míi cã thÓ trång ®­îc mét vô<br /> ng«. KiÓu n«ng nghiÖp nµy cÇn tíi mét diÖn tÝch canh t¸c lín, ®ñ nu«i sèng mét gia ®×nh<br /> ®«ng ng­êi. ChÝnh v× thÒ mµ ë thêi Trung cæ, ng­êi ta c·i nhau rÊt nhiÒu ®Ó quyÕt ®Þnh<br /> xem ruéng cña gia ®×nh nµo ®­îc quyÒn ch¨n th¶ sóc vËt. N¨ng suÊt thÊp nªn vai trß cña<br /> sóc vËt kÐo rÊt lín v× chØ riªng søc ng­êi th× kh«ng ®ñ canh t¸c. T¹i nh÷ng vïng mµ sóc<br /> vËt kÐo vµ c¸c c«ng cô nÆng nh­ cµy lËt vµ bõa gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh trong canh t¸c th×<br /> c¸c ®iÒn trang lín sÏ cã lîi thÕ h¬n c¸c hé tiÓu n«ng.<br /> Vµo thÕ kû XII-XIII, ®« thÞ ho¸ ®· t¹o ra mét thÞ tr­êng ngµy cµng lín cho n«ng<br /> nghiÖp. NhiÒu chñ ®Êt nhËn thÊy nh÷ng khu ®Êt réng cho canh t¸c cã lîi h¬n nh÷ng<br /> m¶nh ®Êt nhá r¶i r¸c vµ hä b¾t ®Çu t¸ch ®iÒn trang cña hä ra khái ®Êt lµng vµ tiÕn hµnh<br /> canh t¸c riªng biÖt. Cho tíi kho¶ng thÕ kû XIII, chÕ ®é n«ng n« tan r· ë nhiÒu n¬i cña<br /> T©y ¢u. N«ng d©n ®­îc gi¶i phãng khái nh÷ng rµng buéc kinh tÕ kiÓu phong kiÕn, mÆt<br /> kh¸c hä l¹i bÞ mÊt mét phÇn ruéng ®Êt thõa kÕ nªn ph¶i ®i lµm thuª. D©n sè t¨ng ®· lµm<br /> gi¶m diÖn tÝch cña nhiÒu n«ng tr¹i vµ trong nhiÒu tr­êng hîp kh«ng cßn ®ñ nu«i sèng gia<br /> ®×nh. Nh÷ng chñ ®Êt kh«ng cã kh¶ n¨ng qu¶n lý trùc tiÕp cho c¸c t¸ ®iÒn thuª ®Êt, cßn<br /> n«ng d©n kh¸ gi¶ th× dµnh mét phÇn ruéng ®Êt cho t¸ ®iÒn vµ dÇn dµ ng­êi ta hiÓu r»ng<br /> cho t¸ ®iÒn hoÆc n«ng d©n nghÌo thuª ®Êt lµ cã lîi. §ã lµ t×nh h×nh cña mét nhãm bao<br /> gåm quý téc nhá, gi¸o sÜ vµ n«ng d©n giµu.<br /> Suèt thêi Trung cæ, kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c chñ ®Êt nhá víi nh÷ng ®iÒn chñ lín dÇn<br /> lªn. Gi¸ ®Êt cao h¬n khiÕn cho tiÒn thuª ®Êt còng ph¶i tr¶ nhiÒu lªn. §Þa chñ thÝch thuª<br /> nh÷ng n«ng d©n kh¸ gi¶, cã kh¶ n¨ng ®Çu t­ cho sóc vËt kÐo vµ n«ng cô. C¸c mèi quan hÖ<br /> t­ b¶n chñ nghÜa trong n«ng nghiÖp ®· h×nh thµnh nh­ thÕ tõ tr­íc thÕ kû XV t¹i nhiÒu<br /> n­íc ch©u ¢u.<br /> H×nh thøc s¶n xuÊt n«ng nghiÖp phæ biÕn t¹i c¸c quèc gia ch©u ¸ h×nh thµnh víi<br /> nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸c. Lóa g¹o lµ c©y l­¬ng thùc nhiÖt ®íi cã thÓ trång tõ hai tíi ba vô<br /> trong mét n¨m. Cung cÊp n­íc gi÷ vai trß quan träng nhÊt ®èi víi lèi canh t¸c nµy. So víi<br /> lèi canh t¸c nãi trªn th× diÖn tÝch ®Êt trång lóa n­íc kh«ng phô thuéc vµo viÖc cung cÊp<br /> ph©n bãn, vµ ch¨n nu«i gia sóc chØ cã vai trß thø yÕu. Lóa g¹o lµ lo¹i c©y trång cã s¶n<br /> l­îng kh¸ cao vµ diÖn tÝch ®Êt cho mét n«ng tr¹i t­¬ng ®èi nhá. NÕu cung cÊp ®Çy ®ñ<br /> n­íc th× n«ng d©n cã thÓ canh t¸c tíi hai, thËm chÝ ba vô trong mét n¨m. ViÖt Nam ®­îc<br /> coi lµ n­íc canh t¸c hai vô sím nhÊt vµ tõ hµng ngh×n n¨m nay, n«ng d©n nhiÒu vïng<br /> cña ViÖt Nam (vµ Trung Quèc) ®· tiÕn hµnh canh t¸c hai vô lóa. Gourou khi nghiªn cøu<br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Bùi Quang Dũng 85<br /> <br /> kü thuËt canh t¸c t¹i B¾c ViÖt Nam ®¸nh gi¸ rÊt cao tr×nh ®é th©m canh ruéng n­íc cña<br /> n«ng d©n ë ®©y. HÖ thèng thñy lîi trë nªn quan träng khi ng­êi ta më réng viÖc trång lóa<br /> tõ vïng ngËp n­íc tù nhiªn sang c¸c vïng kh« c¹n. C¸c hÖ thèng thñy lîi ch©u ¸ thay ®æi<br /> rÊt phøc t¹p, tõ viÖc tËn dông nguån n­íc ë vïng nói, ®µo bÓ chøa n­íc t¹i ruéng, ®Õn<br /> x©y dùng hÖ thèng kªnh r¹ch phøc t¹p. Kh¸i niÖm "x· héi thuû lîi" do Wittfogel nªu lªn<br /> lµ nh»m luËn gi¶i vÒ vai trß cña c¸c nhµ n­íc ch©u ¸ trong viÖc kiÓm so¸t vµ x©y dùng c¸c<br /> hÖ thèng thñy lîi. MÆc dï kh¸i niÖm nµy kh«ng ®­îc ®«ng ®¶o giíi nghiªn cøu chÊp nhËn,<br /> dÉu sao, nã còng khiÕn ta l­u ý tíi tÇm quan träng cña thuû lîi trong viÖc hiÓu tæ chøc<br /> kinh tÕ x· héi nhiÒu quèc gia n«ng nghiÖp ch©u ¸ (Wittfogel, 1997). Mét vÝ dô ®iÓn h×nh<br /> lµ Bali (Indonesia), n¬i mµ tr¶i qua nhiÒu thÕ kû, mét hÖ thèng qu¶n lý nguån n­íc phøc<br /> t¹p do c¸c céng ®ång n«ng d©n duy tr× th«ng qua c¸c nghi lÔ diÔn ra ®Þnh kú t¹i c¸c ®Òn<br /> thê n­íc. Trong nÒn kinh tÕ lóa n­íc, n­íc lµ yÕu tè sèng cßn cña hÖ thèng sinh th¸i, cÊu<br /> tróc kinh tÕ vµ x· héi.