Kỹ năng tư duy có logic

Chia sẻ: Hoàng Anh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:69

Thêm vào BST

Báo xấu

845
lượt xem 520
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong quá trình tồn tại của mình, con người luôn khát vọng hiểu biết về tự nhiên xã hội. Do vậy, nhận thức khách quan là một nhu cầu tất yếu của con người. Nhưng làm thế nào con người có thể nhận thức đúng đắn hiện thực khách quan, tìm ra chân lý hành động có hiệu quả tốt

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Kỹ năng tư duy có logic

TR NG I H C AN GIANG D ÁN P.H.E K N NG T DUY CÓ LOGIC (Tài li!u ph%c v% chuyên +, rèn luy!n k0 n1ng s4ng cho sinh viên thi!t thòi tr89ng HAG) Biên so n: TS. Võ V n Th ng Tháng 01/ 2007 1
L I NÓI ;U Trong quá trình t n t i c a mình, con ng$%i luôn khát v*ng hi+u bi-t v. t/ nhiên và xã h3i. Do v5y, nh5n th7c hi8n th/c khách quan là m3t nhu c9u t:t y-u c a con ng$%i. Nh$ng làm th- nào con ng$%i có th+ nh5n th7c =úng = n hi8n th/c khách quan, tìm ra chân lý và hành =3ng có hi8u quA tBt? Nh5n th7c =úng là =i.u ki8n c9n giúp con ng$%i hành =3ng =úng, = t =$Ec hi8u quA mong muBn. Ng$Ec l i, nh5n th7c sai, không n m b t =$Ec bAn ch:t và quy lu5t c a hi8n th/c khách quan thì con ng$%i sF hành =3ng phiêu l$u, m o hi+m, dH =i =-n th:t b i. Nh5n th7c =úng = n, t$ duy chính xác, l5p lu5n chJt chF, m ch l c, có s7c thuy-t phKc...là nhLng n3i dung quan tr*ng mà khoa h*c Logic h*c mang l i cho con ng$%i. VNi ý nghOa =ó, chúng tôi biên so n tài li8u này vNi mong mPi giúp các anh chQ sinh viên có =$Ec nhLng phRm ch:t c9n thi-t nh$ =ã nói trên. Chúc anh chQ sinh viên thành công. Tác giA TS. VÕ V N TH?NG 2
MAC LAC Ch8Bng I: DI T ENG VÀ Ý NGHHA CIA LOGIC H C ................................................ 4 I. LOGIC HXC VÀ Z[I T\]NG NÓ .................................................................................... 4 II. LOGIC VÀ NGÔN NGa .................................................................................................... 6 III. Ý NGHdA CfA VIgC HXC ThP, NGHIÊN CkU LOGIC HXC.................................... 8 Ch8Bng I: NHKNG QUY LUMT CN BPN CIA LOGIC H C HÌNH THRC................... 9 I. ZnC ZIoM CfA QUY LUhT LOGIC ............................................................................... 9 II. NHaNG QUI LUhT CfA LOGIC HÌNH THkC ........................................................... 10 Ch8Bng III: KHÁI NITM........................................................................................................ 16 I. KHÁI NIgM LÀ GÌ? .......................................................................................................... 16 II. KHÁI NIgM VÀ Tw ......................................................................................................... 16 III. CxU TRÚC CfA KHÁI NIgM ...................................................................................... 17 IV. QUAN Hg GIaA CÁC KHÁI NIgM ............................................................................. 18 V. Z{NH NGHdA KHÁI NIgM ............................................................................................. 21 Ch8Bng IV: PHÁN OÁN ...................................................................................................... 27 I. ZnC TR\NG CHUNG CfA PHÁN ZOÁN .................................................................... 28 II. PHÁN ZOÁN Z|N .......................................................................................................... 28 IV. PHÁN ZOÁN PHkC VÀ CÁC PHÉP LOGIC .............................................................. 37 Ch8Bng V: SUY LUMN............................................................................................................ 49 I. KHÁI NIgM CHUNG V• SUY LUhN............................................................................. 49 II. SUY LUhN H]P LOGIC: ................................................................................................ 50 III. SUY LUhN NGHE CÓ LÝ ............................................................................................. 66 TÀI LITU THAM KHPO ....................................................................................................... 68 3
