26 TRẦ N THị KIM ANH - LỀ NGHÊNH XUÂN...
LỄ NGHÊNH XdfiN
THƠ I LÊ - TRỊ NH
TRẦ N THỊ KIM ANH
ễ N gh ênh x u â n n gu yên là m ộ t p h ầ n
củ a lễ tế N gũ đ ế thờ i cổ ở T ru n g Quôc.
Theo lễ củ a N ho gia thì t ế N gũ đê là
m ộ t tro n g các ng hi lễ thuộ c về C át lễ . N gũ
đế bao gồ m th ầ n bôn m ùa và tru n g ư ơ ng.
Cổ n h â n cho rằ ng , m ù a xu â n là sự phôi
ứ ng củ a phư ơ n g đông tro n g n gũ phư ơ ng và
m àu xa nh tro n g ng ũ sắ c, nê n th ầ n m ùa
xu ân là T h a n h đế . Tư ơ ng tự , m ùa hạ là
phư ơ ng n am và m àu đỏ n ên th ầ n m ùa hạ
là Xích đế , m ù a th u là ph ư ơ ng tây và m àu
trắ ng n ên th ầ n m ù a th u là B ạ ch đế , m ùa
đông là phư ơ ng bắ c và m àu đ en nên th ầ n
m ùa đông là Hắ c đế . Còn tru n g ư ơ ng là
th ầ n H ậ u Thổ , m àu vàng.
Tê Ngũ đ ế x u ấ t h iệ n ở T ru n g Quổ c từ
kh á sóm, n gay vào thờ i X uân T h u đã b ắ t
đầ u có m an h n h a củ a lễ này. Đ ầ u tiê n
ngư ờ i ta lậ p đ à n tê p h ía tâ y đê tế B ạ ch đế ,
về sau dầ n d ầ n th iế t lậ p đ à n t ế các th ầ n
T h a nh đế , H oàng đ ế v à Viêm đế . S au kh i
T ầ n T h ủ y H o àng thô n g n h ấ t T ru n g Quố c,
lễ tế ở bố n đà n này v ẫ n đư ợ c bả o lư u. Thờ i
H án Cao tổ lậ p th ê m đ àn tê p hía bắ c để tê
Hắ c đế . Đ ầ u thờ i Tây H án b ắ t đ ầ u có lễ đón
Ngũ thờ i tiế t khí. N iên h iệ u V ĩnh Bình th ứ
hai n h à Đông H án (năm 59) đ ị n h lạ i quy
chế vê các lễ này, từ đó đờ i sau cơ bả n đêu
theo n h ư vậ y: vào ng ày L ậ p x u â n t ế T h a n h
đ ế C âu M ang ở ngoạ i th à n h phía đông;
ngày Lậ p h ạ tê Xích đê C húc D ung ở ngoạ i
th à n h phía nam ; trư ớ c L ậ p th u 18 ngày, tế
hoàn g đ ế H ậ u T hổ ở tru n g ư ơ ng; ngày L ậ p
th u tê Bạ ch đê N hụ c T h u ở ngoạ i th à n h
ph ía tây; n gày Lậ p đông tế H ắ c đê H uyề n
M inh ở ngoạ i th à n h p h ía bắ c. T ừ thờ i M inh
T h á i tổ (1368 - 1398) kh ông cử h à n h lễ tế
N gũ thờ i tiế t kh í nh ư trư ổ c nữ a, chỉ còn tê
H iệ u T h iên T hư ợ ng đê và bả o lư u lễ
N ghên h x u â n là m ộ t p h ầ n củ a lễ tế N gũ đế
thờ i cổ . N h à T h a n h cũ ng noi theo quy chê
lễ N g hê nh x u â n củ a nh à M inh. Vào lễ này,
n h à vua ph ả i cùn g q u ầ n th ầ n , m ặ c y phụ c
m àu xanh, đem cờ phư ớ n m àu xanh , trông
nh ạ c tư n g b ừ ng ra n goạ i th à n h p h ía đông
để làm lễ t ế T h a n h đ ế C âu M ang - vị th ầ n
chủ vê m ù a x u ân - để đón x u â n vê. N ghi lễ
đư ợ c thự c h iệ n vớ i việ c làm tư ợ ng th ầ n C âu
M ang và X u ân n gư u (trâu đấ t) đem ra
ngoạ i th à n h p h ía đông làm lễ tê rồ i đá n h
trâ u đ ấ t 120 roi để tố ng k h í lạ n h.