<br /> HÖ thèng canh t¸c lóa n­íc cã kh¶ n¨ng ®¸p øng nhu cÇu cho mét l­îng d©n c­<br /> ®«ng h¬n hÖ thèng lóa c¹n. Nh÷ng ®iÒu kiÖn vÒ d©n sè ë n¬i kh¸c cã thÓ dÉn tíi n¹n ®ãi<br /> hay di c­ th× t¹i khu vùc trång lóa n­íc, l¹i cã thÓ ®i ®«i víi t¨ng tr­ëng kinh tÕ m¹nh<br /> mÏ. Nh­ng ¸p lùc d©n sè ®ang ®Õn møc tíi h¹n vµ dï cã thÓ tiÕp tôc t¨ng s¶n l­îng,<br /> nh­ng c¸c lîi Ých cña trång trät sÏ b¾t ®Çu tôt xuèng. T¹i Trung Quèc nh÷ng n¨m 60, mäi<br /> nç lùc nh»m tiÕn hµnh canh t¸c ba vô lóa ®Òu tá ra cã h¹i vÒ mÆt kinh tÕ v× tæng s¶n<br /> l­îng hµng n¨m t¨ng rÊt Ýt vµ kh«ng ®¸p øng ®­îc sù gia t¨ng lao ®éng. T¹i nh÷ng<br /> vïng trång lóa víi kü thuËt canh t¸c l¹c hËu, c¸c quan hÖ s¶n xuÊt cã nh÷ng ®Æc ®iÓm<br /> t­¬ng tù víi nh÷ng quan hÖ cña chÕ ®é phong kiÕn ch©u ¢u. N¨ng suÊt thÊp vµ kh¶ n¨ng<br /> nu«i sèng d©n c­ thÊp nªn viÖc kiÓm so¸t lao ®éng lµ rÊt quan träng ®èi víi giíi thèng trÞ.<br /> N«ng d©n chØ cã c¬ héi tiÕp cËn víi ®Êt ®ai canh t¸c th«ng qua viÖc thiÕt lËp c¸c mèi quan<br /> hÖ lÖ thuéc vµo giíi thèng trÞ nµy.<br /> Khu vùc phi n«ng nghiÖp<br /> BÊt cø nÒn kinh tÕ n«ng th«n nµo, ngoµi «ng chñ ®Êt vµ ng­êi lµm ruéng còng cã<br /> thªm nhiÒu “nh©n vËt” kh¸c, nh­ ng­êi bu«n b¸n, thî thñ c«ng, v.v… T¹i mét thÞ trÊn<br /> hay trong mét lµng, ta thÊy cã nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt nhá ho¹t ®éng, nh÷ng x­ëng thî<br /> nhá, nhµ m¸y hoÆc x­ëng thñ c«ng gia ®×nh (nghÒ dÖt, ®å gèm, kim lo¹i, v.v…); c¸c ho¹t<br /> ®éng phi n«ng nghiÖp nµy, tuú theo cÊu tróc kinh tÕ nhÊt ®Þnh, sÏ cã ý nghÜa kh¸c nhau<br /> trong mèi quan hÖ víi c¸c ho¹t ®éng n«ng nghiÖp.<br /> Trong nh÷ng nÒn kinh tÕ thiªn vÒ ruéng ®Êt th× nh÷ng ho¹t ®éng phi n«ng nghiÖp<br /> chØ cã mét vÞ trÝ nhá bÐ trong sinh ho¹t kinh tÕ cña lµng. Nãi thÕ kh«ng cã nghÜa lµ nh÷ng<br /> ho¹t ®éng nµy kh«ng quan träng v× chóng gãp phÇn tho¶ m·n mét sè nhu cÇu nhÊt ®Þnh.<br /> D©n chóng tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng ngoµi n«ng nghiÖp, trong tr­êng hîp ®ã, th­êng<br /> khã ph©n biÖt thµnh c¸c lo¹i nghÒ nghiÖp râ nÐt. Mäi ho¹t ®éng ®Òu t­¬ng hîp víi nghÒ<br /> n«ng vµ nhiÒu thî chuyªn nghiÖp, nh­ ta cã thÓ quan s¸t thÊy trong tÊt c¶ c¸c chÕ ®é<br /> kinh tÕ tù cung tù cÊp, cßn lµm ruéng thªm hoÆc cßn lµm chñ ruéng n÷a. Mét sè nghÒ hîp<br /> thµnh c¸c ph­êng héi, thµnh c¸c lµng thñ c«ng nghiÖp víi nh÷ng tæ chøc nghÒ nghiÖp<br /> nhÊt ®Þnh; mét sè nghÒ Ýt quan träng h¬n, th­êng chØ lµ phÇn thu nhËp bæ sung cho gia<br /> ®×nh n«ng d©n. Ng­êi n«ng d©n tr«ng ®îi thªm thu nhËp ë "c«ng nghiÖp", hä cã thÓ vÉn<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 86 Kinh tế nông dân: khái niệm và các vấn đề.<br /> <br /> tiÕn hµnh c¸c ho¹t ®éng n«ng nghiÖp vµ vÉn lµm nghÒ thñ c«ng trong nh÷ng lóc nhµn rçi<br /> do nh©n c«ng qu¸ thõa th·i vµ do nh÷ng thêi kú n«ng nhµn kh«ng tr¸nh khái trong lÞch<br /> n«ng nghiÖp.<br /> N«ng d©n vïng ch©u thæ s«ng Hång (ViÖt Nam) ®· t¹o ra mét nÒn c«ng nghiÖp kiÓu<br /> nh­ thÕ, rÊt võa tÇm víi hä, mét nÒn c«ng nghiÖp nhá bÐ, l·ng phÝ nh©n c«ng vµ kh«ng cã<br /> m¸y mãc; "mét nÒn c«ng nghiÖp trung thµnh víi truyÒn thèng qua ®ã hiÖn lªn chñ nghÜa<br /> biÖt lËp cña lµng x·"; mét nÒn c«ng nghiÖp Ýt l·i chØ cã thÓ gióp cho ng­êi n«ng d©n Ýt<br /> ruéng khái chÕt ®ãi. Tãm l¹i, ®ã lµ nÒn "c«ng nghiÖp n«ng d©n", n«ng d©n tr­íc hÕt v×<br /> nh÷ng ng­êi thî thñ c«ng ®Òu lµ n«ng d©n, hä sÏ chØ canh t¸c n«ng nghiÖp th«i nÕu ruéng<br /> ®Êt gióp hä ®ñ sèng; n«ng d©n cßn ë chç nã chØ ®­îc tiÕn hµnh trong lµng x·, ë ngay trong<br /> gia ®×nh (Gourou, 2003).