Ch8Bng I DI T ENG VÀ Ý NGHHA CIA LOGIC H C I. LOGIC H C VÀ DI T ENG NÓ 1. LOGIC H C LÀ GÌ? Thu5t ngL “Logique” b t ngu n t… chL ((((( (LOGOS) trong ti-ng Hy- L p. T… này có nhi.u nghOa: t…, t$ t$‰ng, trí tu8, l%i nói, lý lF, ý nghOa, quy lu5t,...T… LOGOS xu:t hi8n =9u tiên trong tác phRm tri-t h*c c a Heraclite (khoAng 544 – 483 trCN) vNi nghOa là “quy lu5t c a th- giNi”. T… lâu, thu5t ngL “logic” ra =%i vNi ý nghOa là bi+u thQ t5p hEp các quy lu5t mà quá trình t$ duy c a con ng$%i phAi tuân theo nh‹m phAn ánh =úng = n hi8n th/c khách quan. Nh$ng =+ chŒ tính quy lu5t c a hi8n th/c khách quan, ng$%i ta hay dùng các khái ni8m “logic c a s/ v5t”, “logic c a các s/ ki8n”, “logic c a s/ phát tri+n xã h3i”... Zó chính là logic khách quan. ChŽng h n, trong xã h3i, g n li.n vNi giai c:p là nhà n$Nc. Zây là mBi liên h8 t:t y-u, •n =Qnh mà con ng$%i không th+ xoá bP theo ý ch quan. Ngoài ra, ng$%i ta còn dùng khái ni8m “logic ch quan” =+ chŒ mBi liên h8 c a các y-u tB c:u thành t$ duy tr…u t$Eng. Theo quan =i+m c a ch nghOa duy v5t bi8n ch7ng, logic ch quan là s/ phAn ánh logic khách quan. ChŽng h n, khi th:y khói xu:t hi8n thì con ng$%i d/ =oán r‹ng =ã có l‘a. B‰i vì, con ng$%i t$ duy r‹ng, n-u không có l‘a thì sao có khói. Trong cu3c sBng h‹ng ngày, chúng ta th$%ng nói: "Anh A nói chuy8n vô lý, không logic"; "chQ B nói có lý, suy lu5n hEp lý"...T… "có lý", "hEp lý..." ‰ =ây =$Ec hi+u theo nghOa là ý t$‰ng rành m ch, chJt chF, không mâu thu”n, hEp vNi lF phAi, vNi s/ th5t. Logic h*c chính là môn h*c d y ta nhLng quy t c suy lu5n hEp lý, t$ duy chính xác, chJt chF và không mâu thu”n. T… th%i c• = i Hy-L p, con ng$%i =ã hình thành m3t “khoa h*c v. t$ duy”. Và ng$%i ta =ã dùng thu5t ngL (((((( (logiké) =+ chŒ khái ni8m này. Thu5t ngL (((((( =i vào ti-ng La tinh =$Ec vi-t là logica. Các t… logika dùng ‰ Nga, Ba Lan, logic ‰ Anh, logique ‰ Pháp, logik ‰ Z7c =.u có ngu n gBc t… logica. – Vi8t Nam, t… lôgích xu:t hi8n vào th- k— XIII, =$Ec dQch t… chL logique trong ti-ng Pháp. VNi ý nghOa =ó, logic h*c =ã ra =%i t… th%i c• = i, g n li.n vNi tên tu•i c a hi.n tri-t Aristote (384 – 322 trCN) c a =:t n$Nc Hy-L p. Trong tác phRm ORGANON, Aristote cho r‹ng, logic h*c nh$ là công cK giúp chúng ta t$ duy =úng = n, m ch l c. – =ây, Aristote =ã có ý nói =-n logic h*c hình th7c =+ chŒ môn h*c nghiên c7u v. nhLng hình th7c t$ duy (thu9n tuý), b:t lu5n n3i dung c a 4
t$ t$‰ng (t$ duy) là gì, t… =ó có th+ rút ra nhLng quy t c mà t$ t$‰ng phAi tuân theo =+ tránh mâu thu”n, phù hEp vNi hi8n th/c khách quan. Aristote =$a ra m3t ví dK r:t n•i ti-ng: M*i ng$%i =.u phAi ch-t. Mà Socrate là ng$%i. V5y, Socrate phAi ch-t. Suy lu5n này có cùng c:u trúc vNi suy lu5n: M*i kim lo i =.u d”n =i8n. Mà = ng là kim lo i. V5y, = ng d”n =i8n. CA hai suy lu5n này =.u có d ng t•ng quát: M*i M là P M*i S là M. M*i S là P Ta th:y, hai suy lu5n nói trên mang hai n3i dung khác nhau, nh$ng chúng =.u có m3t c:u t o chung, giBng nhau theo hình th7c tam =o n lu5n. Nh$ v5y, l9n =9u tiên trong lQch s‘, logic h*c hình th7c =$Ec xem nh$ là m3t khoa h*c v. t$ duy. Nh$ng khác vNi các khoa h*c khác, logic h*c là khoa h*c nghiên c7u nhLng quy lu5t và hình th7c c a t$ duy nh‹m h$Nng nh5n th7c con ng$%i = t =$Ec chân lý. André La Lande, giáo s$ tri-t h*c = i h*c Sorbonne (Pháp) cho r‹ng, logic h*c là khoa h*c có mKc =ích, xác =Qnh trong nhLng =3ng tác trí tu8 =+ ti-n tNi vi8c nh5n th7c chân lý, nhLng =3ng tác nào có giá trQ và nhLng =3ng tác nào không có giá trQ. Theo nghOa =ó, logic h*c v…a là khoa h*c v…a là ngh8 thu5t. Zây c™ng chính là quan ni8m c• =i+n c a phái PORT ROYAL ‰ th- k— XVII: “Logic h*c là ngh8 thu5t t$ t$‰ng, nghOa là m3t khoa h*c quy t c d y ta cách suy nghO trong khi =i tìm chân lý”. Còn tri-t gia ng$%i Z7c Wilhelm WUNDT cho r‹ng, khoa h*c quy t c d y ta ph$›ng ti8n và c7u cánh. VNi nhLng quan ni8m nh$ v5y, logic h*c hình th7c =ã t n t i suBt 20 th- k—, tuy nó =$Ec b• sung, nh$ng không thay =•i gì lNn. Do v5y, ng$%i ta g*i =ây là "LOGIC TRUY N TH NG". 5