Ó nư ớ c ta , trư ớ c thờ i Lê, chư a tìm thấ y
tà i liệ u nào nói đế n các lễ này. T ừ sa u khi
n h à Lê tru n g h ư n g m ố i th ấ y lễ N ghên h
x u ân đư ợ c n h à nư ớ c cho chép vào điể n chế ,
xem n h ư m ộ t điể n lễ qu a n trọ ng, quy đị nh
chi tiế t cho m ộ t số b an cụ c có liên qu an
thuộ c bộ Lễ và bộ C ông p h ả i ch ị u trá ch
nh iệ m thự c h iệ n , v ề các lễ kh ác tron g tế
N gũ đê th ì kh ôn g th ấ y n hắ c đế n.
Sách Lê triề u Hộ i điể n chép về lệ X uân
ngư u tiế t L ậ p x u â n ở thờ i Lê n h ư sau : “Bộ
Công căn cứ theo tờ k h ả i vê h ìn h dạ ng đầ y
đủ củ a tr â u đ ấ t n ă m đó do Ti T h iên giám
đư a đế n, giao cho các cụ c thợ làm p h ả n gỗ
để đ ặ t trâ u đ ấ t và m ộ t con trâ u lớ n, m ộ t
tư ợ ng th ầ n C âu M ang lớ n, 1215 trâ u nhỏ
và tư ợ ng th ầ n C ầ u M an g nhỏ . Lễ v ậ t tô
th ầ n Câu M ang gồ m có m ộ t con lợ n, m ộ t vò
rUỢ u, m ộ t nong nế p. T ế xong, Công khoa
p h ụ ng lĩn h tr â u đ ấ t và th ầ n C âu M ang nhỏ
cung tiế n các nơ i n h ư sau: ph ủ chú a 90
su ấ t, m ỗ i s u ấ t m ộ t trâ u đ ấ t và m ộ t th ầ n
C âu M ang; C u ng m iế u ch ính 4 su ấ t; C ung
m iế u 3 su ấ t; V ăn m iế u 3 su ấ t, N gự tiề n
100 suấ t... Khi X u ân n gư u đệ đế n phủ
chúa, phả i chọ n lấ y 35 con tư ơ i đẹ p cung
tiế n cung m iế u phô' Q ua n T hư ờ ng và cung
m iế u Cổ Bi...” [4: 286b].
TCVHDG SỐ 3/2006 - NGHIÊN cứ u TRAO Đổ l 27
Lị ch triề u hiế n chư ơ ng loạ i chí cũng
cho biế t: Vào th áng 11 hàn g năm , Tư T h iên
giám làm bả n tâ u trìn h rõ ng ày nào là tiế t
Lậ p x uân cù ng m ẫ u tr â u x u ân củ a n ă m đó
rồ i giao cho Cụ c Thư ờ ng b a n ở bộ Công
làm . Trư ớ c tiế t L ậ p x u â n m ộ t ngày, vào
buổ i chiể u, cụ c Thư ờ ng b a n đem trâ u đ ấ t
đế n đà n tế ở p hư òn g Đ ông H à, q u a n P h ủ
doãn h ai hu y ệ n Thọ Xư ơ ng và Q u ả ng Đứ c
làm lễ xong thì sai d ân phư ờ n g rư ớ c đế n
đàn t ế ở phư ờ ng H à K hẩ u , sá n g hôm sau
rư ớ c đi sở m, các q u a n P h ủ do ãn đề u lấ y
càn h d âu đ án h trâ u đ ấ t rồ i rư ớ c về điệ n
K ính T h iên làm lễ tiế n X uân ngư u. Các
qu an văn, võ, công, h ầ u, bá vân g chỉ ch úa
để u đầ y đủ p h ẩ m phụ c vào triề u làm lễ . Lễ
xong, qu an Tư lễ g iám b ư ng cái án để X uân
ngư u ở trư ớ c nơ i n h à ch ú a ngồ i đ ư a san g
tiế n ở p h ủ chú a. Q u an Công k h oa theo lệ
ban cho các q u a n ”.