<br /> Trong nhiÒu nghÒ thñ c«ng, ng­êi thî ®­îc coi lµ ng­êi thÇy cña mét nhãm kü thuËt cæ<br /> truyÒn vµ c¸c ph­¬ng tiÖn sö dông. C¸c kü thuËt nghÒ nghiªp ®­îc coi lµ bÝ mËt vµ chØ ®­îc<br /> truyÒn l¹i cho c¸c con trai trong gia ®×nh, con g¸i kh«ng ®­îc truyÒn (thËm chÝ cã thÓ truyÒn<br /> cho con d©u). Trong mét sè lµng nghÒ hay ph­êng héi thñ c«ng nghiÖp ë ViÖt Nam, c¸c bÝ quyÕt<br /> cña nghÒ thñ c«ng chØ ®­îc truyÒn cho con trai, thËm chÝ chØ truyÒn cho ®øa con sÏ ë l¹i víi gia<br /> ®×nh bè mÑ. C¸c bÝ truyÒn vÒ nghÒ nghiÖp nµy do nhiÒu nguyªn nh©n, cïng víi thêi gian vµ<br /> viÖc di tró, sÏ kh«ng gi÷ ®­îc n÷a. Ch¼ng h¹n, nh÷ng ng­êi thî ®Çu tiªn cña mét lµng ®óc<br /> ®ång (lµng Nh©n Giang) vèn gèc Quy Nh¬n di c­ vµo Nam tr­íc thêi Gia Long kho¶ng tõ n¨m<br /> 1720 ®Õn n¨m 1750. Thêi kú lËp nghiÖp, nh÷ng thî ®óc nµy gi÷ bÝ mËt nghÒ nghiÖp mét c¸ch<br /> kü cµng. C¸c kü thuËt ®óc ®­îc truyÒn thô theo kiÓu cha truyÒn con nèi vµ ®­îc coi nh­ mét<br /> thø cña c¶i thõa kÕ. VÒ sau nµy, do c¸c cuéc h«n nh©n víi ng­êi b¶n ®Þa vµ do thiÕu nh©n lùc,<br /> c¸c gia ®×nh ph¶i truyÒn cho con rÓ vµ thî häc viÖc lµ nh÷ng ng­êi cïng lµng (T«n N÷ Quúnh<br /> Tr©n, 1995).<br /> Ng­êi n«ng d©n b¾t tay lµm c¸c c«ng viÖc thñ c«ng vµo nh÷ng lóc rçi r·i, cã khi lµm tíi<br /> khuya. HÇu nh­ ng­êi phô n÷ n«ng th«n nµo còng cã mÆt ngoµi ®ång, nh­ng tíi ngµy phiªn<br /> chî, hä l¹i t¹m g¸c c«ng viÖc hay nhê mét ng­êi lèi xãm tr«ng nom hé, mang hµng ho¸ thñ<br /> c«ng do gia ®×nh lµm ra c¸c chî ®Ó b¸n. Trõ vµi ngo¹i lÖ, cßn ®a sè c¸c tr­êng hîp th× thñ<br /> c«ng nghiÖp vµ tiÓu th­¬ng n»m trong ho¹t ®éng hµng ngµy cña gia ®×nh n«ng d©n; hai ho¹t<br /> ®éng nµy chØ lµ phÇn bæ sung cho n«ng nghiÖp. Vµ luång tiÓu th­¬ng kh¸ ph¸t ®¹t ë miÒn<br /> B¾c tr­íc n¨m 1954 chñ yÕu lµ n»m trong tay phô n÷.<br /> B¾c Kú lµ mét trung t©m th­¬ng nghiÖp kh¸ s«i næi trong thêi kú Trung Quèc ®« hé;<br /> ®Êy lµ xuÊt ph¸t ®iÓm ®Ó ®i tíi c¸c biÓn ph­¬ng Nam. Tuy nhiªn, nh×n suèt lÞch sö ViÖt<br /> Nam th× d­êng nh­ lµ mét sè ®iÒu kiÖn ®· ng¨n c¶n kh«ng cho ngo¹i th­¬ng ph¸t triÓn.<br /> Tõ thÕ kû X cho tíi thÕ kû XIX, ch­a cã mét triÒu ®¹i ViÖt Nam nµo cho phÐp th­¬ng<br /> nh©n trong n­íc ra n­íc ngoµi bu«n b¸n, cïng l¾m chØ lµ më cöa biÓn nµy hay më cña<br /> biÓn kia cho th­¬ng nh©n ngo¹i quèc tíi mua b¸n. Nhu cÇu trao ®æi s¶n phÈm cña n«ng<br /> nghiÖp vµ thñ c«ng nghiÖp chØ dÉn tíi viÖc lµm xuÊt hiÖn mét m¹ng l­íi dµy ®Æc c¸c chî<br /> n«ng th«n ®ñ lo¹i. Tr­íc n¨m 1945, ta gÆp ë n«ng th«n miÒn B¾c nh÷ng chî lµng, chî x·,<br /> chî tæng, chî huyÖn, chî phñ vµ chî nµo còng häp ®Òu kú vµo nh÷ng ngµy kh«ng khíp<br /> nhau. Thñ c«ng nghiÖp vµ th­¬ng nghiÖp nãi trªn ch­a ®ñ søc lµm xuÊt hiÖn trong d©n<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Bùi Quang Dũng 87<br /> <br /> c­ n«ng th«n mét "giai cÊp thî thñ c«ng vµ tiÓu th­¬ng ®Ých thùc" (NguyÔn Tõ Chi, 1996).<br /> An ninh kinh tÕ<br /> Theo Wolf, ngay c¶ khi tù tóc ®­îc l­¬ng thùc th× ng­êi n«ng d©n vÉn cÇn tíi c¸c<br /> quan hÖ víi ng­êi kh¸c; vÝ dô hä ph¶i tiÕn hµnh c¸c cuéc h«n nh©n hay lµ thiÕt lËp c¸c<br /> liªn hÖ x· héi kh¸c víi nh÷ng ng­êi trong hay ngoµi céng ®ång. C¸c quan hÖ x· héi ®Òu<br /> ®­îc biÖn minh hay gi¶i thÝch b»ng c¸c cÊu tróc biÓu tr­ng; h¬n n÷a, c¸c quan hÖ x· héi<br /> nµy ®Òu g¾n liÒn víi nh÷ng nghi thøc tèn kÐm nhÊt ®Þnh. Cho nªn, nÕu n«ng d©n tham<br /> gia vµo c¸c mèi quan hÖ x· héi th× hä ph¶i lµm viÖc ®Ó t¹o ra mét ng©n quü cho c¸c nghi<br /> thøc. §ã lµ nhu cÇu x· héi thø nhÊt vµ nã ®Æc tr­ng cho bÊt kú kiÓu x· héi nµo. Quü nghi<br /> thøc ®«i khi rÊt lín v× c¸ nh©n cÇn ph¶i bá ra nhiÒu c«ng søc vµ vËt phÈm ®Ó ®¶m b¶o<br /> t×nh ®oµn kÕt gi÷a anh ta víi toµn thÓ céng ®ång.<br /> Cã nhiÒu mèi quan hÖ x· héi kh¸c nhau vµ c¸c quan hÖ nµy kh«ng ph¶i lu«n lu«n<br /> c©n xøng. Mèi quan hÖ gi÷a ng­êi trång trät vµ ng­êi thî thñ c«ng cã thÓ lµ mét quan hÖ<br /> trao ®æi s¶n phÈm c©n xøng. Mçi ng­êi cung cÊp c¸i m×nh cã ®æi lÊy nh÷ng s¶n phÈm cÇn<br /> thiÕt kh«ng tù s¶n xuÊt. Bªn c¹nh ®ã tån t¹i nh÷ng quan hÖ x· héi hoµn toµn kh¸c, vÝ dô<br /> ng­êi n«ng d©n ph¶i nép mét kho¶n ®Þa t« nhÊt ®Þnh cho ®Þa chñ lµ kÎ së h÷u ®Êt ®ai.<br /> VËy lµ mét phÇn s¶n phÈm n«ng nghiÖp cña n«ng d©n bÞ khÊu trõ cho c¸c tÇng líp thèng<br /> trÞ. Tãm l¹i, ë ®©u cã quyÒn së h÷u ruéng ®Êt t­ nh©n theo kiÓu phong kiÕn hay ch©u ¸<br /> th× ë ®ã n«ng d©n ph¶i lao ®éng kh«ng chØ v× c¸c kho¶n chi phÝ nghi thøc vµ sinh tån mµ<br /> cßn v× c¸c quü thuª ®Êt.