Hi8n nay, ‰ ph$›ng Zông c™ng nh$ ‰ ph$›ng Tây, =ã có r:t nhi.u quan =i+m khác nhau v. logic h*c. Tuy v5y, nhi.u ng$%i thBng nh:t vNi =Qnh nghOa: Logic h c là khoa h c v nh ng quy lu t và hình th c c u t o c a t duy chính xác. 2. DI T ENG CIA LOGIC HÌNH THRC: T$ duy không phAi chŒ là =Bi t$Eng nghiên c7u c a logic h*c mà là c a nhi.u ngành khoa h*c: tâm lý h*c, ngôn ngL h*c, tri-t h*c, toán h*c, sinh lý h*c th9n kinh cao c:p.... Mœi ngành khoa h*c nghiên c7u t$ duy ‰ góc =3 khác nhau. Tâm lý h*c nghiên c7u t$ duy ‰ góc =3 ho t =3ng tâm lý c a nó; ngôn ngL h*c nghiên c7u t$ duy ‰ góc =3 quan h8; tri-t h*c nghiên c7u t$ duy trong quan h8 vNi t n t i. Còn logic h*c hình th7c nghiên c7u nhLng quy lu5t và hình th7c c:u t o c a t$ duy chính xác. Do v5y, !"i t #ng c a logic h c hình th c chính là nh ng quy lu t và hình th c c a t duy chính xác. NhLng quy lu5t c a Logic h*c Hình th7c là: quy lu5t = ng nh:t, quy lu5t c:m mâu thu”n, quy lu5t tri8t tam, quy lu5t túc lý. NhLng hình th7c logic c a t$ duy chính xác là: khái ni8m, phán =oán, suy lu5n, ch7ng minh… II. LOGIC VÀ NGÔN NGK GiLa logic và ngôn ngL có nhLng =i+m chung: - Th7 nh:t, ngôn ngL và logic =.u có h8 thBng ký hi8u. Ký hi8u logic là kí hi8u nhân t o và hình th7c. Do v5y, nó g m nhLng ký hi8u thu9n nh:t, =›n trQ và b:t bi-n. Ký hi8u ngôn ngL là nhLng ký hi8u t/ nhiên. Do v5y, nó không thu9n nh:t, không b:t bi-n. (Xem Nguy_n `c Dân, Logic Ticng Vi!t, Nxb. Giáo d%c, tp. HCM, 1996, tr.16) - Th7 hai, logic và ngôn ngL =.u có nhLng y-u tB, =›n vQ c› bAn chung. Các =›n vQ c› bAn c a logic h*c hình th7c là khái ni8m, phán =oán, suy lu5n. T$›ng 7ng vNi các =›n vQ c› bAn này c a ngôn ngL là t…, câu, chuœi câu. 6
- Th7 ba, n-u nh$ logic có các tác t‘ logic hay còn g*i là liên t… logic thì trong ngôn ngL, các liên t… này c™ng có ch7c n ng t$›ng t/. Tuy v5y, do nh5n th7c c a con ng$%i là m3t quá trình bi8n ch7ng. Quá trình này mœi ngày m3t ti-n g9n =-n chân lý tuy8t =Bi h›n. MJt khác, ngôn ngL c™ng luôn luôn phát tri+n. Cái chuRn ngày hôm nay có th+ hình thành t… nhLng cái phi chuRn ngày hôm qua. S‰ dO có hi8n t$Eng =ó là vì bAn thân ngôn ngL nó chQu tác =3ng c a nhi.u y-u tB: không gian, th%i gian, s/ phát tri+n c a t$ duy, c a xã h3i...Chính vì v5y, bên c nh nhLng =i+m chung, giLa logic và ngôn ngL t/ nhiên có nhi.u =i+m khác nhau. - Th7 nh:t, ngôn ngL phong phú h›n logic. - Th7 hai, tuy khái ni8m và phán =oán là =›n vQ c› bAn c a logic và t$›ng 7ng vNi nó là t… và câu trong ngôn ngL, nh$ng không phAi chúng hoàn toàn thBng nh:t vNi nhau. ChŽng h n, có khái ni8m =$Ec th+ hi8n b‰i m3t t… nh$ng có khái ni8m th+ hi8n b‹ng cKm t… (có nhLng t… - h$ t… - không bi+u hi8n khái ni8m nào cA). Phán =oán =$Ec th+ hi8n b‹ng câu, nh$ng không phAi câu nào c™ng là phán =oán, =ó là câu cAm thán, câu hPi, câu m8nh l8nh. - Th7 ba, nhLng quy lu5t, quy t c trong logic =$Ec khái quát t… quy lu5t và hình th7c t$ duy chính xác, cho nên, nó mang tính ph• bi-n và không thay =•i. Còn nhLng quy lu5t, quy t c c a ngôn ngL, nó không chŒ tính =-n nhLng y-u tB =ó mà còn phK thu3c vào n3i dung, =i.u ki8n lQch s‘, nét =Jc thù c a t…ng ngôn ngL. Sau =ây là m3t vài ví dK v. hi8n t$Eng khác nhau này. + Trong logic có quan h8 suy diHn giLa m3t hay m3t sB phán =oán khác. Trong ti-ng Vi8t c™ng có quan h8 này, tuy v5y, có nhLng suy diHn trong logic không th+ áp dKng vào ngôn ngL t/ nhiên. + Hay trong logic có quan h8 so sánh: a b‹ng b, b b‹ng a, ta k-t lu5n a và b b‹ng nhau. Nh$ng trong ngôn ngL hàng ngày, không phAi lúc nào t… “nhau” c™ng =$Ec hi+u nh$ v5y. + Có nhLng phép suy diHn có th+ áp dKng =$Ec cho cA logic l”n ngôn ngL. 7
