Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Sơ đồ tư duy của Tony và Barry Buzan để phát triển khái niệm Sinh học cơ thể trong dạy học Sinh học 11 Trung học phổ thông

Chia sẻ: Na Na | Ngày: | Loại File: DOCX | Số trang:27

Thêm vào BST

Báo xấu

162
lượt xem 20
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án hướng tới xác định các quy trình và biện pháp tổ chức HS phát triển các khái niệm cơ bản cấp độ cơ thể theo hướng vận dụng lý thuyết sơ đồ tư duy (SĐTD) của Tony và Barry Buzan nhằm góp phần nâng cao chất lượng lĩnh hội các KN cơ bản cấp độ cơ thể qua đó rèn luyện được kỹ năng lập SĐTD của HS trong dạy học phần Sinh học cơ thể lớp 11 trung học phổ thông (THPT0. Cấu trúc logic của các KN cơ bản cấp độ cơ thể trong chương trình Sinh học 11 và khái quát được quá trình sự hình thành và phát triển các KN cơ bản trong chương trình Sinh học phổ thông.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Sơ đồ tư duy của Tony và Barry Buzan để phát triển khái niệm Sinh học cơ thể trong dạy học Sinh học 11 Trung học phổ thông

1 MỞ ĐẦU I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI 1. Xuất phát từ yêu cầu và định hướng đổi mới phương pháp dạy học hiện nay Báo cáo chính trị của Đại hội Đảng Cộng sản Việt Nam lần thứ XI tháng 4/2011, nghị quyết Hội nghị lần thứ 8, (Nghị Quyết số 29NQ/TW) của Ban Chấp hành Trung ương khóa XI ngày 04/11/2013, luật Giáo dục (2005) tại Điều 28 đã nêu những định hướng đặt ra cho ngành giáo dục nói chung và nhà trường phổ thông nói riêng nhiệm vụ quan trọng về việc nghiên cứu đổi mới phương pháp dạy học nhằm nâng cao hơn nữa chất lượng dạy học. 2. Xuất phát từ nhiệm vụ cơ bản của dạy học là hình thành và phát triển KN Các nhà nghiên cứu giáo dục học đã chỉ ra quan hệ bản chất giữa nhận thức, tư duy với sự hình thành và phát triển KN trong dạy học. Muốn nâng cao chất lượng dạy học không thể không chú trọng nghiên cứu sự hình thành và phát triển các KN cơ bản trong chương trình của môn học. 3. Xuất phát từ vị trí, vai trò của kiến thức KN trong chương trình Sinh học ở THPT Kiến thức KN về các cấp tổ chức sống chính là các đơn vị cấu trúc cơ bản trong chương trình Sinh học ở THPT. Một trong những mục tiêu trọng tâm của chương trình Sinh học 11 là phát triển các KN Sinh học cơ thể về các chức năng sinh lý cơ bản như chuyển hóa VCNL, cảm ứng, sinh trưởng và phát triển, sinh sản. Nhiệm vụ của người GV là phải vận dụng tiếp cận hệ thống để định hướng tổ chức cho HS hình thành và phát triển được các KN cơ bản cấp độ cơ thể, qua đó đáp ứng được mục tiêu của chương trình. 4. Xuất phát từ vai trò của SĐTD phù hợp với việc phát triển KN trong dạy học Sinh học ở THPT Xuất phát từ thực tiễn ứng dụng SĐTD trong dạy học cho thấy SĐTD là một công cụ hữu ích trong giảng dạy và học tập ở trường phổ thông cũng như các bậc học cao hơn. Sự phát triển các KN trong dạy học được thực hiện qua con đường đào sâu liên tục những hiểu biết về bản chất đối tượng nghiên cứu. Hình thức ghi chép bằng SĐTD cho phép người sử dụng mở rộng và đào sâu các ý tưởng. Do đó với SĐTD, việc nhận thức các KN sẽ vừa sâu sắc hơn vừa khái quát hơn. Nếu vận dụng SĐTD để phát triển KN Sinh học sẽ là một trong những hướng góp phần đáp ứng mục tiêu và nâng cao chất lượng dạy học Sinh học hiện nay. Xuất phát từ những lý do trên, đồng thời chúng tôi nhận thấy rằng chưa có
2 tác giả nào đi sâu nghiên cứu theo hướng vận dụng lý thuyết SĐTD để phát triển KN Sinh học ở THPT. Vì vậy chúng tôi chọn đề tài “Vận dụng lý thuyết Sơ đồ tư duy của Tony và Barry Buzan để phát triển khái niệm Sinh học cơ thể trong dạy học Sinh học 11 – THPT”. II. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU Xác định các quy trình và biện pháp tổ chức HS phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể theo hướng vận dụng lý thuyết SĐTD của Tony và Barry Buzan nhằm góp phần nâng cao chất lượng lĩnh hội các KN cơ bản cấp độ cơ thể qua đó rèn luyện được kỹ năng lập SĐTD của HS trong dạy học phần Sinh học cơ thể lớp 11 THPT. III. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 1. Nghiên cứu tổng quan và cơ sở lý luận về: Hình thành và phát triển KN trong dạy học nói chung, trong dạy học Sinh học nói riêng. Lý thuyết SĐTD của Tony và Barry Buzan và những ứng dụng của SĐTD trong dạy học. 2. Nghiên cứu cơ sở thực tiễn của đề tài, bao gồm: Tìm hiểu thực trạng về dạy và học các KN cơ bản cấp độ cơ thể trong chương trình Sinh học 11 THPT; tìm hiểu thực trạng về nhận thức và sử dụng SĐTD để dạy học Sinh học nói chung, để phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể trong dạy học Sinh học 11 nói riêng. 3. Phân tích sự hình thành và phát triển của các KN cơ bản trong chương trình Sinh học và phân tích cấu trúc logic của các KN cơ bản đó trong chương trình Sinh học 11 theo quan điểm tiếp cận hệ thống. 4. Xác định các quy trình vận dụng SĐTD để tổ chức HS phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể trong dạy học Sinh học 11 THPT. 5. Xác định các biện pháp tổ chức HS lập SĐTD trong quá trình phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể khi dạy học Sinh học 11 THPT. 6. Thực nghiệm sư phạm nhằm đánh giá hiệu quả các quy trình vận dụng SĐTD và các biện pháp lập SĐTD để phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể trong dạy học Sinh học 11 mà đề tài đã đề xuất. IV. ĐỐI TƯỢNG VÀ KHÁCH THỂ NGHIÊN CỨU 4.2. Đối tượng nghiên cứu: Lý thuyết SĐTD của Tony và Barry Buzan và ứng dụng của lý thuyết SĐTD trong dạy học. Các KN cơ bản cấp độ cơ thể trong chương trình Sinh học 11 THPT. Quy trình và biện pháp phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể trong chương trình Sinh học 11 theo hướng vận dụng lý thuyết SĐTD. 4.1. Khách thể nghiên cứu:
3 Quá trình dạy và học phần Sinh học cơ thể lớp 11 ở trường THPT. V. GIỚI HẠN ĐỀ TÀI Trong khuôn khổ luận án, chúng tôi tập trung một số nội dung sau: Nhiệm vụ phát triển KN sinh học cơ thể được xác định giới hạn là phát triển 4 KN cơ bản cấp độ cơ thể trong chương trình Sinh học 11 THPT (KN Chuyển hóa VCNL, KN Cảm ứng , KN Sinh trưởng và phát triển, KN Sinh sản). Quan điểm vận dụng lý thuyết SĐTD để phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể được đề tài tập trung khai thác ở khía cạnh: vận dụng SĐTD như là công cụ, biện pháp dạy học để tổ chức HS phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể trong dạy học Sinh học 11 THPT. VI. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC Nếu xác định được các quy trình và biện pháp tổ chức HS phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể theo hướng vận dụng lý thuyết SĐTD của Tony và Barry Buzan và sử dụng chúng trong dạy học Sinh học 11 sẽ nâng cao chất lượng lĩnh hội các KN cơ bản cấp độ cơ thể, qua đó rèn luyện được kỹ năng lập SĐTD cho HS. VII. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 1. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết 2. Phương pháp điều tra thực trạng dạy học 3. Phương pháp quan sát sư phạm 4. Phương pháp chuyên gia 5. Phương pháp thực nghiệm sư phạm 6. Phương pháp thống kê toán học và xử lý kết quả thực nghiệm VIII. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN 1. Hệ thống hóa được cơ sở lý luận và thực tiễn của vận dụng lý thuyết SĐTD để phát triển KN Sinh học cơ thể trong dạy học Sinh học THPT. 2. Phân tích cấu trúc logic của các KN cơ bản cấp độ cơ thể trong chương trình Sinh học 11 và khái quát được quá trình sự hình thành và phát triển các KN cơ bản trong chương trình Sinh học phổ thông. 3. Xác định được quy trình vận dụng SĐTD để tổ chức HS phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể trong dạy học Sinh học 11 THPT. 4. Tổ chức phát triển 4 KN cơ bản cấp độ cơ thể trong dạy học Sinh học 11 theo các quy trình đã xác định. 5. Xác định các biện pháp tổ chức HS lập SĐTD trong quá trình phát triển phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể trong dạy học Sinh học 11 THPT. Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI
4 1.1 TỔNG QUAN NHỮNG VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI 1.1.1 Tổng quan các nghiên cứu về hình thành và phát triển KN trong dạy học 1.1.1.1 Tổng quan các nghiên cứu về hình thành và phát triển KN trong dạy học ở trên thế giới Các vấn đề cơ bản về KN trong dạy học các môn học như: con đường hình thành KN, những yêu cầu, nguyên tắc cần thiết để giảng dạy tốt một KN, phương pháp lĩnh hội KN của HS…đã được các tác giả trên thế giới đề cập đến. Hình thành và phát triển KN trong dạy học Sinh học được các nhà nghiên cứu trên thế giới quan tâm, cụ thể là đối với chương trình Sinh vật học đại cương. Phần lớn các công trình đều tập trung phân tích sự phát triển nội dung các KN sinh vật học. Nhiều tác giả chỉ mô tả sự triển khai nội dung khoa học của từng KN, chưa vạch ra cơ sở lý luận chỉ dẫn cách phân tích sự phát triển của các loại KN. Mặt khác phương pháp hình thành KN chưa được chú ý như mặt nội dung của KN. 1.1.1.2 Tổng quan các nghiên cứu về hình thành và phát triển KN trong dạy học ở Việt Nam Hệ thống các KN cơ bản, phân tích sự hình thành và phát triển KN sinh học chuyên khoa, KN sinh học đại cương. Nghiên cứu sự hình thành và phát triển các KN cơ bản ở cấp độ tế bào và cơ thể trong chương trình Sinh học ở THCS một cách có hệ thống, khá đầy đủ… Các nghiên cứu tập trung xây dựng con đường của quá trình hình thành một KN trong dạy học Sinh học. Nghiên cứu những hình thức phát triển KN thường gặp trong chương trình Sinh học đại cương. Xác định các hướng hợp lý để phát triển KN. Vận dụng quan điểm tiếp cận cấu trúc hệ thống nghiên cứu sự sống ở mọi cấp độ tổ chức sống, đồng thời phân tích nội dung các KN ở các cấp độ tổ chức sống khác nhau trong sinh giới. Từ đó phát triển các nghiên cứu theo hướng xác định các logic, phương pháp và biện pháp tổ chức dạy học các KN Sinh học hiệu quả nhất. 1.1.2 Tổng quan các nghiên cứu về lý thuyết SĐTD và ứng dụng của SĐTD trong dạy học 1.1.2.1 Tổng quan tình hình nghiên cứu về lý thuyết SĐTD và ứng dụng của SĐTD trong dạy học ở trên thế giới Từ công trình nghiên cứu về SĐTD cũng như các hoạt động ứng dụng SĐTD ở trên thế giới có thể nhận thấy Tony và Barry Buzan thành công khi đã phát minh ra SĐTD. Riêng đối với những nghiên cứu về SĐTD trong lĩnh vực giáo
5 dục, đa số các nghiên cứu tập trung theo hướng phân tích, khai thác SĐTD như một công cụ để phát triển năng lực tư duy trong việc học tập nói chung. SĐTD là công cụ đắc lực cho quá trình ghi nhớ, hệ thống kiến thức, lập kế hoạch, soạn bài học, xây dựng ý tưởng sáng tạo... 1.1.2.2 Tổng quan tình hình nghiên cứu về lý thuyết SĐTD và ứng dụng của SĐTD trong dạy học ở Việt Nam Các nghiên cứu về SĐTD và ứng dụng SĐTD trong dạy học ở trong nước: + Từ nghiên cứu lý thuyết SĐTD, các tác giả đã có những nhận xét, đánh giá về ưu điểm SĐTD, đề xuất quy trình xây dựng và sử dụng SĐTD trong từng môn học cụ thể, kết hợp các phương pháp dạy học tích cực với sử dụng SĐTD. + SĐTD được vận dụng vào các mục đích khác nhau của lí luận dạy học như: nghiên cứu tài liệu mới, ôn tập củng cố kiến thức. Qua đó hình thành và phát triển năng lực nhận thức trong học tập cho. + Vận dụng SĐTD để tổ chức dạy học với các hình thức khác nhau như cá nhân, nhóm, tập thể đều đạt những hiệu quả. 1.2 CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI 1.2.1 Cơ sở lý luận của việc hình thành và phát triển KN trong dạy học Sinh học ở THPT 1.2.1.1 Bản chất của KN – KN sinh học KN sinh học là những KN phản ánh các dấu hiệu và thuộc tính bản chất của các cấu trúc sống, của các hiện tượng, quá trình của sự sống, cũng như những mối liên hệ, mối tương quan giữa chúng với nhau. 1.2.1.2 Đặc điểm của KN và KN Sinh học *Các đặc điểm chung của KN: Tính bản chất, tính chung, tính phát triển biện chứng. *Đặc điểm KN sinh học trong chương trình Sinh học phổ thông:Trong chương trình Sinh học ở phổ thông, các KN được trình bày từ chỗ chưa đầy đủ, sâu sắc đến chỗ đầy đủ, sâu sắc hơn. Hệ thống KN liên quan chặt chẽ với nhau, được hình thành và phát triển theo một trật tự logic. 1.2.1.3 Cấu trúc logic của KN: Mỗi KN là một chỉnh thể bao gồm hai mặt nội hàm và ngoại diên. Hai mặt này tạo thành cấu trúc logic của KN. 1.2.1.4 Các loại KN Sinh học *Dựa vào phạm vi phản ánh rộng hay hẹp của KN: KN đại cương và chuyên khoa. *Dựa vào mức độ phổ biến của KN: KN giống và KN loài. 1.2.1.5 Định nghĩa KN
6 *Bản chất của định nghĩa KN: Định nghĩa một KN là vạch rõ nội hàm của nó nghĩa là đưa ra một số dấu hiệu bản chất đủ để xác định nó. *Các cách định nghĩa KN: +Định nghĩa thông qua việc xác định giống gần nhất và sự khác biệt nhau về loài. + Định nghĩa theo nguồn gốc. + Định nghĩa theo tên gọi. 1.2.1.6 Hình thành và phát triển KN trong dạy học Sinh học *Ý nghĩa việc hình thành và phát triển KN trong dạy học Sinh học *Con đường hình thành KN trong dạy học Con đường hình thành KN trong dạy học Sinh học gồm: bước 1Xác định nhiệm vụ nhận thức; bước 2 Nhận biết một số dấu hiệu của KN; b ước 3Phân tích dấu hiệu chung và bản chất của KN; bước 4Đưa KN mới vào hệ thống KN đã có; bước 5Luyện tập và vận dụng KN. *Các hướng phát triển KN trong dạy hoc Sinh học Cụ thể hóa nội dung của KN Hoàn thiện nội dung của KN Làm xuất hiện KN mới 1.2.1.7 Các nguyên tắc trong dạy học KN Sinh học Nguyên thắc thứ nhất, quán triệt mục tiêu và chương trình đào tạo Nguyên tắc thứ hai, đảm bảo tính chính xác và khoa học của nội dung Nguyên tắc thứ ba, đảm bảo tính hệ thống và tính kế thừa Nguyên tắc thứ tư, dạy học phù hợp với nhận thức của HS Nguyên tắc thứ năm, phát huy tính tích cực và chủ động của HS Nguyên tắc thứ sáu, tiếp cận quan điểm hệ thống để dạy học KN Sinh học 1.2.2 Cơ sở lý thuyết về SĐTD của Tony và Barry Buzan 1.2.2.1 Khái niệm về SĐTD *Khái niệm về tư duy *Khái niệm về tư duy mở rộng: Theo T. Buzan, bộ não con người không tư duy theo kiểu tuần tự và đơn điệu mà nó tư duy theo nhiều hướng khác nhau, cùng một lúc, xuất phát từ những điểm kích hoạt tại trung tâm ở dạng hình ảnh hoặc từ khóa và gọi đó là Tư duy mở rộng. *Khái niệm SĐTD: SĐTD là một hình thức ghi chép sử dụng màu sắc và hình ảnh, để mở rộng và đào sâu các ý tưởng. Ở giữa SĐTD là một ý tưởng hay hình ảnh trung tâm. Ý tưởng hay hình ảnh trung tâm này sẽ được phát triển bằng các nhánh. Nhờ sự kết nối giữa các nhánh, các ý tưởng được liên kết với nhau khiến SĐTD có thể bao quát được các ý tưởng trên một phạm vi sâu rộng mà các ý tưởng thông thường không thể làm được. SĐTD là biểu hiện của Tư duy mở rộng, vì thế nó là chức năng vốn có của tư duy.
7 1.2.2.2 Cơ sở khoa học của SĐTD Chức năng của bộ não với các kỹ năng tư duy Tính toàn thể trong hoạt động của bộ não Các chức năng của não bộ với hoạt động tư duy Quá trình học và ghi nhớ dưới góc độ tâm lý hoc Cách ghi chép thông thường khiến bộ não bị kìm hãm 1.2.2.3 Quy tắc lập SĐTD và quy trình rèn luyện kỹ năng lập SĐTD trong dạy học * Quy tắc lập SĐTD: để lập SĐTD cần đảm bảo: Nhóm quy tắc kỹ thuật, nhóm quy tắc bố trí. * Quy trình rèn luyện kỹ năng lập SĐTD trong dạy học Giai đoạn 1 Làm quen với SĐTD Giai đoạn 2 Tập vẽ SĐTD Giai đoạn 3 Thực hành vẽ SĐTD trên giấy Giai đoạn 4Luyện tập và phát triển kỹ năng vẽ SĐTD * Công cụ thiết kế SĐTD: Thiết kế SĐTD bằng tay (thủ công), thiết kế SĐTD bằng các phần mềm máy tính * Cách đọc SĐTD: SĐTD được vẽ, viết và đọc theo hướng bắt nguồn từ trung tâm di chuyển ra phía ngoài và sau đó là theo chiều kim đồng hồ. 1.2.2.4 Phân loại SĐTD * Phân loại SĐTD theo lĩnh vực ứng dụng : SĐTD trong lĩnh vực dạy học; SĐTD trong các lĩnh vực chuyên môn. * Phân loại SĐTD theo nội dung học tập: SĐTD theo đề cương; SĐTD theo chương; SĐTD theo đoạn văn. 1.2.2.5 Vai trò của SĐTD đối với quá trình nhận thức trong học tập: Việc xây dựng được SĐTD sẽ mang lại những lợi ích về các mặt: ghi nhớ; phát triển nhận thức, tư duy, khả năng sáng tạo. Nghĩa là cùng với việc hình thành kiến thức, kỹ năng tư duy của HS cũng được phát triển. 1.2.2.6 Những đặc trưng của SĐTD * Cách thức biểu hiện của tư duy bằng sơ đồ so với tư duy truyền thống. * Cách thức thể hiện của SĐTD so với Graph. 1.2.2.7 Mối quan hệ giữa lý thuyết SĐTD với việc phát triển KN trong dạy học * SĐTD phù hợp với các thao tác tư duy logic để hình thành và phát triển KN trong dạy học
8 * Cách thể hiện của SĐTD phù hợp để diễn đạt sự phát triển KN trong dạy học Vận dụng lí thuyết SĐTD để phát triển KN nghĩa là dùng ngôn ngữ của SĐTD ghi lại nhận thức của mỗi cá nhân về sự phát triển KN. Và SĐTD lập được đó là kết quả quá trình tư duy nhận thức sự vận động và phát triển của KN được hình thức hóa bằng một sơ đồ gọi là SĐTD phát triển KN. Đồng thời logic nhận thức của cá nhân về KN phải được khái quát để phù hợp với logic khoa học của KN đó. 1.3 CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.3.1 Mục đích, đối tượng, phương pháp và nội dung điều tra thực trạng 1.3.2 Kết quả và phân tích 1.3.2.1 Thực trạng dạy các KN cơ bản cấp độ cơ thể trong chương trình Sinh học 11 THPT Qua điều tra cho thấy rất nhiều GV chưa nhận thức sâu sắc bản chất của việc tiếp cận quan điểm hệ thống trong dạy các KN cơ bản cấp độ cơ thể trong chương trình Sinh học 11. Những hạn chế nhất định về nhận thức, phương pháp giảng dạy các KN cơ bản về cấp độ cơ thể đã ảnh hưởng đến chất lượng lĩnh hội kiến thức KN đó của HS. 1.3.2.2 Thực trạng về hiểu biết và sử dụng SĐTD trong dạy học Sinh học Nhìn chung, đa số GV đều biết đến SĐTD. Tuy nhiên, GV đều dừng lại ở mức độ hiểu biết nhất định về SĐTD. Tỉ lệ GV có sử dụng SĐTD trong dạy học Sinh học là còn hạn chế. Khi GV sử dụng SĐTD trong dạy học Sinh học vẫn chưa thực hiện theo một quy trình sư phạm nào mà chủ yếu là bằng kinh nghiệm dạy học cá nhân. GV thường dùng SĐTD để củng cố và hệ thống kiến thức bài học cho HS. GV vẫn chưa chú ý rèn luyện cho HS kỹ năng xây dựng và sử dụng SĐTD trong học tập. 1.3.2.3 Thực trạng vận dụng SĐTD để phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể trong dạy học Sinh học 11 THPT Kết quả điều tra cho thấy nhận thức của phần lớn GV về việc vận dụng SĐTD để phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể là còn khá mới mẻ. GV chưa thật sự quan tâm đến vấn đề này. 1.3.2.4 Thực trạng nhận thức các KN cơ bản ở cấp độ cơ thể của HS Nhìn chung, sự lĩnh hội các KN cơ bản cấp độ cơ thể của HS là chưa đầy đủ và mới chỉ dừng lại ở mức độ biểu tượng, chưa phân biệt được chính xác dấu hiệu bản chất và dấu hiệu không bản chất của mỗi KN. Chương 2. VẬN DỤNG SƠ ĐỒ TƯ DUY ĐỂ PHÁT TRIỂN KHÁI NIỆM SINH HỌC CƠ THỂ TRONG DẠY HỌC SINH HỌC 11 THPT
9 2.1 VẬN DỤNG SĐTD ĐỂ PHÁT TRIỂN CÁC KN SINH HỌC CẤP ĐỘ CƠ THỂ TRONG DẠY HỌC SINH HỌC 11 (hình 2.1) Hinh 2.. Logic v ̀ ận dụng SĐTD để phát triển KN Sinh học cơ thể trong dạy học Sinh học 11 2.2 XÁC ĐỊNH VÀ PHÂN TÍCH CÁC KN SINH HỌC CƠ THỂ TRONG CHƯƠNG TRÌNH SINH HỌC 11 2.2.1 Phân tích chương trình Sinh học 11 Cấu trúc chương trình Sinh học 11 được thể hiện trong 4 chương: Chương I. Chuyển hóa VCNL; Chương II. Cảm ứng; Chương III. Sinh trưởng và phát triển; Chương IV. Sinh sản. Về nội dung, chương trình Sinh học 11 nghiên cứu cấp TCS cơ thể nhưng là cơ thể đa bào, tập trung nghiên cứu cơ thể TV và ĐV (có cả người) và đi sâu vào 4 hoạt động chức năng đặc trưng của cơ thể sống (tương ứng với 4 chương). Các hoạt động chức năng đặc trưng này cũng chính là các KN Sinh học cơ bản đóng vai trò trọng tâm của toàn bộ chương trình Sinh học 11. Vì mỗi hoạt động sinh lí ở TV và ĐV có những đặc điểm riêng, nên SGK trình bày thành phần riêng biệt TV và ĐV trong từng chương (Phần A Giới thiệu hoạt động sinh lí đó ở TV, phần B Giới thiệu hoạt động sinh lí đó ở ĐV). Chính điều này vừa mang tính thuận lợi nhưng đồng thời cũng dẫn đến khó khăn cho GV và HS trong dạy và học. Mục đích cuối cùng là phải phát triển được 4 KN cơ bản cấp độ cơ thể trong dạy học Sinh học 11 THPT. 2.2.2 Khái quát quá trình phát triển các KN cơ bản trong chương trình Sinh học phổ thông 2.2.2.1 Quá trình phát triển KN Chuyển hóa VCNL trong chương trình Sinh học phổ thông
10 2.2.2.2 Quá trình phát triển KN Cảm ứng trong chương trình Sinh học phổ thông 2.2.2.3 Quá trình phát triển KN Sinh trưởng và phát triển trong chương trình Sinh học phổ thông 2.2.2.4 Quá trình phát triển KN Sinh sản trong chương trình Sinh học phổ thông 2.2.3 Phân tích cấu trúc logic các KN cơ bản ở cấp độ cơ thể trong chương trình Sinh học 11 2.2.3.1 Cấu trúc logic của KN Chuyển hóa VCNL cấp độ cơ thể * Nội hàm KN Chuyển hóa VCNL cấp độ cơ thể: ̉ Bang 2.. Nội hàm KN chuyển hóa VCNL cấp độ cơ thể Dấu hiệu bản chất của KN Nội dung của dấu hiệu bản chất Nguồn nguyên Lấy vật chất và liệu NL từ môi Cơ quan thực hiện trường bên ngoài Cơ chế Biến đổi vật Cơ quan thực hiện 1.Thu nhận VC chất NL thành các chất Cơ chế dinh dưỡng Vận chuyển các Các chất chất dinh dưỡng Cơ quan thực hiện đến tế bào Cơ chế Tổng hợp vật chất và tích lũy năng lượng 2.Chuyển hóa Phân giải vật VCNL ở tế bào chất và giải phóng năng lượng 3.Đào thải, bài Sản phẩm tiết VCNL Cơ quan thực hiện 4.Điều hòa cân bằng nội môi (điều hòa chuyển hóa VCNL) *Ngoại diên KN Chuyển hóa VCNL cấp độ cơ thể: tập hợp những quá trình chuyển hóa VCNL ở cơ thể Sinh vật có chứa tất cả các dấu hiệu trên. Cụ
11 thể là tất cả quá trình chuyển hóa VCNL ở cơ thể TV theo phương thức tự dưỡng và quá trình chyển hóa VC – NL ở cơ thể ĐV theo phương thức dị dưỡng. 2.2.3.2 Cấu trúc logic của KN Cảm ứng cấp độ cơ thể * Nội hàm KN Cảm ứng cấp độ cơ thể: ̉ Bang 2. . Nội hàm KN Cảm ứng ở cấp độ cơ thể Dấu hiệu bản chất của Nội dung của dấu hiệu bản chất KN 1.Thu nhận kích Tác nhân kích thích thích Bộ phận thu nhận kích thích 2. Dẫn truyền kích thích (Phương thức truyền thông tin) Bộ phận phân tích, tổng hợp kích thích Bộ phận trả lời kích thích 3. Xử lý và trả lời Cơ chế cảm ứng để trả lời kích thích kích thích Biểu hiện của hình thức trả lời kích thích (Hình thức cảm ứng) Vai trò cảm ứng * Ngoại diên KN Cảm ứng cấp độ cơ thể: tập hợp những quá trình cảm ứng ở cơ thể sinh vật (đa bào) có chứa tất cả các dấu hiệu trên. Nghĩa là tất cả quá trình cảm ứng ở TV và ở ĐV (hướng sáng, hướng đất …ở TV; phản xạ, tập tính ở ĐV…) 2.2.3.3 Cấu trúc logic của KN Sinh trưởng và phát triển cấp độ cơ thể *Nội hàm KN Sinh trưởng và phát triển cấp độ cơ thể: ̉ Bang 2. . Nội hàm KN Sinh trưởng và phát tiển cấp độ cơ thể Dấu hiệu bản chất Nội dung của dấu hiệu bản chất của KN 1.Tăng kích thước, khối Biểu hiện lượng cơ thể (Biến đổi sinh Cơ chế trưởng) Đặc điểm 2.Phân hóa tế bào, mô và hình Biểu hiện thành cơ quan, hệ cơ quan Cơ chế trong cơ thể (Biến đổi phát Đặc điểm triển) Quan hệ ST và PT 3.Điều hòa ST và PT Nhân tố bên trong
12 Nhân tố bên ngoài *Ngoại diên KN Sinh trưởng và phát triển cấp độ cơ thể: tập hợp những quá trình sinh trưởng và phát triển ở cơ thể sinh vật có chứa tất cả các dấu hiệu trên. Nghĩa là tất cả các quá trình sinh trưởng và phát triển ở cơ thể TV, sinh trưởng và phát triển ở cơ thể ĐV. Ví dụ: Sinh trưởng sơ cấp và thứ cấp ở TV, Sinh trưởng và phát triển qua biến thái ở ĐV… 2.2.3.4 Cấu trúc logic của KN Sinh sản cấp độ cơ thể * Nội hàm KN sản cấp độ cơ thể: ̉ Bang 2. . Nội hàm KN Sinh sản cấp độ cơ thể Dấu hiệu bản chất của KN Nội dung của dấu hiệu bản chất SSVT: 1.Nguồn vật chất di truyền SSHT: SSVT: Cơ chế SSHT: SSVT: 2.Truyền đạt vật chất di truyền Phương thức SSHT: SSVT: Vai trò SSHT: Nhân tố bên trong SSVT: 3.Điều hòa sinh sản Nhân tố bên ngoài SSHT: *Ngoại diên KN Sinh sản cấp độ cơ thể: tập hợp những quá trình sản ở cơ thể sinh vật (đa bào) có chứa tất cả các dấu hiệu trên. Nghĩa là tất cả quá trình sinh sản ở TV và sinh sản ở ĐV. Ví dụ: SSVT (sinh sản sinh dưỡng ở cây thuốc bỏng, cây khoai lang…, trinh sinh ở ong đực…); SSHT (SSHT với hình thức thụ phấn nhờ gió của ngô…, SSHT với hình thức đẻ trứng ở chim…). 2.3 VÂN DUNG SĐTD ĐÊ PHAT TRIÊN CAC KN C ̣ ̣ ̉ ́ ̉ ́ Ơ BẢN CÂP ĐÔ C ́ ̣ Ơ THÊ TRONG DAY HOC SINH HOC 11 ̉ ̣ ̣ ̣ 2.3.1 Các quy trình vận dụng SĐTD để tổ chức HS phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể trong dạy học Sinh học 11 2.3.1.1 Định hướng xây dựng các quy trình 2.3.1.2 Quy trình vận dụng SĐTD để tổ chức HS phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể theo con đường quy nạp Khi thực hiện theo con đường quy nạp tổng hợp để phát triển mỗi KN cơ bản cấp độ cơ thể, GV tổ chức cho HS nghiên cứu phân tích nội dung của mỗi
13 hoạt động sinh lí đó theo bố cục của từng chương như trong SGK 11 (nghiên cứu nội dung phần TV đến phần ĐV). Cuối cùng khái quát hóa để xác định các dấu hiệu bản chất dẫn đến nhận thức nội hàm KN cơ bản cấp độ cơ thể.