<br /> §èi víi n«ng d©n th× s¶n phÈm dµnh cho tiªu dïng trùc tiÕp (kÓ c¶ h¹t gièng vµ thøc<br /> ¨n cho gia sóc) vµ c¸c chi phÝ nghi thøc vÉn lµ c¸i c¬ b¶n nhÊt. Nh­ng quü tiÒn thuª ®Êt,<br /> theo Wolf, míi lµ ®iÒu ph©n biÖt ng­êi n«ng d©n vµ ng­êi trång trät nguyªn thñy. C¬ së<br /> cña viÖc t¹o ra quü thuª ®Êt lµ mét trËt tù x· héi trong ®ã kÎ thèng trÞ cã thÓ dïng søc<br /> m¹nh vµ quyÒn lùc ®Ó ®ßi hái c¸c kho¶n cèng n¹p cña ng­êi s¶n xuÊt trùc tiÕp. VÊn ®Ò ë<br /> chç n«ng d©n võa lµ ng­êi s¶n xuÊt trùc tiÕp võa lµ chñ mét gia ®×nh. Mét gia ®×nh n«ng<br /> d©n kh«ng ®¬n gi¶n lµ mét tæ chøc s¶n xuÊt mµ cßn lµ mét ®¬n vÞ tiªu thô tÝnh b»ng sè<br /> nh©n khÈu cña nã. Trong gia ®×nh n«ng d©n, trÎ con ®­îc nu«i d­ìng vµ ng­êi giµ ®­îc<br /> ch¨m sãc cho tíi lóc chÕt. H«n nh©n gióp tho¶ m·n c¸c nhu cÇu giíi tÝnh, vµ trong c¸i ®¬n<br /> vÞ nµy t×nh c¶m lµ chÊt kÕt dÝnh c¸c thµnh viªn víi nhau. Sù tån t¹i cña hÖ thèng kinh tÕ<br /> c¨n cø trªn gi¸ c¶ vµ lîi nhuËn kh«ng ph¶i lµ nguyªn nh©n trùc tiÕp cña lao ®éng gia<br /> ®×nh (Wolf, 1966).<br /> Nh­ thÕ, vÊn ®Ò chñ yÕu cña kinh tÕ n«ng d©n lµ c©n b»ng c¸c nhu cÇu cña thÕ giíi<br /> bªn ngoµi víi nhu cÇu cung cÊp cho gia ®×nh m×nh. Ng­êi n«ng d©n ®i theo hai chiÕn l­îc<br /> kh¸c h¼n nhau ®Ó ®¸p øng c¸c lo¹i nhu cÇu nµy, hoÆc lµ t¨ng c­êng s¶n xuÊt, hoÆc lµ<br /> gi¶m tiªu dïng. NÕu n«ng d©n ®i theo chiÕn l­îc thø nhÊt th× anh ta sÏ bá søc lao ®éng<br /> nhiÒu h¬n trªn m¶nh ®Êt cña m×nh nh»m t¨ng s¶n l­îng. §iÒu nµy phô thuéc vµo viÖc<br /> anh ta cã huy ®éng ®­îc c¸c nh©n tè s¶n xuÊt cÇn thiÕt nh­ ®Êt, nh©n c«ng vµ tÝn dông,<br /> v.v... hay kh«ng. Trong thùc tÕ, c¸c yÕu tè s¶n xuÊt th­êng khã kiÕm do c¸c nghÜa vô ®i<br /> kÌm víi chóng kh¸ nÆng nÒ, ®Æc biÖt lµ nghÜa vô ®ãng gãp sè d­ thõa cho c¸c ho¹t ®éng<br /> nghi lÔ vµ tr¶ ®Þa t«.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 88 Kinh tế nông dân: khái niệm và các vấn đề.<br /> <br /> NÕu n«ng d©n cã thÓ tõ chèi kh«ng ®ãng gãp cho c¸c ho¹t ®éng nghi lÔ th× anh ta cã<br /> thÓ dïng c¸c kho¶n d­ thõa cho c¸c môc tiªu kinh tÕ. Tr­êng hîp ®ã th­êng x¶y ra khi<br /> quyÒn lùc bªn trªn suy yÕu vµ c¸c mèi liªn hÖ x· héi truyÒn thèng mÊt ®i tÝnh nghiªm<br /> ngÆt cña nã. Trong nh÷ng hoµn c¶nh nh­ thÕ, cã thÓ thÊy mét sè n«ng d©n kh¸ gi¶ chÌn<br /> Ðp mét sè n«ng d©n kh¸c kÐm may m¾n h¬n ®Ó b­íc vµo m«i tr­êng quyÒn lùc. Trong qu¸<br /> tr×nh th¨ng tiÕn nµy hä th­êng vi ph¹m nh÷ng lÒ thãi x· héi nhÊt ®Þnh. §ã lµ c¸c tiÓu<br /> chñ ë n­íc Anh thÕ kû XVI, lµ c¸c phó n«ng ë Trung Quèc vµ giíi phó n«ng ë n­íc Nga<br /> tr­íc c¸ch m¹ng th¸ng 10. Trong mét sè tr­êng hîp kh¸c, n«ng d©n cã thÓ tõ chèi thùc<br /> hiÖn c¸c nghÜa vô nghi lÔ. Ch¼ng h¹n, c¸c nhãm n«ng d©n da ®á Trung Mü th«i thùc hiÖn<br /> c¸c nghi thøc Thiªn chóa gi¸o truyÒn thèng do hä ph¶i ®ãng gãp nhiÒu cho viÖc duy tr×<br /> c¸c tæ chøc vµ c¸c lÔ héi cña nã. C¸c nhãm n«ng d©n nµy c¶i ®¹o sang Tin Lµnh vèn kh«ng<br /> ®ßi hái c¸c chi phÝ tèn kÐm.<br /> ChiÕn l­îc thø hai ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng khã kh¨n trong viÖc ®¸p øng c¸c nhu cÇu<br /> cña gia ®×nh n«ng d©n lµ c¾t gi¶m tiªu dïng. N«ng d©n gi¶m tiªu dïng b»ng c¸ch chØ<br /> dïng c¸c lo¹i l­¬ng thùc c¬ b¶n nhÊt hoÆc t¨ng c­êng s¶n xuÊt l­¬ng thùc vµ c¸c thø cÇn<br /> thiÕt trªn ®Êt t­ cña anh ta. ë ViÖt Nam, còng nh­ hÇu hÕt c¸c n­íc dùa vµo n«ng nghiÖp<br /> th©m canh lóa n­íc kh¸c, nÒn n«ng nghiÖp vÉn mang tÝnh chÊt sinh tån víi nhiÒu møc ®é<br /> kh¸c nhau, nghÜa lµ nã ®¸p øng cho nhu cÇu tiªu dïng trùc tiÕp cña ng­êi s¶n xuÊt vÒ<br /> l­¬ng thùc (lóa g¹o) vµ c¸c thùc phÈm liªn quan, phÇn l­¬ng thùc d­ thõa míi b¸n ra thÞ<br /> tr­êng. N«ng nghiÖp th©m canh lóa n­íc sö dông rÊt nhiÒu lao ®éng, canh t¸c theo m¶nh<br /> nhá, sö dông nhiÒu ph©n bãn, phÇn lín lµ ph©n h÷u c¬, nh­ng nÕu gÆp thêi tiÕt thuËn lîi<br /> cã thÓ ®em l¹i s¶n l­îng thu ho¹ch rÊt cao, do ®ã nu«i sèng ®­îc nhiÒu ng­êi trªn mét<br /> ®¬n vÞ ®Êt ®ai. C¸c gia ®×nh n«ng d©n tæ chøc viÖc s¶n xuÊt cña m×nh kh«ng ph¶i nh»m<br /> vµo môc tiªu lîi nhuËn tèi ®a mµ lµ an ninh l­¬ng thùc vµ gi¶m thiÓu rñi ro. Tïy theo c¸c<br /> ®iÒu kiÖn kinh tÕ vµ kü thuËt cô thÓ mµ hä lùa chän nh÷ng chiÕn l­îc s¶n xuÊt kh¸c<br /> nhau ®Ó thùc hiÖn ®­îc môc tiªu nµy (vÝ dô nh÷ng n¨m thêi tiÕt cã vÎ kh«ng thuËn lîi hä<br /> gieo nhiÒu lo¹i gièng, th× hä trång mét lo¹i gièng dÔ nu«i, ®Ó ®¶m b¶o r»ng bÊt kÓ chuyÖn<br /> g× x¶y ra hä còng kh«ng bÞ mÊt tr¾ng). V× lý do an ninh l­¬ng thùc vµ do tËp qu¸n ¨n<br /> uèng, ng­êi ta còng trång mét sè lo¹i c©y l­¬ng thùc vµ hoa mµu kh¸c. Rau cá trång trªn<br /> m¶nh v­ên nhµ vµ nh÷ng lo¹i gia sóc, gia cÇm nh­ lîn, gµ, vÞt nu«i ngay trong khu«n<br /> viªn gia ®×nh hay c¸ th¶ trong ao hå hay ruéng lóa… cung cÊp thªm dinh d­ìng cho b÷a<br /> ¨n còng lµ bé phËn cña hÖ thèng n«ng nghiÖp nµy. Tr©u bß ®­îc nu«i tr­íc hÕt ®Ó lµm søc<br /> kÐo cho n«ng nghiÖp vµ còng lµ nguån thùc phÈm cho tiªu dïng gia ®×nh.