+ Nh$ng c™ng có nhLng suy diHn chŒ th:y trong ngôn ngL, không áp dKng trong logic. S‰ dO ng$%i ta suy diHn =$Ec nh$ v5y là do d/a vào 02 t…: "l i" và "=âm". Ng$%i ta g*i =ây là ti.n giA =Qnh. + Trong ngôn ngL, có hình th7c suy lu5n suy ý. Suy ý th$%ng =$Ec áp dKng trong =%i sBng hàng ngày, do v5y, nó mang tính ph• quát, ph• bi-n trong m*i ngôn ngL t/ nhiên. Tuy v5y, suy ý là m3t hình th7c suy lu5n g9n =úng, phK thu3c nhi.u vào ngôn cAnh, nó th$%ng không chJt chF nh$ nhLng quy t c suy lý trong logic. Ngoài =Jc =i+m chung c a m*i ngôn ngL t/ nhiên, ti-ng Vi8t còn có logic =Jc thù c a nó. Vi8c giAi thích, phân tích các hi8n t$Eng ngôn ngL trong m3t sB tr$%ng hEp là r:t khó kh n, ph7c t p, th5m chí có tr$%ng hEp không th+ phân tích, giAi thích. Sau =ây là m3t vài ví dK =i+n hình. Trong ngL pháp, có nhLng câu mang hình th7c nghi v:n nh$ng ch7a =/ng n3i dung khŽng =Qnh hoJc r:t nhi.u hi8n t$Eng khác nLa. III. Ý NGHHA CIA VITC H C TMP, NGHIÊN CRU LOGIC H C. Trong cu3c sBng h‹ng ngày, ng$%i ta có th+ nói =úng, vi-t =úng, l5p lu5n chJt chF, thuy-t phKc mà ch$a h. h*c t5p, nghiên c7u ngL pháp, logic h*c. Zi.u =ó không có nghOa là ng$%i ta không c9n h*c ngL pháp, logic h*c. B‰i vì, logic h*c là môn khoa h*c giúp con ng$%i v5n dKng m3t cách t/ giác nhLng hình th7c và quy t c t$ duy =úng = n. Nói cách khác, logic h*c giúp con ng$%i t$ duy m3t cách t/ giác, tránh nhLng ki+u suy nghO t/ phát, không chính xác. Và nh$ v5y, nó giúp con ng$%i phát hi8n =$Ec nhLng sai l9m trong quá trình t$ duy c a bAn thân mình và c a ng$%i khác. Có th+ nói, l5p lu5n chJt chF, chính xác, có s7c thuy-t phKc, =ó là phRm ch:t, là giá trQ lNn lao trong m*i kŸ lOnh v/c ho t =3ng khoa h*c và ho t =3ng th/c tiHn nào.Sa u =ây là m3t vài ví dK v. nhLng suy lu5n mà n-u không n m vLng quy t c suy lu5n thì chúng ta sF không phát hi8n =$Ec sai l9m c a nó. Logic h*c còn giúp chúng ta s‘ dKng chính xác h8 thBng ngôn ngL. 8
Zi.u này là r:t c9n thi-t cho m*i =Bi t$Eng, =Jc bi8t là nhLng ng$%i nghiên c7u khoa h*c, nghiên c7u, so n thAo v n bAn pháp lu5t... Hi8n nay, không chŒ trong =%i sBng hàng ngày mà còn ngay cA trên báo chí, =ài phát thanh - truy.n hình, công v n c a các c› quan... còn có r:t nhi.u sai sót, không chính xác khi s‘ dKng t…. ChŽng h n, chúng ta hay nói: t:t cA m i ng i, =. c5p n, bách hoá t ng h"p, sau c›n bão i qua, nhà tri-t gia, bi(n ZQa Trung HAi, chùa Long Hoa T/,... Ch8Bng II CÁC QUI LUMT CN BPN CIA LOGIC H C HÌNH THRC I. iC IjM CIA QUY LUMT LOGIC 1. Khái ni!m v, quy lult logic hình th`c Trong hi8n th/c, quy lu5t là mBi liên h8 bAn ch:t, t:t nhiên, ph• bi-n và lJp l i giLa các s/ v5t, hi8n t$Eng, giLa các y-u tB, các thu3c tính c a các s/ v5t hay c a cùng m3t s/ v5t. Có nhi.u lo i quy lu5t. TuŸ theo ph m vi tác =3ng, ng$%i ta chia ra thành: - Quy lu5t riêng: chŒ tác =3ng trong lOnh v/c nào =ó và =$Ec m3t khoa h*c chuyên ngành nghiên c7u. - Quy lu5t chung: tác =3ng trong ph m vi r3ng lNn h›n và =$Ec m3t sB b3 môn khoa h*c chuyên ngành nghiên c7u; - Quy lu5t ph• bi-n: tác =3ng trong cA t/ nhiên, xã h3i l”n t$ duy con ng$%i. TuŸ theo tính ch:t =›n trQ hay =a trQ ng$%i ta chia quy lu5t thành: - Quy lu5t =3ng l/c: là quy lu5t mà 7ng vNi m3t nguyên nhân chŒ có m3t k-t quA xác =Qnh; - Quy lu5t thBng kê: 7ng vNi m3t nguyên nhân, k-t quA có th+ nh$ th- này c™ng nh$ th- khác. Ngoài ra, chúng ta còn chia thành: - Quy lu5t c a t/ nhiên, c a xã h3i và c a t$ duy; - Quy lu5t ho t =3ng và quy lu5t phát tri+n c a s/ v5t; 9