14 Hinh 2.. Quy trình v ̀ ận dụng SĐTD để tổ chức HS phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể theo con đường quy nạp Bước 1. Xác định nhiệm vụ nhận thức KN cơ bản cấp độ cơ thể: Bước này vừa giúp HS xác định được vị trí, ý nghĩa của KN cần nhận thức vừa tạo cho HS ý thức sẵn sàng nhận thức KN một cách hứng thú, tự giác. GV có thể sử dụng nhiều biện pháp khác nhau nhằm định hướng cho việc phát triển KN một cách tích cực. Bước 2. Phân tích nội dung và phát triển KN chuyên khoa theo các logic khác nhau bằng lập SĐTD: Khi nghiên cứu mỗi chương trong SGK Sinh học 11, GV tổ chức cho HS phân tích lần lượt những nội dung cụ thể qua mỗi bài và mỗi phần trong từng chương theo bố cục như SGK. Trên cơ sở đó, GV tổ chức HS lập SĐTD theo logic nhận thức cá nhân để ghi lại những nhận thức mình về các kiến thức chuyên khoa. Bước 3. Khái quát hóa để xác định dấu hiệu bản chất của KN cơ bản cấp độ cơ thể: Sau khi lập được SĐTD phân tích nội dung qua các bài trong mỗi chương, đến phần tổng kết chương GV tổ chức HS trừu tượng hóa, khái quát hóa để tìm ra các dấu hiệu chung, bản chất của hoạt động sinh lí ở cấp độ cơ thể. Bước 4. Lập SĐTD diễn đạt KN cơ bản cấp độ cơ thể theo các dấu hiệu bản chất: Sau khi đã xác định được các dấu hiệu chung và bản chất của KN cơ bản, vận dụng SĐTD để diễn đạt lại nội hàm KN theo các dấu hiệu bản chất đó. Bước 5. Vận dụng KN: KN được nắm vững nghĩa là phải nhớ, hiểu, vận dụng nó để lĩnh hội KN khác. GV tổ chức HS luyện tập vận dụng KN bằng các câu hỏi, bài tập trong đó KN được sử dụng như một công cụ giải quyết vấn đề. 2.3.1.3 Quy trình vận dụng SĐTD để tổ chức HS phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể theo con đường diễn dịch Khi thực hiện theo con đường diễn dịch để phát triển mỗi KN cơ bản cấp độ cơ thể, GV xác định và đưa ra các chủ đề mà mỗi chủ đề này chính là mỗi dấu hiệu bản chất của KN. Trên cơ sở đó GV tổ chức cho HS nghiên cứu, tìm tòi những thông tin trong SGK ở cả phần TV và phần ĐV để chứng minh và làm rõ nội dung của từng chủ đề mà GV vừa nêu ra. Cuối cùng tổng hợp, khái quát lại thì HS sẽ nhận thức KN cơ bản cấp độ cơ thể một cách đầy đủ, trọn vẹn.
15 Hinh 2.. Quy trình v ̀ ận dụng SĐTD để tổ chức HS phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể theo con đường diễn dịch Bước 1. Xác định nhiệm vụ nhận thức KN cơ bản cấp độ cơ thể Bước 2. Xác định các dấu hiệu bản chất của KN cơ bản cấp độ cơ thể: Khi xác định các dấu hiệu bản chất của KN cơ bản cấp độ cơ thể, GV phải dựa vào sự phân tích logic nội hàm KN đó. Bước 3. Lập SĐTD phân tích nội dung kiến thức chuyên khoa của từng dấu hiệu bản chất: Có thể xem các dấu hiệu bản chất của KN cơ bản như là một chủ đề nhỏ và đây chính là dạy học theo từng chủ đề.Trên cơ sở đó tổ chức HS lập SĐTD phân tích nội dung của mỗi chủ đề theo nhận thức cá nhân. Như vậy, cùng chủ đề có thể lập được các SĐTD phân tích nội dung theo các logic khác nhau. Bước 4. Lập SĐTD diễn đạt KN cơ bản cấp độ cơ thể theo các dấu hiệu bản chất: GV định hướng HS khái quát hóa và có thể tái thiết lập các SĐTD diễn đạt lại các chủ đề theo logic thể hiện tính khái nhất của từng dấu hiệu bản chất. Từ đó HS tái thiết lập thành một SĐTD diễn đạt KN cơ bản cấp độ cơ thể theo các dấu hiệu bản chất. Bước 5. Vận dụng KN 2.3.1.4 Quy trình vận dụng SĐTD để tổ chức HS phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể theo con đường quy nạp bộ phận Với con đường quy nạp bộ phận, GV tổ chức lập SĐTD theo con đường quy nạp nhưng chỉ ở phần TV. Tiếp đến, sau khi HS nghiên cứu xong nội dung ở phần ĐV, bằng biện pháp suy diễn tương tự, GV tổ chức HS lập SĐTD diễn đạt KN cơ bản cấp độ cơ thể (cả TV và ĐV) theo các dấu hiệu bản chất. Hinh 2. .Quy trình v ̀ ận dụng SĐTD để tổ chức HS phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể theo con đường quy nạp bộ phận Từ bước 1 đến bước 4: Cách tổ chức thực hiện giống với bước 1 đến 4 của quy trình phát triển KN theo con đường nạp, tuy nhiên chỉ tiến hành thực hiện với nội dung của phần TV trong chương. Bước 5.Bằng logic suy diễn tương tự, bổ sung và hoàn chỉnh SĐTD diễn đạt KN cơ bản cấp độ cơ thể theo các dấu hiệu bản chất: Bước này, GV tiếp tục tổ chức cho HS nghiên cứu nội dung phần ĐV để bổ sung và hoàn chỉnh SĐTD ở bước 4 thành SĐTD phát triển KN cơ bản đó nhưng chung cho cấp độ cơ thể.
16 Bước 6.Vận dụng KN 2.3.1.5. Khái quát quan điểm vận dụng SĐTD để phát triển KN Sinh học cơ thể trong dạy học Sinh học 11 Hinh 2.. Qu ̀ an điểm vận dụng SĐTD để phát triển KN sinh học cơ thể trong dạy học SH 11 2.3.2 Phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể trong dạy học Sinh học 11 theo các quy trình vận dụng SĐTD đã xác định 2.3.2.1 Phát triển KN Chuyển hóa VCNL cấp độ cơ thể trong dạy học Sinh học 11 theo con đường quy nạp bô phân ̣ ̣ 2.3.2.2 Phát triển KN Cảm ứng cấp độ cơ thể trong dạy học Sinh học 11 theo con đường quy nạp 2.3.2.3 Phát triển KN Sinh trưởng và phát triển ở cấp độ cơ thể trong dạy học Sinh học 11 theo con đường diễn dịch 2.3.2.4 Phát triển KN Sinh sản cấp độ cơ thể trong dạy học Sinh học 11 theo con đường diễn dịch 2.3.3 Biện pháp tổ chức HS lập SĐTD để phát triển các KN Sinh học cơ thể trong dạy học Sinh học 11 2.3.3.1 Cơ sở xác định biện pháp lập SĐTD Mục tiêu thứ nhất: HS phải lập được hai loại SĐTD để phát triển KN: Loại SĐTD phân tích nội dung; loại SĐTD diễn đạt nội hàm KN theo các dấu hiệu bản chất *Mục tiêu thứ hai: HS lập SĐTD phải đảm bảo quy trình, kỹ thuật cơ bản. *Mục tiêu thứ ba: quá trình tổ chức HS lập SĐTD phải thể hiện được các mức độ tăng dần tính tích cực và tự lực của HS, cụ thể là: ̀ 2.. Sơ đồ quá trình tổ Hinh chức HS lập SĐTD
17 2.3.3.2 Các biện pháp tổ chức HS lập SĐTD để phát triển KN Tiêu chí để phân loại các biện pháp lập SDTD chính là mức độ tham gia và tính tự lực của HS trong quá trình tổ chức HS lập SĐTD. * Biện pháp 1. GV lập SĐTD làm mẫu, HS theo dõi, làm quen và bắt chước Hinh 2.. Quy trình t ̀ ổ chức HS lập SĐTD theo biện pháp 1 *Biện pháp 2. HS tập lập SĐTD dựa vào mẫu SĐTD gợi ý của GV Hinh 2.. Quy trình t ̀ ổ chức HS lập SĐTD theo biện pháp 2 * Biện pháp 3. HS tự lập SĐTD có sự hướng dẫn, định hướng của GV
18 Hinh 2.. Quy trình t ̀ ổ chức HS lập SĐTD theo biện pháp 3 * Biện pháp 4. HS tự lực lập SĐTD theo nhiệm vụ GV đặt ra. Hinh 2.. Quy trình l ̀ ập SĐTD theo biện pháp 4
19 Chương 3.THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM 3.1 MUC ĐICH TH ̣ ́ ỰC NGHIÊM ̣ Thực nghiệm sư phạm nhằm đánh giá hiệu quả của việc sử dụng các quy trình vận dụng SĐTD và các biện pháp lập SĐTD để phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể trong dạy học Sinh học 11 mà đề tài đã đề xuất. 3.2 NÔI DUNG TH ̣ ỰC NGHIÊM ̣ 3.2.1 Nội dung tiến hành thực nghiệm Đề tài TN các quy trình vận dụng SĐTD để tổ chức HS phát triển 4 KN cơ bản cấp độ cơ thể tương ứng với 4 chương trong chương trình Sinh học lớp 11. Áp dụng các biện pháp tổ chức HS lập SĐTD trong quá trình phát triển 4 KN đó. 3.2.2 Nội dung đánh giá của thực nghiệm Đánh giá chất lượng lĩnh hội kiến thức 4 KN cơ bản cấp độ cơ thể của HS. Đánh giá kỹ năng lập SĐTD của HS trong quá trình phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể. 3.3 PHƯƠNG PHAP TH ́ ỰC NGHIÊM ̣ 3.3.1 Chọn trường, lớp thực nghiệm: Chúng tôi đã liên hệ và chọn các trường THPT trên địa bàn tỉnh Thừa Thiên Huế và tỉnh Quảng Trị để tiến hành TN. 3.3.2 Chọn GV dạy thực nghiệm: Trước khi tiến hành TN chúng tôi đã thống nhất với GV cộng tác các ý đồ của quá trình TN. 3.3.3 Bố trí thực nghiệm 3.3.3.1 Đối với đánh giá chất lượng lĩnh hội kiến thức các KN cơ bản cấp độ cơ thể của HS: Tiến hành TN song song và kiểm tra giữa nhóm lớp TN và nhóm lớp ĐC: + Nhóm lớp TN: Sử dụng các các quy trình vận dụng SĐTD để tổ chức HS phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể. Sử dụng các biện pháp tổ chức HS lập SĐTD để phát triển các KN cơ bản đó. + Nhóm lớp ĐC: GV giữ nguyên giáo án truyền thống đang sử dụng. 3.3.3.2 Đối với đánh giá kỹ năng lập SĐTD của HS trong quá trình phát triển các KN cơ bản cấp độ cơ thể: Chúng tôi tiến hành thu mẫu là các SĐTD mà HS
20 đã lập trong quá trình TN, phân loại các mẫu thu được và đánh giá theo cùng một thang tiêu chí đo kỹ năng lập SĐTD (Bảng 3.1). ̉ Bang 3.. Bảng các tiêu chí đánh giá kỹ năng lập SĐTD Kỹ năng Mức độ Điểm tối Điểm ĐG của kỹ đa năng (Tiêu chí – M) 0đ≤ M1