<br /> Nh÷ng cè g¾ng m­u sinh nh­ vËy gi¶i thÝch t¹i sao n«ng d©n thiªn vÒ lèi sèng<br /> truyÒn thèng, vµ t¹i sao hä kh«ng thÝch c¸i míi. Nh÷ng n«ng d©n thuéc lo¹i nµy ñng hé<br /> viÖc duy tr× c¸c quan hÖ x· héi truyÒn thèng. Chõng nµo c¸c quan hÖ truyÒn thèng vµ c¸c<br /> lo¹i quü "b¶o hiÓm" cßn ®­îc duy tr×, th× céng ®ång lµng cßn cã thÓ ®ãng vai trß t­¬ng tù<br /> nh­ mét thÓ chÕ phóc lîi, ®¶m b¶o c¬ héi sèng cho mäi thµnh viªn cña nã.<br /> Lý thuyÕt “kinh tÕ n«ng d©n”<br /> Mét c¸ch tãm t¾t, cã thÓ nãi r»ng ®Æc ®iÓm cèt yÕu cña kinh tÕ n«ng d©n thÓ hiÖn ë<br /> chç gia ®×nh lµ mét ®¬n vÞ cña lao ®éng vµ tiªu dïng (Wolf, 1966; Mendras, 1969;<br /> Meillassoux, 1979). Trong khi nhiÒu chñ ®Ò cña m«n x· héi häc n«ng th«n ®­îc ®Ò cËp<br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Bùi Quang Dũng 89<br /> <br /> kh¸ ®a d¹ng vÒ ph­¬ng diÖn lý thuyÕt, th× bµn luËn vÒ kinh tÕ n«ng d©n hÇu hÕt xoay<br /> quanh nh÷ng kiÕn gi¶i cña Chayanov.<br /> Trong lý thuyÕt cña Chayanov, nÒn kinh tÕ n«ng d©n lµ mét hÖ thèng kinh tÕ cô thÓ,<br /> trong hÖ thèng ®ã, ®Êt ®ai, lao ®éng vµ t­ liÖu s¶n xuÊt ®­îc kÕt hîp víi nhau theo mét qu¸<br /> tr×nh ph¸t triÓn gia ®×nh tù nhiªn. Trong nÒn kinh tÕ t­ b¶n, theo «ng, lùc l­îng lao ®éng cã<br /> thÓ ®­îc ®Þnh nghÜa mét c¸ch kh¸ch quan d­íi h×nh thøc t­ b¶n kh¶ biÕn vµ viÖc kÕt hîp nã<br /> víi mét l­îng t­ b¶n bÊt biÕn nhÊt ®Þnh bÞ chi phèi bëi tû lÖ lîi nhuËn. Ng­îc l¹i, ®èi víi mét<br /> n«ng d©n, s¶n phÈm lao ®éng do gia ®×nh cung cÊp lµ mét lo¹i thu nhËp duy nhÊt. Vµ do<br /> kh«ng cã hiÖn t­îng x· héi vÒ tiÒn c«ng, nªn còng kh«ng cã lîi nhuËn t­ b¶n. C©u hái chÝnh<br /> mµ Chayanov cè g¾ng tr¶ lêi lµ: c¸i g× lµ c¬ chÕ bªn trong cã thÓ lý gi¶i ®­îc tÝnh hîp lý cña<br /> ®¬n vÞ s¶n xuÊt vµ tiªu thô ®Æc biÖt nµy?<br /> Chayanov cho r»ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña kinh tÕ n«ng d©n lµ kinh tÕ gia ®×nh. Toµn bé<br /> tæ chøc cña d¹ng kinh tÕ nµy do quy m«, cÊu tróc cña gia ®×nh, c¸c nhu cÇu tiªu dïng vµ sè<br /> l­îng lao ®éng quy ®Þnh. §©y lµ lý do gi¶i thÝch t¹i sao quan niÖm vÒ lêi l·i cña kinh tÕ n«ng<br /> d©n kh¸c víi kinh tÕ t­ b¶n vµ t¹i sao nh÷ng quan ®iÓm cña kinh tÕ t­ b¶n kh«ng thÓ ¸p<br /> dông cho nÒn kinh tÕ n«ng d©n. Lîi nhuËn t­ b¶n lµ lîi nhuËn rßng, tÝnh b»ng c¸ch lÊy thu<br /> nhËp trõ ®i c¸c chi phÝ s¶n xuÊt. §èi víi nÒn kinh tÕ n«ng d©n, søc lao ®éng bá ra kh«ng<br /> ®­îc tÝnh b»ng tiÒn, ®ã lµ nç lùc lao ®éng cña c¸c thµnh viªn gia ®×nh. Chõng nµo mµ nhu<br /> cÇu cña gia ®×nh cßn ch­a ®­îc ®¸p øng th× gia ®×nh n«ng d©n cßn lµm viÖc v× nh÷ng kho¶n<br /> tiÒn c«ng nhá bÐ, kh«ng sinh lîi trong hÖ thèng kinh tÕ t­ b¶n.<br /> Do môc ®Ých cña kinh tÕ n«ng d©n lµ tho¶ m·n tiªu dïng gia ®×nh hµng n¨m nªn c¸i<br /> ®­îc quan t©m nhÊt kh«ng ph¶i lµ tiÒn tr¶ cho mét ®¬n vÞ lao ®éng (ngµy c«ng) mµ lµ tiÒn<br /> tr¶ cho c¶ n¨m lao ®éng. NÕu ®Êt ®ai nhiÒu th× bÊt kú mét ®¬n vÞ lao ®éng nµo do gia ®×nh<br /> bá ra ®Òu cã thÓ nhËn tiÒn c«ng tèi ®a. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nh­ thÕ, kinh tÕ n«ng d©n<br /> th­êng dÉn tíi nÒn kinh tÕ qu¶ng canh. NÕu ®Êt ®ai Ýt th× n«ng d©n tiÕn hµnh th©m canh.<br /> B»ng c¸ch nµy, thu nhËp hµng n¨m cña c¸c thµnh viªn t¨ng lªn dï cho sè tiÒn tr¶ cho<br /> mçi ®¬n vÞ lao ®éng Ýt h¬n.