- Quy lu5t c a th- giNi bên ngoài và các quy lu5t c a khoa h*c,… Quy lu5t c a logic h*c là quy lu5t c a t$ duy, nó là m,i liên h. n/i t0i c2a các khái ni.m, ph0m trù, phán oán, nh ó trong t t 7ng c2a con ng i hình thành tri th9c v; s< v=t. 2. nc +iom cpa qui lult logic hình th`c 2.1. Tính khách quan: S/ v5t, hi8n t$Eng t n t i theo quy lu5t khách quan, do v5y, qui lu5t c a t$ duy không th+ không tuân theo qui lu5t =ó. Nói cách khác, các hình th7c t$ duy và các qui lu5t logic không phAi là cái “vP trBng rœng” mà là s/ phAn ánh th- giNi khách quan. Nh$ v5y, các qui lu5t c a t$ duy c™ng nh$ quy lu5t c a t/ nhiên không phAi do con ng$%i t/ ý t o ra mà chính là s/ phAn ánh mBi liên h8 t:t nhiên c a th- giNi khách quan vào trong óc con ng$%i. Chính nhLng mBi liên h8 =ó =$Ec lJp =i lJp l i nhi.u l9n =ã tác =3ng vào con ng$%i, thông qua =ó con ng$%i hình thành nên nhLng hình t$Eng logic. Nói nh$ V.I. Lénine: “Th/c tiHn c a con ng$%i lJp =i lJp l i hàng nghìn l9n =$Ec in vào ý th7c c a con ng$%i b‹ng nhLng hình t$Eng logic. NhLng hình t$Eng này có tính vLng ch c c a m3t thiên ki-n, có tính ch:t công lý, chính vì (và chŒ vì) s/ lJp l i hàng nghìn tri8u l9n :y” (V.I.Lénine, Toàn t5p, T5p 29, Nxb Ti-n b3 Matxc›va, 1981, tr. 191) 2.2. Tính phs bicn: Tính ph• bi-n c a quy lu5t logic th+ hi8n ‰ s/ chi phBi c a các qui lu5t =-n quá trình t$ duy c a con ng$%i. Z+ = t =$Ec chân lý, m*i ng$%i phAi tuân th các qui lu5t c a logic h*c hình th7c và các hình th7c c a t$ duy. NhLng qui lu5t này =úng vNi m*i ng$%i, không phân bi8t dân t3c nào hay giai c:p nào, cho dù có s/ khác nhau v. ngôn ngL. Có th+ nói, các quy lu5t c a logic hình th7c tác =3ng vào m*i quá trình t$ duy c a con ng$%i = ng th%i nó =Am bAo cho quá trình t$ duy =ó diHn ra m3t cách =úng = n: không mâu thu”n logic, không =7t =o n, xác =Qnh và phAi có c› s‰ vLng ch c. II. NHKNG QUI LUMT CIA LOGIC HÌNH THRC 1. Qui lult +tng nhut (Law of identity) 10
1.1. Nxi dung quy lult: "T8 t8zng ph{n ánh v, +4i t8|ng z +i,u ki!n xác +}nh thì +tng nhut v~i chính nó v, mnt giá tr} logic". Lu5t = ng nh:t phAn ánh quan h8 = ng nh:t tr…u t$Eng c a các s/ v5t, hi8n t$Eng c a hi8n th/c, t7c là s/ = ng nh:t c a =Bi t$Eng vNi chính bAn thân mình khi nó =$Ec xét ‰ phRm ch:t xác =Qnh. N-u dùng chL "a" =+ ký hi8u cho m3t t$ t$‰ng vNi giá trQ logic xác =Qnh c a nó =ã =$Ec =Qnh hình trong t$ duy và dùng d:u " " =+ chŒ quan h8 = ng nh:t c a các t$ t$‰ng v. mJt giá trQ logic thì có th+ mô hình hoá lu5t = ng nh:t b‹ng s› = sau: aa Z*c là: "a = ng nh:t vNi a v. mJt giá trQ logíc" HoJc có th+ bi+u diHn lu5t = ng nh:t b‹ng công th7c sau: a a Z*c là: "N-u a là chân th/c thì a là chân th/c". 1.2. Yêu c€u Th` nhut: PhAi xác =Qnh n3i hàm và ngo i diên c a khái ni8m =$Ec dùng trong ý ki-n =$a ra v. b:t c7 v:n =. gì. N-u không thBng nh:t =$Ec =i.u này sF d”n =-n chœ tranh cãi không c9n thi-t hoJc không có h i k-t, b‰i lF mœi ng$%i hi+u khái ni8m theo m3t nghOa khác nhau. V.I.Lénine =ã t…ng cho vi8c tranh lu5n mà không xác =Qnh nghOa danh t… là =i.u ngu xuRn. Th` hai: Không =$Ec =ánh tráo =Bi t$Eng c a t$ t$‰ng. Th/c ch:t yêu c9u này là =òi hPi t$ duy phAi phAn ánh chân th/c =Bi t$Eng ‰ m3t phRm ch:t xác =Qnh. Ví dK: V5t ch:t là ph m trù tri-t h*c (1) Cái bàn là v5t ch:t (1) __________________________________ 11
Cái bàn là ph m trù tri-t h*c (0) Th` ba: Không =$Ec =ánh tráo ngôn t… diHn = t t$ t$‰ng (=ánh tráo khái ni8m) Ví dK: Cái mà anh m:t, t7c là anh không có. Anh không m:t s…ng. Cho nên, anh có s…ng. Th` t8: Ý nghO, t$ t$‰ng tái t o phAi = ng nh:t v. ý nghO, vNi t$ t$‰ng ban =9u. Có nghOa là, khi nh c l i ý nghO c a mình, hoJc ti-p thu, tái t o ý nghO c a ng$%i khác, =òi hPi phAi =$Ec = ng nh:t vNi ý nghO =ó, không =$Ec thay =•i tuŸ ti8n. Nh$ v5y, lu5t = ng nh:t là s/ phAn Anh hi8n th/c khách quan trong tính t$›ng =Bi •n =Qnh và tính xác =Qnh c a s/ v5t. Trong cu3c sBng và trong h*c t5p, công tác, n-u không tuân th lu5t = ng nh:t chúng ta sF gJp l ng c ng. 2. Qui lult phi mâu thu•n (Law of noncontradiction) 2.1. Nxi dung “T8 t8zng ph{n ánh v, +4i t8|ng trong cùng +i,u ki!n xác +}nh không tho +tng th9i mang hai giá tr} logic trái ng8|c nhau”. Nói cách khác, hai phán =oán mâu thu”n nhau không th+ cùng chân th/c. Công th7c: a a Z*c là: “Không th+ có chuy8n, t$ t$‰ng a v…a chân th/c l i v…a giA dBi”. HoJc “Không th+ có chuy8n, a v…a là a v…a không là a”. Ví dK: Ta nói, “T:t cA sinh viên lNp này =.u là =oàn viên”. Sau =ó, ta l i nói: “Có m3t sB sinh viên lNp này không là =oàn viên”. 2.2. Yêu c€u Th` nhut: Không =$Ec dung ch7a mâu thu”n logic tr/c ti-p trong t$ duy nh$ phAn ánh v. =Bi t$Eng ‰ =i.u ki8n xác =Qnh. T7c là, =Bi vNi m3t =Bi t$Eng nào =ó không th+ = ng th%i v…a khŽng =Qnh =i.u gì =ó, v…a ph =Qnh ngay chính =i.u =ó. Ví dK: A là th9y giáo và A không là th9y giáo. 12
Th` hai: Không =$Ec dung ch7a mâu thu”n gián ti-p trong t$ duy. Th+ hi8n ‰ hai d ng: - M3t là, không =$Ec khŽng =Qnh cho =Bi t$Eng m3t =i.u gì =ó r i l i ph =Qnh chính nhLng h8 quA t:t y-u =$Ec rút ra t… =i.u v…a khŽng =Qnh. Ví dK: M*i kim lo i =.u (khŽng =Qnh) d”n =i8n. S t là kim lo i. S t không d”n =i8n - Hai là, không =$Ec = ng th%i khŽng =Qnh cho =Bi t$Eng hai =i.u trong hi8n th/c là lo i tr… l”n nhau ‰ =i.u ki8n xác =Qnh. Ví dK: - A là anh hùng. - A là k¡ hèn nhát. Hai phán =oán trên là hai phán =oán khŽng =Qnh nh$ng lo i tr… l”n nhau. Trong th/c t-, có r:t r:t nhi.u ng$%i vi ph m quy lu5t = ng nh:t. Tuân th quy lu5t này chúng ta sF tránh =$Ec s/ không nh:t quán, không mâu thu”n trong t$ duy khi trình bày, tranh cãi v:n =. nào =ó. 3. Qui lult tri!t tam (Law of excluded middle) 3.1. Nxi dung: “T8 t8zng ph{n ánh v, +4i t8|ng z +i,u ki!n xác +}nh ph{i mang giá tr} logic xác +}nh, honc là chân th‡c honc là gi{ d4i, ch` không có kh{ n1ng th` ba”. Ví dK: Con ng/a màu tr ng hoJc không phAi màu tr ng ch7 không th+ v…a tr ng v…a không tr ng. a a Công th7c: Z*c là: HoJc t$ t$‰ng a chân th/c, hoJc t$ t$‰ng a là giA dBi. 3.2. Yêu c€u: Th` I: PhAi xác =Qnh t$ t$‰ng =úng trong hai t$ t$‰ng mâu thu”n nhau. 13
Trong th/c t-, giLa hai phán =oán ph =Qnh nhau, n-u m3t phán =oán là =úng thì phán =oán kia phAi sai và ng$Ec l i, không có tr$%ng hEp cA hai cùng sai. Th` II: PhAi =Qnh hình n3i dung c a các danh t… logic ch7a trong các t$ t$‰ng mâu thu”n :y. 4. Quy lult túc lý 4.1. Nxi dung: “T t &ng ph(n ánh v !"i t #ng & !i u ki)n xác !*nh ch+ ! #c công nh n là chân th.c khi có !0y ! c1n c xác minh ho3c ch ng minh cho tính chân th.c y”. Quy lu5t này do nhà toán h*c Leibniz =$a ra. 4.2. Yêu c€u: - Lý do =$a ra =+ th…a nh5n hay không th…a nh5n m3t v:n =. nào =ó phAi chân th/c. NghOa là, nó phAi =$Ec ki+m nghi8m, ch7ng minh trong th/c t-. Ví dK: Chuy8n k+ r‹ng, ‰ Nh5t BAn, có m3t chàng trai =i bán rùa. Anh rao bán: “Rùa =ây! Rùa =ây! Ai mua rùa? H c sBng ngàn n m, rùa sBng v n n m. Rùa sBng m3t v n n m, giá r:t r¡”. M3t ng$%i trung niên nghe nói rùa sBng =$Ec v n n m, li.n mua v. m3t con, nh$ng chŽng may, hôm sau rùa ch-t. Ông li.n ch y ra chE tìm l i ng$%i bán rùa và b/c t7c nói” “Này, th‹ng l…a =Ao! Mày bAo rùa sBng =$Ec v n n m, sao tao mua v. mNi qua =êm =ã ch-t?” Chàng trai bán rùa c$%i ha hA, trA l%i: “Th$a ông, nh$ v5y thì xem ra =úng vào =êm qua rùa v…a tròn m3t v n n m tu•i”. Ta th:y, lu5n c7 anh chàng bán rùa =$a ra là hoàn toàn vô c n c7, không th+ ki+m ch7ng trong th/c t-. - Lý do =$a ra không chŒ chân th/c mà còn phAi =9y = . T:t cA lý do =$a ra =.u phAi tuân th quy t c suy lu5n, ch7ng minh, nghOa là chúng phAi có liên h8 chJt chF, t:t y-u. 14
Các quy lu5t trên =ây có liên h8 vNi nhau. Vi ph m b:t kŸ quy lu5t nào trong bBn quy lu5t có th+ d”n =-n vi ph m nhLng quy lu5t khác. Và nh$ v5y sF d”n =-n mâu thu”n logic. Cho nên, vi8c tuân th các quy lu5t logic là =i.u ki8n c9n =+ = t =$Ec chân lý. TH C HÀNH 1. S/ khác nhau giLa quy lu5t c a t$ duy và quy lu5t c a t/ nhiên và xã h3i? 2. N3i dung, yêu c9u c a các quy lu5t: = ng nh:t, phi mâu thu”n, tri8t tam, túc lý. 3. Tìm ví dK v. tr$%ng hEp vi ph m các quy lu5t logic. 4. Tìm lœi logic trong các suy lu5n và các m”u chuy8n sau =ây: 4.1. 4 và 5 là sB ch¥n và sB l¡. 4 và 5 là 9. V5y, 9 là sB ch¥n và sB l¡. 4.2. Bà già =i chE c9u Zông Gieo m3t qu¡ bói l:y ch ng lEi ch ng? Th9y bói gieo qu¡ nói r‹ng LEi thì có lEi nh$ng r ng không còn. 4.3. Giai tho i Einstein không bi-t chL. “M3t l9n, Einstein vào quán n, nh$ng ông quên mang theo kính nên =ã phAi nh% h9u bàn =*c giùm th/c =›n. Ngu%i h9u bàn ghé vào tai Einstein thì th9m: Xin ngài th7 lœi. R:t ti-c tôi c™ng không bi-t chL nh$ ông. 4.4. NgK ngôn “VE ch ng qu—” (La Fonteine) “M3t khách b3 hành, =ang =i giLa r…ng thì =êm xuBng. Th:y xa xa ‰ thung l™ng có ánh =èn bèn l9n xuBng xin ng qua =êm. Nh$ng =ó là nhà c a qu—. VE ch ng qu— r:t m…ng vì t$‰ng gJp m3t dQp may. Gia =ình qu— s‘a so n n tBi. Qu— vE m%i khách cùng ng i vào bàn. VQ khách ng i vào bàn và =$a hai bàn tay lên mi8ng th•i. - Ông làm gì v5y? Qu— cái hPi. - Tr%i l nh cóng tay; ta th•i cho nó :m lên. 15
- Qu— vE múc cho khách m3t bát xúp, h›i nóng bBc lên nghi ngút. Ng$%i khách l i ghé mi8ng vào bát xúp th•i. Qu— cái th:y l , hPi: - “Ông ›i, ông làm gì v5y?” - Ta th•i cho nó ngu3i =i! VE ch ng qu— nghe th:y v5y hBt hoAng: - “§i, ông ›i! Xin ông =i =âu thì =i. Ngay b*n qu— chúng tôi c™ng không làm =$Ec chuy8n m3t cái th•i v…a làm cho nóng lên l i v…a làm cho l nh =i!” Ch8Bng III KHÁI NITM I. KHÁI NITM LÀ GÌ? Khái ni)m là hình th c c6 b(n c a t duy, ph(n ánh nh ng thu9c tính b(n ch t c a s. v t, hi)n t #ng, phân bi)t s. v t, hi)n t #ng này v;i s. v t, hi)n t #ng khác. Khái ni8m phAn ánh s/ v5t, hi8n t$Eng thông qua các thu3c tính c a nó, do v5y, m7c =3 phù hEp c a n3i dung khái ni8m vNi các thu3c tính c a s/ v5t, hi8n t$Eng phK thu3c vào nhi.u y-u tB: trình =3 phát tri+n c a th/c tiHn, c a th%i = i, c a n ng l/c nh5n th7c c a con ng$%i. Có th+ nói, mœi khái ni8m khoa h*c mà con ng$%i = t =$Ec là m3t b$Nc ti-n c a nhân lo i, nó =ánh d:u b$Nc phát tri+n c a con ng$%i v. khA n ng thâm nh5p vào th- giNi khách quan, ti-n g9n =-n chân lý. II. KHÁI NITM VÀ TŠ Con ng$%i t$ duy b‹ng khái ni8m, nh$ng =+ bi+u = t nhLng khái ni8m =ó con ng$%i phAi nh% =-n t… hay cKm t…. Không có t… hay cKm t… con ng$%i không th+ bi+u thQ khái ni8m và s‘ dKng khái ni8m. Có th+ nói, t… hay cKm t… là cái “vP v5t ch:t” c a khái ni8m. Chính vì v5y, khái ni8m và t… có quan h8 m5t thi-t vNi nhau. Tuy t… g n li.n vNi khái ni8m nh$ng chúng không hoàn toàn = ng nh:t vNi nhau. B‰i lF: 16
- T… là ph m trù c a ngôn ngL, là s/ thBng nh:t giLa âm và nghOa, còn khái ni8m là hình th7c c a t$ duy, là s/ thBng nh:t giLa n3i hàm và ngo i diên, nh$ng chúng ta không th+ thay n3i hàm và ngo i diên c a khái ni8m b‹ng giá trQ âm và nghOa c a t…. - Khái ni8m v. m3t s/ v5t, hi8n t$Eng giBng nhau, nh$ng trong nhLng ngôn ngL khác nhau, nó =$Ec bi+u thQ b‰i nhLng t… khác nhau. Ví dK: m¨ (Ti-ng Vi8t), maman (Ti-ng Pháp), mother (Ti-ng Anh)... - Ngay trong cùng m3t ngôn ngL t n t i m3t khái ni8m có th+ bi+u hi8n b‹ng nhi.u t… (t… = ng nghOa). - Có hi8n t$Eng, cùng m3t t… nh$ng chŒ nhLng khái ni8m khác nhau (t… = ng âm). Chúng ta th:y r‹ng, khi bi+u thQ m3t khái ni8m b‹ng t… hay trong l5p lu5n logic sF xAy ra nhLng tr$%ng hEp hi+u theo nghOa khác nhau do nh9m l”n, nh$ng c™ng có khi do cB tình, =Jc bi8t là lEi dKng nó =+ ngu© bi8n. C™ng vì v5y, trong mœi ngành khoa h*c khác nhau, ng$%i ta phAi xác =Qnh nhLng khái ni8m, ph m trù ngay t… =9u cho nh:t quán, nh‹m bi+u thQ rõ ràng, chính xác các khái ni8m. III. C‹U TRÚC CIA KHÁI NITM Mœi khái ni8m =.u có hai mJt: n3i hàm và ngo i diên. 1. Nxi hàm (Compréhension) N9i hàm c a khái ni)m là t p h#p t t c( các d u hi)u chung c a l;p !"i t #ng ! #c ph(n ánh trong khái ni)m. Ví dK : Khái ni8m "con ng$%i" nói chung sF có n3i hàm: a - Là =3ng v5t có x$›ng sBng, có vú; b - Bi-t ch- t o công cK lao =3ng và s‘ dKng công cK lao =3ng; c - Có mBi quan h8 xã h3i; d - Có ngôn ngL; e - Có ý th7c. NhLng d:u hi8u sau =ây không phAi là n3i hàm c a khái ni8m "con ng$%i": f - Tóc =en; g - Cao 1,8m; h – G9y. 17