Về lễ này, P h ạ m Đ ìn h Hổ lạ i cho b iế t
hơ i khác: Theo lệ , trư ố c n gày Lậ p x uân,
quan K hâm T h iên giám sứ c xuố ng cho cụ c
Bách công c h u ẩ n bị là m h a i tư ợ ng th ầ n
Câu M ang bằ ng đ ấ t to như ngư ờ i th ậ t và
h ai trâ u đ ấ t to nh ư trâ u th ậ t, y p hụ c củ a
th ầ n và m àu sắ c củ a tr â u đ ấ t đ ề u tù y theo
ph ậ n củ a năm ấ y. N goài ra còn làm rấ t
nh iề u tư ợ ng th ầ n và trâ u đ ấ t to b ằ ng ngón
chân cái. S au kh i tr â u và th ầ n đư ợ c làm
xong, vào ngày L ậ p x uâ n, q u a n P h ủ doãn
phủ P h ụ n g T hiên sứ c cho đề n Bạ ch M ã
phư ờ ng H à K hẩ u và đề n Q uý M inh phư ờ ng
Đông H à bên trá i k in h th à n h ; đề n L inh
Lang ở trạ i T h ủ Lệ và đ ề n Cao Sơ n ở chợ
Cử a N am bên phả i k in h th à n h p h ả i dự ng
ba gian lề u cỏ trư ớ c đề n, nơ i nào ở bên p hả i
thì làm dự a lư ng vê' b ên p hả i, n g ả nh m ặ t
về bên trá i và ngư ợ c lạ i. X u ng q u a n h đề u
vây b ằ n g rào th ư a, b ên tro n g lề u qu ét sạ ch
trả i h ai chiế c chiế u. Mỗ i chiế u đ ặ t m ộ t cặ p
th ầ n C âu M ang và trâ u đấ t. Trư ớ c lêu để
trôn g q u ét sạ ch để các q u a n là m lễ . V ậ t
phẩ m để tê dù ng m ộ t cơ i trầ u , b a bìn h
rư ợ u, ba đ à i chén, h ai đài nế n, m ộ t bìn h
hư ơ ng, tấ t cả bày trê n m ộ t cái bàn, đề u do
cụ c Bách công c h u ẩ n bị . Vào giờ C ấ n tro ng
ngày, kh oả ng giữ a giờ Sử u và giờ D ầ n ( 4 - 5
giờ sáng), q u a n P h ủ do ãn p h ủ P h ụ ng
T hiên , q u a n H uyệ n úy h u y ệ n Thọ Xư ơ ng
cùng viên T hông p h á n và m ộ t viên H u ấ n
đạ o trư ờ n g b ên đông p h ủ P h ụ n g T hiên lầ n
lư ợ t làm lễ tê từ p h ía bên trá i, trư ớ c h ế t là
đề n Quý M inh rồ i đ ế n đề n B ạ ch M ã thì
dừ ng. Q uan T hiế u doãn p h ủ P h ụ n g Thiên
cùng vố i các q u an H u yệ n úy, Thô ng p h án
hu y ệ n Q uả n g Đứ c và m ộ t viên H uấ n đạ o
trư ờ n g b ên Đoài p h ủ P h ụ n g T h iên lầ n lư ợ t
làm lễ từ p h ía b ên p h ả i, trư ớ c h ế t từ đề n
Cao Sơ n rồ i đ ế n đề n L inh L an g th ì dừ ng.
N ghi lễ nà y chỉ d ù ng h ế t m ộ t tu ầ n hư ơ ng,
lạ y 10 lạ y, kh ôn g đọ c v ăn k h ấ n , k hông
đ á n h trâ u đ ấ t. Lễ xong đem trâ u đ ấ t và
tư ợ ng th ầ n chia tiế n cho h ai bên cun g vua
p h ủ chúa. Còn ngư ờ i đ ấ t và tr â u đ ấ t loạ i
nhỏ chia d â n g cho nh à th á i m iế u bên cung
vu a và các ph ủ từ bên ph ủ chú a. Các cung
m iế u các đề n thờ tố i lin h thờ các vị đê
vư ơ ng các đòi, các vị thư ợ ng đ ẳ n g th ầ n và
các vị công th ầ n có công lố n cũng đư ợ c ban
cho [1:29],
Q ua đó, có th ể th ấ y , ở thờ i Lê, lễ n ày là
m ộ t điể n lễ k h á long trọ n g và việ c làm th ầ n
C âu M ang cùng trâ u đ ấ t k h á công p h u tôn
kém . K hông n h ữ n g vậ y, kích thư óc, m àu
sắ c củ a tư ợ ng th ầ n v à tr â u đ ấ t còn ph ả i
tu â n th ủ th eo đ úng “p h ậ n ” củ a từ n g năm .
V ậ y thê nào là “the o p h ậ n ” củ a năm ? Vê
điề u này, ở nư ớ c ta k hôn g có tà i liệ u nào
chép lạ i, nh ư n g theo các tà i liệ u củ a T run g
Quố c th ì có th ê b iế t đư ợ c n h ư sau:
S au tiế t Đ ông chí, vào ng ày Th ìn, dùng
nư ớ c vớ i đ ấ t ở phư ơ ng T u ế đứ c để ch ế X uân
ngư u, dùn g gỗ d â u là m k h u n g xư ơ ng. T h ân
trâ u cao 4 thư ớ c để tư ợ ng cho bôn m ùa, từ
đ ầ u đế n đuôi d ài 8 thư ớ c tư ợ ng cho 8 tiế t.
M àu sắ c củ a trâ u đư ợ c p h â n b iệ t rấ t kĩ:
28 TRẦ N THỈ KIM ANH - LỀ nghênh x u â n ...
M àu củ a đ ầ u trâ u thuộ c về can củ a
năm : Các nă m G iáp, Â t m àu xanh; B ính,
Đ inh m àu đỏ ; M ậ u, Kỉ m àu vàng; C anh,
T ân m àu trắ ng ; N hâm , Q uý m àu đen.
M àu củ a th â n trâ u thu ộ c về chi củ a
năm : Hợ i, T í m àu đen; Dầ n, M ão m àu
xanh ; Tị , Ngọ m àu đỏ ; T h ân , D ậ u m àu
trắ n g; Th ìn, T u ấ t, Sử u, M ùi m àu vàng.
M àu củ a b ụ n g trâ u thuộ c về hà n h củ a
năm : n ăm Kim m àu trắ n g , năm Mộ c m àu
xanh, n ăm T h ủ y m à u đen, n ăm H ỏ a m àu
đỏ , năm T hổ m àu vàng.
M àu củ a sừ ng, ta i v à đuôi trâ u thuộ c
vê can củ a n gày L ậ p xuân : ngày G iáp, A t
m àu xanh ; B ính , Đ inh m àu đỏ ; M ậ u, Kỉ
m àu vàng; C an h, T â n m àu trắ n g ; N hâm ,
Quý m àu đen.
M àu củ a bắ p ch ân trâ u thuộ c về chi
củ a ngày Lậ p xu ân: ngày Hợ i, Tí m àu đen;
Dầ n, M ão m à u x an h; Tị , Ngọ m à u đỏ ;
T hân , D ậ u m à u trắ ng ; T hìn , T uấ t, Sử u,
M ùi m àu vàng.
M àu m óng c h ân tr â u thuộ c vê h à n h
củ a ngày L ậ p xuân: ngày K im m àu trắ n g ,
ngày Mộ c m àu xanh , ngày T hủ y m à u đen,
ngày Hỏ a m àu đỏ , ngày T hổ m àu vàng.
Đuôi trâ u dài 1 thư ớ c 2 tấ c, tư ợ ng cho
12 th áng .
Buộ c dây bên trá i h ay p h ả i tù y theo
năm : năm âm buộ c bên ph ả i, n ăm dư ơ ng
buộ c bên trái. M iệ ng trâ u h á ha y ng ậ m
cũng th eo năm : n ăm âm m iệ ng ngậ m , năm
dư ơ ng m iệ ng há.
Dọ m ũi và dây th ừ n g buộ c đầ u trâ u
thuộ c vê' chi ngày L ậ p xu ân: ng ày D ầ n,
T hân , Tị , Hợ i d ùn g th ừ n g đay; ngày Tí,
Ngọ , Mão, D ậ u d ùng th ừ n g gai; ngày Th ìn,
T u ấ t, Sử u, M ùi d ù ng th ừ n g tơ .
T h ầ n C âu M ang th â n cao 3 thư ớ c 6 tấ c
5 p hâ n, tư ợ ng cho 365 ngày. T h ầ n già hay
trẻ tù y theo chi củ a năm : nă m D ầ n, T hân ,
TỊ , Hợ i m ặ t giông ngư ờ i già; năm Tí, Ngọ ,
Mão, D ậ u m ặ t giông tra i trá n g ; n ă m T hìn,
T u ấ t, Sử u, M ùi m ặ t giông trẻ con.
M àu đ ai áo củ a th ầ n tù y theo chi củ a
ngày L ậ p xu ân: ngày Hợ i, T í áo vàng, đai
lư n g xan h; ngày D ầ n, M ão áo trắ ng , đai
lư n g đỏ ; n gày Tị , Ngọ áo đen, đa i lư ng
vàng; ng ày T h â n , D ậ u áo đỏ , đai lư n g đen;
ngày T hìn, T u ấ t, Sử u, M ùi áo xan h, đai
lư ng trắ ng .
Búi tóc củ a th ầ n thuộ c h à n h củ a ngày
L ậ p xu ân : ngày K im chả i ha i búi tóc trư ố c
tai; ngày Mộ c h a i b úi tóc sau tai; ngày
T h ụ y búi tóc bên p h ả i trư óc tai, b úi tóc bên
tr á i ở sau tai; n gày H ỏ a ngư ợ c lạ i; ngày
T hổ ha i b ú i tóc trê n đ ỉ n h đầ u.
Che p h ủ ta i cũ ng the o giờ củ a ngày
Lậ p xuân: giờ Tí Sử u, p h ủ trọ n vẹ n; giờ
D ầ n vén h ấ t lên b ên trá i; giờ Hợ i vén h ấ t
lên bên ph ả i; giờ M ão, TỊ , M ùi, D ậ u dù ng
ta y p h ả i n ân g lên; giờ T hìn , Ngọ , T hân ,
T u ấ t dù ng ta y trá i n â n g lên.
Roi củ a th ầ n dà i 2 thư ớ c 4 tấ c tư ợ ng
cho 24 tiế t khí, roi cũ ng đư ợ c kế t tù y theo
chi củ a ng ày L ậ p xu ân: ngày D ầ n, T hân,
TỊ , Hợ i bệ n b ằ ng đay; ng ày Tí, Ngọ , Mão,
D ậ u bệ n bằ ng gai; ngày T hìn, T u ấ t, Sử u,
M ùi bệ n b ằ n g tơ , để u nh u ộ m ngũ sắ c.
T h ầ n b ậ n h a y rỗ i, đứ n g trư ớ c h ay sau
tr â u tù y theo ngày L ậ p x u â n cách ngày đầ u
nă m xa h a y gầ n: ng ày L ậ p x u ân cách trư ở c
hoặ c sau ngày đ ầ u n ăm tro n g vòng năm
ngày, th ầ n bậ n , đ ứ ng n g ang vớ i trâ u ; ngày
Lậ p xu â n cách trư óc ngày đ ầ u nă m ngoài
nă m ngày, th ầ n vộ i, đ ứ ng trư ổ c trâ u ; ngày
Lậ p x u â n cách sa u ngày đầ u n ăm ngoài
năm ngày, th ầ n c hư a vộ i, đứ ng đ ằ n g sau
trâ u . T h ầ n đ ứ n g b ên p h ả i h ay bên trá i trâ u
ph ụ thuộ c vào n ă m âm h ay dư ơ ng: năm âm
đứ ng bên ph ả i trâ u , n ăm dư ơ ng đứ ng bên
trá i trâ u .
Đó là toà n bộ n h ữ n g quy đ ị nh phứ c tạ p
đôi vớ i việ c chê tác trâ u đ ấ t và th ầ n Câu
M ang.
TCVHDG SÓ 3/2006 - NGHIÊN cứ u TRAO Đ ổ l 2 9
N hư trê n đã nói, trư ổ c thờ i Lê chư a tìm
đư ợ c tà i liệ u nào nh ắ c đế n lễ N g hên h xuân.
N hư vậ y, vớ i việ c n gh i lễ nà y chỉ mớ i x u ấ t
hiệ n vào thờ i Lê v à tro n g các lễ t ế N gũ đế ,
chỉ có lễ N g h ên h x u â n đư ợ c vu a ch ú a thờ i
Lê cử h à n h , th ì n ế u đố i ch iế u vớ i diễ n biế n
củ a lễ N g h ênh x u â n ở T ru n g Quố íc, ch ú ng
ta có th ể kh ẳ n g đị nh: đây ch ín h là đ iể n lễ
đư ợ c xác đ ị n h vào th ờ i n h à M inh. Đ iề u đó
p h ầ n nào cho th ấ y , vớ i chủ trư ơ n g N ho giáo
hóa xã hộ i n h ằ m xây dự ng m ộ t xã hộ i
hư ớ ng Nho củ a các v u a đ ầ u triề u Lê, ng hi
lễ n ày cùng n h iê u đ iể n lễ k h ác củ a N ho gia
mớ i b ắ t đầ u đư ợ c du n h ậ p vào nư ớ c ta.
Theo lễ , kh i tê chỉ cầ n làm m ộ t trâ u
đ ấ t và m ộ t th ầ n C âu M ang, n h ư n g theo các
tư liệ u đã d ẫ n ở trê n th ì có lẽ ngh i lễ nà y
chỉ đư ợ c thự c h iệ n đú n g vớ i lễ chê cho đế n
trư ớ c thờ i Lê m ạ t, bở i theo th ô n g tin củ a
P h ạ m Đ ìn h H ổ th ì đế n thờ i củ a ông (Lê
C ả n h H ư ng) ngư ờ i ta đã p h ả i làm ha i cặ p
trâ u đ ấ t và ngư ờ i đ ấ t để sa u lễ tế , có th ể
dân g tiế n cho cả cun g vu a và p h ủ chú a.
Đ iêu n ày cho th ấ y , bấ y giờ c húa đã đ ặ t
m ình ng an g h à n g vớ i v ua, đ ây là m ộ t m inh
chứ ng sin h độ ng cho q u á trìn h tiế m lễ củ a
các chú a T rị nh. Đê p h ù hợ p vớ i ch ính sự
trong giai đoạ n lư ỡ ng đ ầ u chê (vừ a có vu a
vừ a có chúa) n h iề u ng hi tiế t lễ chê đã bị
n ắ n sử a cho p h ù hợ p vớ i tìn h hìn h . Đây là
m ộ t tro n g n h ữ n g biể u hiệ n củ a qu á trìn h
để m ấ t sự “ch ín h d a n h ” củ a n h à nư ớ c thờ i
Lê - T rị n h kể từ đờ i ch ú a T rị n h G ian g m à
hệ qu ả củ a việ c đ á n h m ấ t sự c hín h d an h là
sự rôi loạ n tr ậ t tự các q u a n hệ xã hộ i. Đó
chính là đầ u mố ì cho sự suy tho á i dầ n củ a
lễ nghi đạ o đứ c Nho gia - m ộ t tro n g n h ữ ng
y ê u tô q u a n trọ n g đ ẩ y n h à L ê đ ế n c h ỗ h o à n
toàn sụ p đổ .
C ũng theo lễ th ì đế n ng ày Lậ p x uân,
tr â u đ ấ t và th ầ n C âu M ang đư ợ c đư a ra
ngoạ i th à n h ph ía đông làm lễ tê rồ i đá n h
trâ u đ ấ t 120 roi để tông k h í lạ n h . N hư ng
theo P h ạ m Đ ình Hổ th ì cho đế n cuổ ì thờ i Lê,
nghi lễ này lạ i đư ợ c thự c hiệ n tạ i bổ n đị a
điể m là bố n đề n thờ T h à n h hoàng ở h ai bên
tả , hữ u th à n h T h ăn g Long (T hăng Long tứ
đạ i T hà n h hoàng) chứ kh ông còn chỉ làm ở
ngoạ i th à n h p h ía đông nữ a, cũ ng không có
nghi thứ c đ án h trâ u đấ t, đồ ng thờ i lễ vậ t
dùn g để t ế chỉ còn r ấ t sơ sài. Đ iề u đó cho
thấ y, lễ này cho đế n cuổ ì thờ i Lê đã không
còn giữ đư ợ c đ ún g tin h th ầ n củ a m ộ t lễ tê
th ầ n kì nữ a m à gầ n n hư chỉ m an g tín h ch ấ t
là m ộ t lễ ng hi về nông n g h iệ p .n
T .T .K .A
TÀI LIỆ U THAM KHÀO
1. T rầ n Kim A nh giớ i th iệ u và dị ch, Phạ m
Đ ình Hô tuyể n tậ p thơ văn, Nxb. Khoa họ c xã
hộ i, H à Nộ i, 1988.
2. P h an H uy C hú, Lị ch triề u hiế n chư ơ ng
loạ i chí. L ễ nghi chí, Nxb. K hoa họ c xã hộ i, H à
Nộ i, 1992.
3. Âm P h áp Lỗ , H ứ a T h ụ An (chủ biên),
Trung Quố c cô đ ạ i văn hóa sử (sách tiế n g
Trung), Bắ c K inh Đ ạ i họ c x u ấ t bả n xã, 1996.
4. Sách chữ H án, Lê triề u hộ i điể n, Thư
việ n Việ n N ghiên cứ u H án Nôm , Kí h iệ u A.52
ĐỨ C THÁNH TRẦ N...
( T i ế p t h e o t r a n g 4 0 )
8. Vũ T h ế Khôi (2000), “Đứ c T h án h T rầ n
tron g đề n Ngọ c Sơ n”, T ạ p chí X ư a và nay, 80:
10-11.
9. Taylor, c . (2004). Modern Social
Im aginaries. D u rham and London: Duke
U niversity P ress.
10. Taylor, K. (1983). The birth o f Vietnam.
California: U niversity of C alifornia P ress.
11. N guyễ n H u y T hiệ p (2003), “M u a” trong
Truyệ n ngắ n N guyễ n H u y Thiệ p, Nxb. T rẻ , Hà
Nộ i.
12. N guyễ n Đ ãng T hụ c (1992, xb. lầ n đầ u
1968), Lị ch sử tư tư ở ng Việ t N am , Nxb. T hành
phô Hồ Chí M inh.
13. N guyễ n V ăn V ĩnh (1913), “Hộ i Kiế p
Bạ c”, Đông Dư ơ ng T ạ p chí (Indochia Jo u rnal),
19 (29/9/1913).