<br /> Trong ph­¬ng tr×nh søc lao ®éng vµ tiªu dïng, mét mÆt, chóng ta cã quy m« gia<br /> ®×nh vµ mÆt kh¸c, chóng ta cã tû lÖ nhÊt ®Þnh gi÷a nh÷ng ng­êi lµm vµ kh«ng lµm. Sù<br /> kÕt hîp gi÷a lao ®éng, ®Êt ®ai vµ c«ng cô lao ®éng cã thÓ thùc hiÖn ®­îc th«ng qua lao<br /> ®éng cùc nhäc. Nãi c¸ch kh¸c, viÖc thùc hiÖn mét chøc n¨ng s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh phô<br /> thuéc vµo møc ®é tù khai th¸c lùc l­îng lao ®éng cña gia ®×nh. C¸i cèt lâi trong thuyÕt<br /> Chayanov lµ sù c©n ®èi cÇn thiÕt gi÷a tiªu thô vµ viÖc tù khai th¸c lao ®éng cña gia ®×nh.<br /> Chayanov chØ ra r»ng trong tr­êng hîp gi¸ n«ng phÈm sôt gi¶m, ng­êi n«ng d©n còng<br /> kh«ng gi¶m søc s¶n xuÊt mµ ng­îc l¹i hä cµng cè g¾ng vµ duy tr× møc ®é tiªu thô th«ng<br /> qua viÖc t¨ng c­êng s¶n xuÊt. Hµnh vi ®Æc tr­ng cña mét xÝ nghiÖp t­ b¶n chñ nghÜa<br /> trong t×nh tr¹ng khñng ho¶ng lµ th¸i ®é ng­îc l¹i: gi¶m søc s¶n xuÊt. VÒ ph­¬ng diÖn<br /> nµy, ®©y lµ hai cç m¸y kinh tÕ hoµn toµn kh¸c nhau ph¶n øng mét c¸ch kh¸c nhau víi<br /> cïng nh÷ng nh©n tè kinh tÕ.<br /> Mét trong nh÷ng hËu qu¶ chñ yÕu cña c¸ch tiÕp cËn nµy lµ sù t­¬ng t¸c gi÷a c¸c<br /> chøc n¨ng s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn tù nhiªn cña chu kú gia ®×nh<br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 90 Kinh tế nông dân: khái niệm và các vấn đề.<br /> <br /> (nh÷ng mèi quan hÖ t¸i s¶n xuÊt) sÏ trë thµnh mèi quan hÖ s¶n xuÊt. Chu kú ph¸t triÓn<br /> nµy sÏ t¸c ®éng tíi c¸ch mçi ®¬n vÞ s¶n xuÊt quan hÖ víi thÞ tr­êng, tíi ®é lín cña trang<br /> tr¹i, v.v... Tuy nhiªn, tÝnh kh¶ thi cña bÊt cø mét nhãm gia ®×nh nµo còng kh«ng thÓ<br /> nghiªn cøu ®éc lËp víi møc ®é ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña c«ng nghÖ vµ nh÷ng trë ng¹i sinh<br /> th¸i. Kh«ng cã tÝnh kh¶ thi tù nhiªn nµo nh­ng cã tÝnh kh¶ thi x· héi, phô thuéc vµo<br /> quan hÖ qua l¹i gi÷a ®êi sèng bªn trong cña mçi tÕ bµo s¶n xuÊt víi hÖ thèng bªn ngoµi.<br /> ChØ cã th«ng qua qu¸ tr×nh nµy míi gi¶i quyÕt ®­îc vÊn ®Ò t¸i s¶n xuÊt x· héi.<br /> Lý thuyÕt Chayanov øng dông rÊt réng v× cã thÓ gi¶i thÝch ho¹t ®éng kinh tÕ cña<br /> c¸c hé gia ®×nh trong nhiÒu x· héi. ë cÊp ®é vi m«, ®ã lµ lý thuyÕt vÒ lao ®éng gia ®×nh ®éc<br /> lËp víi nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö, x· héi vµ kinh tÕ. NÕu chóng ta coi chu kú ph¸t triÓn lµ<br /> mét qu¸ tr×nh tù nhiªn, th× nh÷ng giai ®o¹n chñ yÕu cña nã sÏ cã ý nghÜa chung cho sù<br /> ph¸t triÓn gia ®×nh trong ph¹m vi x· héi réng lín.<br /> ViÖc tËp trung vµo c¸c qu¸ tr×nh tù nhiªn bÊt biÕn lµ mÆt m¹nh nh­ng ®ång thêi<br /> còng lµ ®iÓm yÕu cña lý thuyÕt nµy. Lý thuyÕt tá ra ®óng trong chõng mùc nÒn kinh tÕ<br /> n«ng d©n dùa vµo nhãm ë ®Êy c¸c qu¸ tr×nh tù nhiªn ®ãng vai trß quan träng ®èi víi viÖc<br /> quyÕt ®Þnh thµnh phÇn cña ®¬n vÞ s¶n xuÊt. Nãi chung, ®iÒu nµy ®óng víi tÊt c¶ x· héi<br /> "truyÒn thèng" vµ x· héi n«ng d©n. NghÜa lµ lý thuyÕt nµy ¸p dông cho c¸c x· héi mµ ë<br /> ®ã, c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn ngù trÞ vµ næi tréi h¬n c¸c x· héi n¬i c¸c yÕu tè nh©n t¹o chiÕm<br /> ­u thÕ. §iÓm yÕu n»m ë trong sù quy gi¶n cña m« h×nh nµy xuèng c¸c qu¸ tr×nh tù nhiªn<br /> thuÇn tuý. Lµ v× ngay c¶ khi tÝnh chÊt cña lao ®éng gia ®×nh n«ng d©n phô thuéc vµo tuæi,<br /> giíi tÝnh còng nh­ vµo c¸c qu¸ tr×nh tù nhiªn vµ nh÷ng kh¸c biÖt vÒ mïa th× lao ®éng vÉn<br /> lu«n cã tÝnh chÊt x· héi. KhÝa c¹nh c¬ b¶n nµy hoµn toµn mÊt ®i trong kh¸i niÖm trang<br /> tr¹i lao ®éng gia ®×nh.<br /> Ng­îc víi ®iÒu mµ nhiÒu ng­êi kh¼ng ®Þnh (nÒn kinh tÕ n«ng d©n cña Chayanov ®¹i<br /> diÖn cho mét ph­¬ng thøc s¶n xuÊt cô thÓ), lý thuyÕt vÒ kinh tÕ n«ng d©n lµ mét kh¸i<br /> niÖm ph©n tÝch theo nghÜa r»ng nh÷ng biÕn ®æi trong m«i tr­êng mµ nÒn kinh tÕ n«ng<br /> d©n ®ang ho¹t ®éng kh«ng lµm thay ®æi b¶n chÊt cña b¶n th©n nÒn kinh tÕ ®ã. Tuy nhiªn,<br /> kh¸i niÖm "ph­¬ng thøc s¶n xuÊt" kh«ng biÓu thÞ mét hiÖn thùc kinh tÕ vµ kü thuËt, mµ<br /> thÓ hiÖn mét hiÖn thùc kinh tÕ vµ x· héi. Do vËy, yÕu tè kinh tÕ kh«ng chØ liªn quan tíi tæ<br /> chøc kü thuËt viÖc s¶n xuÊt vËt chÊt mµ cßn hµm ý vÒ quan hÖ gi÷a nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt<br /> vµ nh÷ng ng­êi phi s¶n xuÊt nh­ng l¹i cã quan hÖ víi s¶n xuÊt. Kh«ng cã kh¸i niÖm "s¶n<br /> xuÊt n«ng d©n mang nghÜa chung" nh­ hµm ý cña nã trong kh¸i niÖm cña Chayanov.