2. Ngo•i diên (Extension) Ngo i diên c a khái ni)m là t p h#p t t c( !"i t #ng có các d u hi)u chung ! #c ph(n ánh trong khái ni)m. – ví dK trên, ta =. c5p n3i hàm c a khái ni8m con ng$%i, con ngo i diên c a khái ni8m này là t5p hEp =Bi t$Eng nào có =9y = các d:u hi8u: a, b, c, d, e; =Bi t$Eng nào không có = các d:u hi8u =ó thì không thu3c ngo i diên c a khái ni8m con ng$%i. Nh$ v5y, trong quá trình nh5n th7c, con ng$%i hình thành nhLng khái ni8m có ngo i diên r3ng, h¨p khác nhau, th5m chí có khái ni8m không ch7a =Bi t$Eng nào. 3. Quan h! giŽa nxi hàm và ngo•i diên cpa khái ni!m N3i hàm và ngo i diên c a khái ni8m thBng nh:t, quy =Qnh chJt chF l”n nhau. N3i hàm quy =Qnh nhLng =Bi t$Eng nào có =9y = nhLng d:u hi8u chung mà nó phAn ánh thu3c ngo i diên c a khái ni8m =ó. Ng$Ec l i, ngo i diên c a khái ni8m quy =Qnh nhLng =Bi t$Eng nào có =9y = d:u hi8u chung mNi thu3c ngo i diên c a nó. N3i hàm và ngo i diên có quan h8 trái ng$Ec nhau. N3i hàm càng chi ti-t thì ngo i diên càng h¨p; ng$Ec l i, n3i hàm càng ít chi ti-t thì ngo i diên càng r3ng. IV. QUAN HT GIKA CÁC KHÁI NITM C n c7 vào quan h8 v. ngo i diên c a các khái ni8m, có th+ chia quan h8 giLa các khái ni8m thành 6 lo i quan h8: = ng nh:t, phK thu3c, giao nhau, tách r%i, =Bi l5p, mâu thu”n. 1. Quan h! +tng nhut Quan h) !@ng nh t là quan h) gi a các khái ni)m có ngo i diên hoàn toàn trùng nhau. Ta nói, hai khái ni8m S và P có ngo i diên b‹ng nhau, =ó là hai khái ni8m = ng nh:t. Ta vi-t: S = P Ta có th+ bi+u diHn b‹ng s› = Euler – Venn: S, P 18
Ví dK: Xét hai khái ni8m: S: “Tác giA BAn án ch- =3 th/c dân Pháp” có ngo i diên S P: “Tác giA Tuyên ngôn =3c l5p Vi8t Nam” có ngo i diên P 2. Quan h! ph% thuxc Quan h) phB thu9c là quan h) gi a các khái ni)m mà ngo i diên c a các khái ni)m này hoàn toàn nCm trong và ch+ là m9t b9 ph n c a khái ni)m kia. Xét hai khái ni8m: S: “Sinh viên” có ngo i diên S P: “Con ng$%i” có ngo i diên P Ta có: - M*i sinh viên =.u là con ng$%i. - Có nhLng ng$%i không là sinh viên. Ta nói, khái ni8m "sinh viên" phK thu3c khái ni8m "con ng$%i" và chŒ là m3t b3 ph5n c a khái ni8m "con ng$%i". B‰i vì, t:t cA nhLng sinh viên =.u có =9y = d:u hi8u c a con ng$%i. Ta vi-t: S P Ta có th+ bi+u diHn b‹ng s› = Euler – Venn: S P - Khái ni8m S h¨p h›n khái ni8m P, ta g*i là khái ni8m ch ng hay h ng (espèce) so vNi P. - P là khái ni8m r3ng h›n S, ta g*i là khái ni8m lo i (genre) so vNi S. 3. Quan h! giao nhau Quan h8 giao nhau là quan h8 giLa khái ni8m mà ngo i diên c a chúng chŒ có m3t ph9n trùng nhau. Xét hai khái ni8m: S: “Nh c sO” có ngo i diên S 19
P: “Ho sO” có ngo i diên P Ta có các phán =oán =úng sau: - M3t sB nh c sO là ho sO (ph9n giao) - Có nhLng nh c sO không là ho sO. - Có nhLng ho sO không là nh c sO. Nh$ v5y, S và P có m3t sB ph9n t‘ giao nhau, nh$ng cA S l”n P =.u không là t5p con th/c s/ c a nhau. Ta nói, hai khái ni8m "nh c sO" và "ho sO" có quan h8 giao nhau. Có th+ bi+u diHn b‹ng s› = Euler – Venn: S P 4. Quan h! tách r9i Quan h8 tách r%i là quan h8 giLa các khái ni8m mà ngo i diên c a chúng không có ph9n nào trùng nhau. Ví dK: Xét hai khái ni8m: S: “Nhi = ng” có ngo i diên S P: “GiAng viên = i h*c” có ngo i diên P. Ta có phán =oán: “Không có nhi = ng nào là giAng viên = i h*c và không có giAng viên = i h*c nào là nhi = ng”. Ta nói, S và P có quan h8 tách r%i. P S P= S 5. Quan h! +4i llp 20