LIÊN HOAN PHIM CANNES THÁNH
ĐƯỜNG CỦA ĐIỆN ẢNH TOÀN CẦU
Người Pháp có quyền tự hào là đã khởi xướng những sự kiện thể thao và văn
hóa chủ yếu của hành tinh. Ví như Thế vận hội hiện đại, Giải vô địch bóng đá thế
giới, Cuộc đua xe đạp vòng quanh nước Pháp, Ngày hội âm nhạc, và hết sức nổi
bật, Liên hoan phim (LHP) Cannes, đặc trưng cho những gì là căn cốt nhất của
nghệ thuật thứ bảy. Đã nhiều năm, LHP được truyền thông hóa hoành tráng, sâu
rộng và thân thương chỉ sau Giải vô địch bóng đá thế giới. Sự lôi cuốn sâu xa của
LHP khởi nguồn từ ý nghĩa liên tục được duy trì và phát huy của nó, chuyện rất ít
người Pháp và nước ngoài nắm được. Ý nghĩa ấy là nghệ thuật phải vì lợi ích của
đại chúng, tức của nhân dân lao động.
Từ những năm 1910, điện ảnh thu hút quan tâm của hầu như toàn bộ giới trí
thức không chỉ tại Pháp. Nó vẫn như chưa tìm được phương hướng, trong khi phát
triển như vũ bão và qua mặt tất cả các môn nghệ thuật về quy mô công chúng
hưởng ứng và hâm mộ ngày một rộng rãi. Đúng lúc đó, năm 1936, Mặt trận bình
dân Pháp lên cầm quyền. Chính phủ bình dân muốn phát biểu chính kiến của mình
qua một cuộc triển lãm quốc tế độc nhất vô nhị. Ấy là triển lãm Paris 1937, được
triển khai dọc sông Seine, trên diện tích 100 hecta, với 52 nước tham gia trưng
bày, đón tiếp trên 31 triệu khách thăm, trong 5 tháng từ 25-5 tới 25-10. Phản ánh
những vấn đề nóng bỏng của thời đại, triển lãm nhấn mạnh chủ đề: Nghệ thuật và
kỹ thuật không đối lập nhau, mà ngược lại, sự kết hợp của chúng là cần thiết và
không thể khác được. Trong bối cảnh thế giới đang trải qua khủng hoảng kinh tế
và căng thẳng chính trị, triển lãm Paris không quên kêu gọi bảo vệ hòa bình.
Không vô tình, hai khu trưng bày của Liên Xô và của nước Đức Hitler lại được bố
trí hai bên tháp Eiffel lừng lẫy, biểu tượng số một của Cộng hòa Pháp. Khu của
Liên Xô gây chú ý với bức tượng búa liềm công nông khổng lồ, cao 25 mét, về sau
được lưu giữ vĩnh viễn ở Matxcơva. Khu của Đức như được thống lĩnh bởi tượng
con đại bàng oai hùng sắp cất cánh. Cho tới nay, triển lãm Paris 1937 vẫn là một
niềm kiêu hãnh của người Pháp, hé lộ một nhìn nhận thời đại và một ước vọng hòa
giải của Pháp có lẽ không thể xác đáng hơn được nữa.
Tầm nhìn và ước vọng đó, các chuyên gia nghệ thuật không thể không hoan
nghênh và ủng hộ. Riêng trong điện ảnh, Pháp lẽ nào không đóng nổi vai trò dung
hòa các trào lưu và khẳng định sứ mệnh của nghệ thuật thứ bảy? Một yếu tố thời
sự thúc đẩy khát khao phấn đấu cho một nền điện ảnh nhân văn, xứng đáng với
con người. Đấy là việc các trùm phát xít Đức và Italia can thiệp ngày một thô bạo
vào LHP lâu đời nhất, Mostra de Venise, về sau thường gọi là LHP Venise, nhằm
buộc phim ảnh tuyên truyền và ca ngợi chủ nghĩa phát xít đang trỗi dậy. Hai người
Pháp từng được mời làm giám khảo ba kỳ Mostra de Venise; năm 1936 là Emile
Vuillermoz (1878-1960), nhà phê bình âm nhạc và điện ảnh có tiếng; năm 1937 và
1938 là René Jeanne (1887-1969), nhà biên kịch, diễn viên và nhà viết sử điện
ảnh. Hai ông bức xúc trước sự thao túng lộ liễu của chủ nghĩa phát xít đối với
phim trường, nảy ý tưởng tổ chức một LHP quốc tế ngay tại Pháp để làm đối
trọng. Hai ông bàn nhau, viết một kiến nghị, gửi lên ông Jean Zay, Bộ trưởng Giáo
dục đào tạo và Nghệ thuật. Bộ trưởng xúc động sâu sắc với sáng kiến thâm trầm,
ngỏ lời công khai xin mọi người góp ý. Biết chuyện, không ít nhà điện ảnh Anh,
Mỹ nhiệt liệt biểu lộ sự tán đồng. Được tổng thống Leon Blum chấp thuận, Bộ
trưởng Jean Zay quyết định tổ chức một LHP quốc tế thường niên tại Pháp. Nhiều
thành phố xin được làm địa điểm LHP. Các chuyên gia phải xem xét cẩn thận từng
trường hợp. Louis Lumiere, một trong hai ông tổ của nghệ thuật thứ bảy, thân
chinh đi khảo sát hiện trường. Thành phố Cannes, với phong cảnh hữu tình, lợi thế
du lịch và nghỉ dưỡng, đã chinh phục được ông, và qua trình bày nặng ký của ông
với hội đồng tuyển chọn, nghiễm nhiên đi vào lịch sử điện ảnh. Với Louis
Lumiere chấp nhận lời mời làm chủ tịch, kỳ LHP đầu tiên được khởi động từ
tháng 6-1939 và chính thức diễn ra từ ngày 1 tới 20-9. Từ tháng 8, các minh tinh
màn bạc từ nhiều nơi trên thế giới bắt đầu đổ về Cannes. Điện ảnh Mỹ hào hứng
hơn người với LHP mới mẻ và nhiều triển vọng này. Hãng phim Metro Goldwyn
Mayer thuê hẳn một chiếc tàu thủy vượt đại dương để các ngôi sao Hollywood tới
cuộc hội ngộ chưa từng có trong lịch sử nghệ thuật thứ bảy. Người Mỹ còn dự
định xây dựng trên bãi biển của Cannes một phiên bản của Nhà thờ Đức bà Paris,
cảm hứng từ bộ phim Quasimodo thành công vang dội của họ. Ban lãnh đạo LHP
trù tính nhiều hoạt động và tiệc tùng tôn vinh điện ảnh. Song đúng ngày LHP khai
mạc, quân Đức phát xít xâm nhập lãnh thổ Ba Lan. Ngày 3-9, Anh - Pháp tuyên
chiến với Đức. Thế là LHP Cannes đành gác lại.
Nó không chết yểu như một số người nghĩ thời bấy giờ. Sau Đại chiến II,
ngay năm 1946, bất chấp muôn vàn khó khăn, Ban chủ trì Cannes đã cương quyết
tổ chức LHP. Nhiều cá nhân và tổ chức khích lệ họ trong công việc nan giải. Động
viên Ban chủ trì Cannes hăng hái và cảm động nhất là Tổng liên đoàn lao động
Pháp, mà đạo diễn điện ảnh Louis Daquin là một thành viên ban chấp hành trung
ương. Vấn đề hóc búa là kinh phí đã được Bộ Ngoại giao Pháp và Tòa thị chính
Cannes tháo gỡ. Lý tưởng của Cannes vẫn còn đó. Tinh thần của nó không suy
xuyển, đúng như Louis Lumiere từng tuyên bố khi sắp tiến hành kỳ LHP đầu tiên
năm 1939: “(Cannes) thúc đẩy nghệ thuật điện ảnh phát triển dưới mọi dạng thức
và kiến tạo sự hợp tác giữa các nước sản xuất phim”. Sự trân trọng nhau giữa điện
ảnh Pháp và điện ảnh Hoa Kỳ, sự trân trọng ngày một phát huy tác dụng trong đời
sống nghệ thuật thứ bảy toàn cầu, manh nha từ kỳ liên hoan hụt 1939 có chiều nảy
nở. Kỳ LHP thứ nhất thực sự của Cannes vậy là tiến triển ngoạn mục từ 20-9 tới 5-
10-1946. Có điều, chiến tranh không còn, sự khống chế đầy tội lỗi của các thế lực
phát xít đen tối đối với Mostra de Venise cũng cuốn theo chiều gió. Giờ đây, cả
Venise lẫn Cannes chia sẻ một sứ mệnh. Hai ban lãnh đạo lặng lẽ trao đổi và thống
nhất hai LHP sẽ vẫn tổ chức vào tháng 9, nhưng xen kẽ nhau hai năm một lần.
Song bị báo chí Pháp kêu ca dữ quá, thậm chí bị kết tội là Cannes đầu hàng
Venise, ban lãnh đạo Cannes bèn chuyển LHP của mình về trung tuần tháng 5 và
vẫn là thường niên. Địa điểm ban đầu của LHP Cannes là sòng bạc của thành phố.
Kỳ LHP thứ hai, từ 12 đến 25-9-1947, được tiến hành trong Cung liên hoan và đại
hội, thường gọi là Cung Croisette, vì nó tọa lạc trên đại lộ Croisette của thành phố.
Cung điện được khánh thành một ngày trước khi Cannes khai mạc, dù mái của nó
chưa thật hoàn chỉnh. Gần cuối LHP, một cơn lốc đã bốc tung mái này. LHP phải
tạm chuyển về Sòng bạc. Cung Croisette được tu chỉnh và tồn tại mãi tới năm
1983, khi người ta buộc phải dỡ bỏ nó, để thay bằng một cung điện mới to rộng
hơn, hàng ngàn người đã tới chứng kiến và hầu ai cũng rơi lệ. Đây là một kỷ niệm
không bao giờ phai mờ không chỉ đối với công chúng Pháp. Nó kết đọng kỳ vọng
của dân chúng đối với LHP Cannes nói riêng và với nghệ thuật thứ bảy nói chung.
Kỳ vọng ấy được TS Picaud, thị trưởng Cannes, thấu hiểu và hiện hình hóa thành
tòa nhà bất tử. Cung Croisette hiện nay nổi tiếng với tấm thảm đỏ trải từ dưới chân
rồi lên 24 bậc thềm được mệnh danh là 24 bậc vinh quang, dẫn vào Hội trường
LHP những nhân vật chủ chốt của mỗi kỳ hội, các ngôi sao, các đạo diễn và nhà
sản xuất sừng sỏ, những người góp phần làm nên những tác phẩm điện ảnh nổi trội
nhất, các vệ tinh làm cho Cannes mỗi ngày thêm sang trọng và hấp dẫn, các nhà
cầm cân nảy mực cho phim trường và các nhà chỉ đạo Cannes tức gần như chỉ đạo
nghệ thuật thứ bảy toàn cầu.
Dù muốn dù không, lịch sử Cannes cho thấy điện ảnh nói riêng và nghệ thuật
nói chung không thể tách rời chính trị. Tuy nhiên, để tồn tại, trước hết Cannes phải
có tiền. Sau kỳ LHP thứ hai, chính phủ Pháp không bao cấp LHP nữa. Năm 1948,
LHP không tổ chức được vì nhiều lý do, trong đó có lý do tài chính. Năm 1950,
tình hình tương tự lặp lại. Dần dần, từ sự lôi cuốn của LHP, nghĩa là sự quan tâm
không ngừng tăng lên của công chúng không chỉ ở Pháp đối với nó, các mạnh
thường quân, các tập đoàn kinh tế, các hãng vận tải và quảng cáo, các thương hiệu
thời trang và mỹ phẩm, các phương tiện truyền thông lớn nhỏ... lũ lượt đến với nó
trong tương tác đôi ba hay nhiều bên cùng có lợi. Cannes ghi nhận tấm lòng của
nhiều nhân vật lừng lẫy từng bước lên 24 bậc vinh quang tại cung Croisette với
những món hiến tặng không hề khiêm tốn, Củng Lợi, Kerry Washington, Andie
McDowell... Tăng vẻ vang cho Cannes là những tên tuổi lớn như L’Oréal, Chanel
hay Maxell. Renaul là một trong những hãng ô tô đang hãnh diện đã hơn 20 năm
được phục vụ các gương mặt điện ảnh sáng giá nhất thế giới trong việc lui tới
Cannes mỗi độ hội về. Trung bình, mỗi kỳ LHP đón tiếp 300 nhà nhiếp ảnh, 150
đài phát thanh, 300 hãng truyền hình, 1.000 báo viết, 5.000 nhà báo đủ loại. Được
vậy, một phần là do lượng khách tới Cannes tăng vùn vụt. Ví dụ, nếu năm 1994,
số khách Pháp tới dự LHP là 1.448 người, khách nước ngoài, 2.238, thì năm
ngoái, con số đó đã là 10.667 và 14.150 người. Kể cả khách du lịch tới Cannes,
dân số của Cannes vốn chỉ có 70.000 người, tăng lên gấp ba, mỗi mùa LHP. Sự
kiện đáng nhớ nhất trong lịch sử Cannes hẳn là việc LHP năm 1968 đứt gánh giữa
đường. Năm ấy, do bất mãn với những tiêu cực của ngành giáo dục và đào tạo,
những tiêu cực khiến cho giáo dục Pháp mất phương hướng, sinh viên nổi dậy mít
tinh và biểu tình, đòi cải tổ triệt để. Xuất phát từ đại học Nanterre, phong trào
nhanh chóng lan ra toàn nước Pháp. Ngày 2-5, đại học này phải đóng cửa. Hôm
sau, đại học danh tiếng nhất, La Sorbonne, chịu chung số phận. Từ giáo dục, cuộc
đấu tranh đòi “sửa đổi đường lối” lan sang giới lao động, với cuộc tổng đình công
từ 13-5 làm tê liệt đất nước mấy ngày liền... Cuộc khủng hoảng toàn diện vậy là
không tránh được và đáng ngạc nhiên, nó đòi hỏi trước tiên các nhà văn nghệ phải
lên tiếng. Ngày 13-5, sinh viên nhiều nơi đổ về Cannes, nơi LHP quen thuộc vừa
bắt đầu. Họ biểu tình trên các đường phố và xông vào cung liên hoan và đại hội,
không gì ngăn cản được. Nhiều nhà điện ảnh ở Cannes, Francois Truffaut, Jean
Luc Godard, Clauche Lelouch, Roman Polanski..., gia nhập cuộc đấu tranh của
sinh viên, khiến Cannes càng chấn động dữ dội. Số khác, ví như Alain Resnais,
Calos Saura, Milos Forman... rút phim của mình khỏi các chương trình tranh giải.
Cả thành phố biến thành diễn đàn chính trị khổng lồ. Ngày 19-5, ban lãnh đạo
Cannes tuyên bố LHP bị hủy. Chưa và sẽ không có một sự kiện tương tự trong
nghệ thuật thứ bảy toàn cầu.