<br /> Kh«ng thÓ rót gän nÒn kinh tÕ n«ng d©n thµnh nh÷ng yÕu tè bÊt biÕn cña "tÕ bµo" gia<br /> ®×nh cßn lµ do, mÆc dï tÊt c¶ nh÷ng nÒn kinh tÕ n«ng d©n ®Òu gåm nh÷ng hé n«ng d©n<br /> riªng rÏ, nh­ng c¸c quan hÖ x· héi trong ®ã nÒn kinh tÕ nµy tån t¹i cã mét b¶n chÊt hoµn<br /> toµn kh¸c nhau. V× thÕ cho nªn nÒn kinh tÕ n«ng d©n trong nhiÒu x· héi n«ng d©n kh¸c<br /> nhau cã thÓ ®­îc gãi gän trong c¸c ph­¬ng thøc s¶n xuÊt cô thÓ vµ cã thÓ ph©n biÖt ®­îc.<br /> Cã thÓ thÊy râ nh÷ng quan hÖ x· héi chiÕm ­u thÕ thay ®æi néi dung x· héi cña nÒn<br /> kinh tÕ n«ng d©n tíi møc nµo trong yÕu tè bÊt biÕn: "sù tån t¹i" hoÆc "nhu cÇu cña gia<br /> ®×nh". Nh­ng ®iÒu nµy cã thÓ ®­îc xem lµ rÊt nhá bÐ v× Chayanov cho r»ng nÒn kinh tÕ<br /> n«ng d©n kh«ng cã kh¶ n¨ng tÝch luü. Tuy nhiªn, thay v× biÓu thÞ mét nÐt cô thÓ cña nÒn<br /> kinh tÕ n«ng d©n, ®iÒu nµy chØ cã nghÜa lµ tÊt c¶ c¸c x· héi n«ng d©n (dï lµ d­íi mét h×nh<br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Bùi Quang Dũng 91<br /> <br /> th¸i nµo: phong kiÕn, hoÆc ch©u ¸ v.v...) ®Òu lµ nh÷ng x· héi mµ ë ®ã gi¸ trÞ sö dông<br /> chiÕm ­u thÕ, thËm chÝ ngay c¶ ®ã lµ nh÷ng x· héi s¶n xuÊt hµng ho¸. Khi nÒn kinh tÕ<br /> quèc d©n bÞ ngù trÞ bëi mét kiÓu s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa, th× tõ chÝnh nÒn s¶n xuÊt vµ<br /> trang tr¹i lao ®éng gia ®×nh vÉn n¶y sinh khao kh¸t gi¸ trÞ thÆng d­ kÌm theo sù vËn<br /> ®éng cña tÝch luü vèn. Nãi mét c¸ch kh¸c, khao kh¸t gi¸ trÞ thÆng d­ hoµn toµn diÔn ra<br /> theo quy luËt ph¸t triÓn vµ tÝch luü t­ b¶n chñ nghÜa. Vµ ®iÒu ®ã sÏ x¶y ra mÆc dï chóng<br /> ta cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng s¶n xuÊt trang tr¹i gia ®×nh theo sù ph¸t triÓn t­ b¶n chñ<br /> nghÜa ®­îc h­íng tíi viÖc tho¶ m·n nhu cÇu cña gia ®×nh.<br /> Hoµn toµn kh«ng ph¶i Chayanov kh«ng nhËn thøc ®­îc vai trß quan träng cña<br /> nh÷ng nh©n tè vÜ m« trong qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt x· héi cña trang tr¹i gia ®×nh. ¤ng nãi<br /> râ r»ng c¸c nghiªn cøu tiÕn hµnh ®· kh«ng thÓ ®Ò cËp tíi c¸c ®iÒu kiÖn chi phèi møc n¨ng<br /> suÊt lao ®éng v× chóng phô thuéc nhiÒu vµo nh÷ng nh©n tè bªn trong trang tr¹i còng nh­<br /> phô thuéc vµo nh÷ng nh©n tè kinh tÕ chung. Sù mµu mì cña thæ nh­ìng, vÞ trÝ thuËn lîi<br /> cña trang tr¹i trong quan hÖ víi thÞ tr­êng, t×nh h×nh thÞ tr­êng hiÖn t¹i, nh÷ng quan hÖ<br /> vÒ ®Êt ®ai t¹i ®Þa ph­¬ng, h×nh thøc tæ chøc cña thÞ tr­êng ®Þa ph­¬ng vµ sù th©m nhËp<br /> cña chñ nghÜa t­ b¶n vµo giai cÊp n«ng d©n- tÊt c¶ nh÷ng thø ®ã, theo Chayanov ®Òu lµ<br /> nh÷ng nh©n tè chÝnh quyÕt ®Þnh n¨ng suÊt lao ®éng vµ tiÒn c«ng cña n«ng d©n.<br /> H¬n thÕ n÷a, Chayanov cßn kh¼ng ®Þnh r»ng mèi liªn hÖ trùc tiÕp gi÷a quy m« gia<br /> ®×nh víi quy m« trang tr¹i phô thuéc vµo tr×nh ®é c«ng nghÖ cña mét x· héi cô thÓ vµ<br /> "c¸c quan hÖ s¶n xuÊt x· héi". ¤ng thõa nhËn r»ng trong mét trang tr¹i mµ chøc n¨ng<br /> s¶n xuÊt phô thuéc vµo c«ng nghÖ tiÕt kiÖm lao ®éng th× søc Ðp ph¸t triÓn sinh häc cña<br /> gia ®×nh kh«ng ¶nh h­ëng tíi diÖn tÝch ®Êt sö dông. NÕu ®iÒu nµy lµ ®óng th× ng­êi n«ng<br /> d©n cã thÓ ®­a lao ®éng thÆng d­ tíi lµm viÖc ë mét n¬i nµo ®ã vµ vµo thêi kú mïa vô cao<br /> ®iÓm cã thÓ thuª lao ®éng phô. VÒ m« h×nh thõa kÕ, «ng còng chØ ra r»ng nÕu cã mét hÖ<br /> thèng kh«ng thÓ chia t¸ch ®­îc th× chu kú ph¸t triÓn tù nhiªn sÏ kh«ng t¸c ®éng tíi viÖc<br /> ph©n ®Êt sau c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau.<br /> Trong mét sè bµi viÕt cña m×nh Tepicht ®· dµnh cho viÖc ph©n tÝch thuyÕt vi m«<br /> cña Chayanov b»ng c¸ch lËp luËn r»ng nÒn kinh tÕ n«ng d©n ®­îc ®Æc tr­ng bëi tÝnh<br /> chÊt x· héi cña nã h¬n lµ bëi tr×nh ®é ph¸t triÓn c«ng nghÖ. Còng theo Tepicht, nh÷ng<br /> ®Æc tÝnh gia tr­ëng cña n«ng d©n, sù kÕt hîp gi÷a ®Êt ®ai vµ lao ®éng quan träng h¬n<br /> viÖc sö dông t­ b¶n vµ môc ®Ých s¶n xuÊt chñ yÕu lµ t¨ng thu nhËp gia ®×nh, lµ nh÷ng<br /> ®Æc tÝnh hiÖn h÷u trong c¸c x· héi n«ng d©n dï c«ng nghÖ lµ ng­êi, gia sóc hay m¸y<br /> mãc. Do vËy, gi¶ sö chóng ta kh«ng cã kh¶ n¨ng t×m thÊy sù næi tréi cña c¸c ®¬n vÞ s¶n<br /> xuÊt n«ng d©n trong nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ nµo ®ã (vÝ dô nh­ tr­êng hîp tan r·<br /> cña giai cÊp phong kiÕn ë mét sè x· héi ch©u ¢u), chóng ta còng kh«ng thÓ nãi tíi nÒn<br /> kinh tÕ n«ng d©n víi t­ c¸ch lµ mét ph­¬ng thøc s¶n xuÊt.<br /> Tepicht còng ®Þnh nghÜa nÒn kinh tÕ n«ng d©n lµ mét nÒn kinh tÕ cã l­îng t­ b¶n<br /> kh¶ biÕn lín vµ cã l­îng t­ b¶n bÊt biÕn nhá cã nguån gèc tõ c«ng nghiÖp, hoµ nhËp mét<br /> c¸ch yÕu ít víi sù ph©n c«ng lao ®éng x· héi, thiÕu chuyªn m«n ho¸ vµ quan hÖ s¶n xuÊt<br /> chång chÐo víi c¬ cÊu hé gia ®×nh. Do t­ b¶n bÊt biÕn ®­îc gi¶m thiÓu nªn sù thay thÕ lÉn<br /> nhau gi÷a ®Êt ®ai vµ lao ®éng ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh trong qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt, ng­îc<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 92 Kinh tế nông dân: khái niệm và các vấn đề.<br /> <br /> l¹i trong nÒn n«ng nghiÖp c«ng nghiÖp, c¸i cã gi¸ trÞ nhÊt lµ thay ®Êt ®ai b»ng t­ b¶n<br /> hoÆc thay lao ®éng b»ng t­ b¶n (Tepicht, 1973).<br /> Cuèi cïng, nh­ nhiÒu häc gi¶ ®· chØ râ, sù t¸i sinh cña c¸c quan hÖ s¶n xuÊt dùa<br /> vµo lao ®éng gia ®×nh vµ sù kiÓm so¸t ®Êt ®ai sÏ kh¸c nhau rÊt lín tuú theo nh÷ng biÕn<br /> ®æi vÒ tû lÖ diÖn tÝch ®Êt trªn d©n sè.<br /> <br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> <br /> <br /> 1. Bïi Quang Dòng. 2007. X· héi häc n«ng th«n. Nhµ xuÊt b¶n khoa häc x· héi<br /> 2. Buttel, Frederick H, Olaf F. Larson, vµ Gilbert W. Gillespie J. 1990. The Sociology of<br /> Agriculture. Westport, Conn: Greenwood Press.<br /> 3. Chayanov, A. 1966. The theory of peasant economy. Irwin.<br /> 4. §Æng ThÞ ViÖt Ph­¬ng. 2007. Tµi liÖu ®iÒn d·.<br /> 5. Gilbert, J. 1982. "Rural Theory: The Grounding of Rural Sociology". Rural Sociology<br /> 47 (Winter): 609-533.<br /> 6. Gourou, P. 2003. Ng­êi n«ng d©n ch©u thæ B¾c kú. Nhµ xuÊt b¶n TrÎ, thµnh phè Hå<br /> ChÝ Minh.<br /> 7. Henry, L. 1953. Perspectives de la Sociologie Rurale. Cashiers Internationaux de<br /> Sociologie 14:122-140.<br /> 8. Hirkey, J. 1959. Cuéc nghiªn cøu mét céng ®ång th«n x· ViÖt Nam (PhÇn X· héi häc).<br /> Ph¸i ®oµn cè vÊn §¹i häc Michigan.<br /> 9. Howard, N. 1980. "Rural Sociology- A trend Report". Current Sociology 28 (1):<br /> 1-14).<br /> 10. Malinowski, B. 1954. Magic, Science and Religion. Double Day Anchor Books:<br /> Garden City, NY.<br /> 11. Meillassoux, C. 1979. Femmes, Greniers and Capitaux. Francois Maspero. 1, place<br /> paul-painlevÐ, Paris.<br /> 12. Mendras, H. 1976. Societe Paysannes. Armand Colin- collection, Paris.<br /> 13. NguyÔn Tõ Chi. 1996. Gãp phÇn nghiªn cøu v¨n ho¸ vµ téc ng­êi. Nhµ xuÊt b¶n V¨n<br /> ho¸ th«ng tin, Hµ Néi.<br /> 14. Olaf F. Larson. 1972. "Rural Society" trong International Encyclopedia of the Social<br /> Sciences (volume 13,14). Macmillan and Free Press, New York<br /> 15. Roger, Evertt vµ ®ång nghiÖp. 1987. Social change in Rural Societies, Prentice Hall,<br /> Engiewood Cliffs.<br /> 16. Sorokin, PA. vµ Zimmerman, C. 1929. Principles of Rural- Urban Sociology. New<br /> York: Henry Holt.<br /> 17. Summer F. Gene. 1991. "Rural sociology" trong Encyclopedia of Sociology. Borgatta<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Bùi Quang Dũng 93<br /> <br /> Edgar. F, Borgatta L. Marrie. Volume 3. Macmillan Publishing Company.<br /> 18. Tepicht, J. 1973. Marxisme et agriculture. Paris, Colin.<br /> 19. T«n N÷ Quúnh Tr©n. 1995. "VÒ mét lµng thî ®óc ë Sµi Gßn vµo cuèi thÕ kû XIX"<br /> trong Lµng x· ë ch©u ¸ vµ ë ViÖt Nam, Kû yÕu héi th¶o khoa häc. Nhµ xuÊt b¶n<br /> thµnh phè Hå ChÝ Minh.<br /> 20. Vò Quèc Thóc. 1951. L'Economie communaliste du Viet Nam. Presses Universitaires<br /> du Viet Nam, (b¶n dÞch, ViÖn X· héi häc).<br /> 21. Wittfogel, K. 1997. Le Despotisme Oriental. Les Editions de Minuit.<br /> 22. Wolf, E. 1966. Peasants. Prentice- Hall (foundation of modern anthropology series).<br /> Wolf, E. 2000. "Giai cÊp n«ng d©n vµ c¸c vÊn ®Ò cña nã", trong Mét sè vÊn ®Ò vÒ n«ng<br /> nghiÖp, n«ng d©n vµ n«ng th«n ë c¸c n­íc vµ ViÖt Nam, Nhµ xuÊt b¶n ThÕ giíi, Hµ Néi.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />