Luận án Tiến sĩ Quản lý giáo dục: Quản lý xây dựng văn hoá nhà trường tại Học viện Hành chính Quốc gia

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

NGUYỄN THỊ LA

QUẢN LÝ XÂY DỰNG VĂN HOÁ NHÀ TRƢỜNG

TẠI HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN LÝ GIÁO DỤC

Hà Nội - 2019

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ LA

QUẢN LÝ XÂY DỰNG VĂN HOÁ NHÀ TRƢỜNG

TẠI HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA Ngành: Quản lý giáo dục Mã số: 9.14.01.14

LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN LÝ GIÁO DỤC

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS. NGUYỄN THỊ MAI LAN

Hà Nội - 2019

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số

liệu, trích dẫn nêu trong luận án là trung thực. Các kết quả của luận án chưa

từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác.

Hà Nội, ngày …. tháng …. năm 2019

Tác giả luận án

Nguyễn Thị La

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1

Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU QUẢN LÝ XÂY

DỰNG VĂN HÓA NHÀ TRƯỜNG CỦA TRƯỜNG ĐẠI HỌC, HỌC VIỆN ...... 7

1.1. Các công trình nghiên cứu về văn hóa nhà trường của trường đại học, học

viện .............................................................................................................................. 7

1.2. Các công trình nghiên cứu về xây dựng văn hóa nhà trường và văn hoá nhà

trường của trường đại học, học viện ......................................................................... 14

1.3. Các công trình nghiên cứu về quản lý xây dựng văn hóa nhà trường của

trường đại học, học viện ............................................................................................ 18

1.4. Đánh giá chung về các công trình nghiên cứu và các vấn đề đặt ra của luận án ...... 21

Chƣơng 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ XÂY DỰNG VĂN HÓA

NHÀ TRƢỜNG CỦA TRƢỜNG ĐẠI HỌC, HỌC VIỆN .................................. 25

2.1. Lí luận về văn hoá nhà trường ............................................................................... 25

2.2. Lí luận về xây dựng văn hoá nhà trường của học viện ...................................... 42

2.3. Lý luận về quản lý xây dựng văn hoá nhà trường học viện ............................... 52

2.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý xây dựng văn hoá nhà trường của học viện ....... 61

Chƣơng 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU THỰC TRẠNG QUẢN LÝ XÂY

DỰNG VĂN HÓA NHÀ TRƢỜNG TẠI HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH

QUỐC GIA .............................................................................................................. 70

3.1. Địa bàn nghiên cứu và khách thể nghiên cứu thực trạng ................................... 70

3.2. Tổ chức và phương pháp nghiên cứu thực trạng quản lý xây dựng văn hoá

nhà trường tại Học viện Hành chính Quốc gia.......................................................... 74

3.3.Thực trạng biểu hiện văn hoá nhà trường tại Học viện Hành chính Quốc gia .......... 78

3.4. Thực trạng xây dựng văn hoá nhà trường tại Học viện Hành chính Quốc gia ......... 88

3.5. Thực trạng quản lý xây dựng văn hoá nhà trường Học viện Hành chính

Quốc gia .................................................................................................................... 92

3.6. Thực trạng các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý xây dựng văn hoá Học viện

Hành chính Quốc gia ............................................................................................... 104

Chƣơng 4: GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN QUẢN LÝ XÂY DỰNG VĂN

HÓA NHÀ TRƢỜNG TẠI HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA ............ 119

4.1. Một số định hướng và nguyên tắc xây dựng văn hóa nhà trường tại Học

viện Hành chính Quốc gia ....................................................................................... 119

4.2. Các giải pháp quản lý xây dựng văn hóa nhà trường tại Học viện Hành

chính Quốc gia ........................................................................................................ 125

4.3. Khảo nghiệm tính cần thiết và tính khả thi của các giải pháp ......................... 138

4.4. Thử nghiệm một giải pháp quản lý xây dựng văn hóa nhà trường tại Học

viện Hành chính Quốc gia ....................................................................................... 142

KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ....................................................................... 147

DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ ............................ 151

TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 152

Bảng 3.1: Đánh giá của cán bộ giảng viên và học viên, sinh viên về mức độ

phù hợp của các giá trị vật chất văn hóa nhà trường................................ 78

Bảng 3.2: Đánh giá của cán bộ giảng viên và học viên, sinh viên về mức độ

phù hợp của các giá trị tinh thần của văn hóa nhà trường ....................... 80

Bảng 3.3: Đánh giá của cán bộ giảng viên và học viên, sinh viên về thực

trạng xây dựng các giá trị văn hoá vật chất tại Học viện Hành chính

Quốc gia..................................................................................................... 89

Bảng 3.4: Đánh giá của cán bộ giảng viên và học viên, sinh viên về thực

trạng xây dựng các giá trị văn hoá tinh thần tại Học viện ....................... 91

Bảng 3.5: Mức độ thực hiện lập kế hoạch xây dựng văn hoá nhà trường tại

Học viện Hành chính Quốc gia ................................................................. 93

Bảng 3.6: Đánh giá của cán bộ, giảng viên về tổ chức, triển khai xây dựng

văn hoá nhà trường tại Học viện Hành chính Quốc gia ........................... 95

Bảng 3.7: Đánh giá của cán bộ, giảng viên về chỉ đạo xây dựng văn hoá

nhà trường Học viện Hành chính Quốc gia .............................................. 97

Bảng 3.8: Đánh giá của cán bộ, giảng viên về công tác kiểm tra, đánh giá

việc xây dựng và thực hiện văn hoá nhà trường tại Học viện Hành

chính Quốc gia ........................................................................................ 100

Bảng 3.9: Đánh giá của cán bộ, giảng viên về các yếu tố ảnh hưởng đến quản

lý xây dựng văn hoá nhà trường tại Học viện Hành chính Quốc gia ........ 109

Bảng 4.1: Mức độ cần thiết của các giải pháp (%) ........................................... 140

Bảng 4.2: Mức độ khả thi của các giải pháp (%) ............................................. 141

DANH MỤC BẢNG

văn hóa nhà trường tại Học viện Hành chính Quốc gia” tại Khoa Văn

bản và Công nghệ hành chính (trước thử nghiệm) ............................... 144

Biểu đồ 4.2: Mức độ thực hiện“Nâng cao hiệu quả lập kế hoạch xây dựng

văn hóa nhà trường tại Học viện Hành chính Quốc gia” tại KhoaVăn

bản và Công nghệ hành chính (sau thử nghiệm) ................................... 145

DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 4.1: Mức độ thực hiện „„Nâng cao hiệu quả lập kế hoạch xây dựng

MỞ ĐẦU

1.Tính cấp thiết của đề tài

Đề tài luận án được nghiên cứu xuất phát từ những lý do sau:

Một là, xuất phát từ vai trò của văn hoá nhà trường và quản lý xây dựng văn

hoá nhà trường trong việc phát triển bền vững của nhà trường đại học.

Văn hoá nhà trường tác động tới mọi mặt hoạt động của nhà trường nói

chung và trường đại học nói riêng. Trong bối cảnh hiện nay, việc quản lý xây dựng

văn hoá nhà trường có vai trò hết sức quan trọng bởi văn hoá nhà trường tích cực,

lành mạnh sẽ giúp cho việc thực hiện các mục tiêu giáo dục của nhà trường hiệu

quả, bền vững. Tham gia vào xây dựng văn hoá nhà trường là trách nhiệm của tất cả

các thành viên trong nhà trường, trong đó có vai trò quan trọng của người lãnh đạo,

quản lý, họ là chủ thể định hình và phát triển văn hoá nhà trường từ việc xác định

tầm nhìn, sứ mệnh, mục tiêu của nhà trường đến lập kế hoạch và tổ chức thực hiện,

chỉ đạo, kiểm tra, đánh giá quá trình xây dựng văn hoá nhà trường giúp cho việc

quản lý nhà trường thuận lợi, hiệu quả.

Hai là, xuất phát từ quan điểm của Đảng về xây dựng và phát triển văn hoá nhà

trường và mục tiêu giáo dục, đào tạo đại học ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay

Hội nghị Trung ương 9 khóa XI đã ra Nghị quyết số 33-NQ/TW về xây dựng

và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất

nước đã chỉ rõ đối với ngành giáo dục cần phải giáo dục văn hoá tạo ra những con

người vừa có đức vừa có tài để phục vụ đất nước.

Luật Giáo dục đại học 2012 cũng đã định hướng mục tiêu của đào tạo, giáo

dục đại học ở Việt Nam hiện nay là giáo dục, đào tạo con người phát triển toàn

diện, con người của thời kỳ phát triển khoa học công nghệ nhằm phục vụ cho sự

phát triển bền vững của đất nước.

Ba và và là, xuất phát từ vị trí, vai trò của Học viện Hành chính Quốc gia

trong cải cách hành chính ở Việt Nam hiện nay.

Học viện Hành chính Quốc gia là đơn vị sự nghiệp công lập hạng đặc biệt

nằm trong hệ thống trường đại học, học viện có chức năng đào tạo, bồi dưỡng cán

bộ, công chức, viên chức về quản lý nhà nước, đào tạo nguồn nhân lực phục vụ cho

công cuộc cải cách hành chính. Trong 60 xây dựng và phát triển, Học viện Hành

chính Quốc gia đã không ngừng vươn lên, vượt qua nhiều khó khăn, thách thức,

thực hiện tốt nhiệm vụ được giao. Học viện là đầu tầu, là động lực thúc đẩy sự phát

triển công tác đào tạo, bồi dưỡng cán bộ, công chức cho khu vực công.

Theo Quyết định số 163/QĐ-TTg ngày 25/01/2016 của Thủ tướng Chính phủ

phê duyệt Đề án đào tạo, bồi dưỡng cán bộ, công chức, viên chức giai đoạn 2016-

2025 đã định hướng xây dựng Học viện Hành chính Quốc gia trở thành trung tâm

đào tạo, bồi dưỡng cán bộ lãnh đạo, quản lý ngang tầm khu vực. Đây là một sứ

mệnh lớn lao của Học viện, muốn sứ mệnh đó được hiện thực hoá, Lãnh đạo Học

viện cần xác định rõ tầm nhìn, mục tiêu và có những giải pháp phát triển Học viện

nói chung; quản lý xây dựng văn hoá nhà trường tại Học viện nói riêng để khẳng

định vai trò, vị trí của mình trong hệ thống các trường đại học và học viện cũng như

trong công cuộc cải cách hành chính nhà nước ở nước ta hiện nay.

Nghiên cứu về văn hoá nhà trường nói chung và các trường đại học, học viện

nói riêng đã có một số công trình nghiên cứu trong và ngoài nước quan tâm ở những

chiều cạnh khác nhau. Tuy nhiên, nghiên cứu về quản lý xây dựng văn hoá nhà

trường tại Học viện Hành chính Quốc gia thì chưa có công trình nào đề cập. Xuất

phát từ những kiến giải nêu trên, luận án nghiên cứu về “Quản lý xây dựng văn

hóa nhà trường tại Học viện Hành chính Quốc gia” với mong muốn tìm ra giải

pháp hoàn thiện quản lý xây dựng văn hoá nhà trường tại Học viện Hành chính

Quốc gia nhằm góp phần đào tào, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ công chức, viên chức

nhà nước có chất lượng phục vụ yêu cầu cải cách hành chính và đổi mới quản lý

giáo dục đào tạo ở Việt Nam hiện nay.

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án

2.1. Mục đích nghiên cứu

Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và đánh giá thực trạng xây dựng văn hoá nhà

trường và quản lý xây dựng văn hoá nhà trường của trường đại học, học viện từ đó

đề xuất một số giải pháp quản lý xây dựng văn hoá nhà trường tại Học viện Hành

chính Quốc gia góp phần nâng cao hiệu quả quản lý xây dựng văn hoá nhà trường

tại Học viện Hành chính Quốc gia trong giai đoạn hiện nay.

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Tổng quan tình hình nghiên cứu về xây dựng văn hoá nhà trường, quản lý xây

dựng văn hoá nhà trường.

- Xây dựng cơ sở lý luận về quản lý xây dựng văn hoá nhà trường của trường

đại học và học viện

- Khảo sát, phân tích, đánh giá thực trạng quản lý xây dựng văn hoá nhà

trường tại Học viện Hành chính Quốc gia và các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý hoạt

động này.

- Đề xuất một số giải pháp quản lý xây dựng văn hoá nhà trường tại Học viện

Hành chính Quốc gia.

- Khảo nghiệm các giải pháp quản lý xây dựng văn hoá nhà trường tại Học

viện Hành chính Quốc gia và thử nghiệm một giải pháp tại một đơn vị của Học viện

nhằm làm rõ tính khả thi và hiệu quả của giải pháp đề xuất.

3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận án

3.1. Đối tượng nghiên cứu: Quản lý xây dựng văn hoá nhà trường tại

Học viện Hành chính Quốc gia.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

3.2.1. Giới hạn về phạm vi nội dung nghiên cứu

Luận án tập trung nghiên cứu quản lý xây dựng văn hoá nhà trường tại Học

viện Hành chính Quốc gia theo cách tiếp cận văn hoá tổ chức và tiếp cận chức năng

quản lý.

3.2.2. Giới hạn về địa bàn nghiên cứu

Luận án tiến hành khảo sát thực trạng quản lý xây dựng văn hóa nhà trường

tại: Học viện Hành chính Quốc gia Hà Nội; Phân viện Học viện tại TP. Hồ Chí

Minh; Phân viện Học viện tại Huế; Phân viện Học viện tại Tây Nguyên.

3.2.3 Giới hạn về khách thể điều tra, khảo sát của luận án

Tổng số khách thể khảo sát thực tiễn của luận án gồm có: 555 người (gồm

523 người khảo sát bằng bảng hỏi, 32 người phỏng vấn sâu). Trong đó gồm có: Các

cán bộ quản lý giáo dục; giảng viên; học viên; sinh viên của Học viện Hành chính

Quốc gia Hà Nội; Phân viện Học viện tại TP. Hồ Chí Minh; Phân viện Học viện tại

Huế; Phân viện Học viện tại Tây Nguyên.

3.2.4 Giới hạn về chủ thể quản lý

Có nhiều chủ thể tham gia quản lý xây dựng văn hoá nhà trường tại Học viện

Hành chính Quốc gia như: Giám đốc, các Phó Giám đốc, lãnh đạo các phân viện,

khoa, ban và các đoàn thể, đơn vị chức năng trong hệ thống của Học viện Hành

chính Quốc gia. Tuy nhiên, trong nghiên cứu này xác định chủ thể chính là Giám

đốc Học viện và các chủ thể khác là chủ thể phối hợp.

3.2.5. Giới hạn phạm vi về thời gian: Từ năm 2014 -2018 (giai đoạn Học

viện chuyển từ trực thuộc Học viện Chính trị - Hành chính quốc gia Hồ Chí Minh

sang trực thuộc Bộ Nội vụ).

3.2.5. Tổ chức thử nghiệm: Việc tiến hành tổ chức thử nghiệm giải pháp chỉ

thực hiện tại một đơn vị của Học viện là Khoa Văn bản và Công nghệ hành chính.

4. Phƣơng pháp luận, phƣơng pháp nghiên cứu

4.1. Phương pháp luận

Luận án được nghiên cứu dựa trên các cách tiếp cận sau:

- Tiếp cận văn hoá tổ chức: Văn hoá nhà trường Học viện Hành chính Quốc

gia là một dạng của văn hoá tổ chức. Chính vì thế nó mang đặc trưng của văn hoá tổ

chức. Các thành tố của văn hoá nhà trường Học viện cũng được cấu trúc như văn

hoá tổ chức, bao gồm các giá trị tạo nên văn hoá vật chất và văn hoá tinh thần.

- Tiếp cận chức năng quản lý: Hoạt động quản lý xây dựng văn hoá nhà

trường của chủ thể quản lý được thực hiện thông qua các chức năng cơ bản của

quản lý.

Ngoài ra, luận án còn được tiếp cận theo quan điểm hệ thống, quan điểm liên

ngành và tiếp cận nghiên cứu thực tiễn.

4.2. Phương pháp nghiên cứu

Phương pháp nghiên cứu văn bản, tài liệu; Phương pháp điều tra điều tra

bằng bảng hỏi; Phương pháp quan sát; Phương pháp phỏng vấn sâu; Phương pháp

thử nghiệm; Phương pháp xử lý số liệu bằng thống kê toán học.

4.3. Câu hỏi nghiên cứu

Việc thực hiện luận án này nhằm trả lời các câu hỏi nghiên cứu sau:

1) Việc nghiên cứu quản lý xây dựng văn hoá nhà trường được tiếp cận từ

quan điểm khoa học nào? Cơ sở lý luận của quản lý xây dựng văn hoá nhà trường học

viện là gì?

2) Thực trạng quản lý xây dựng văn hoá nhà trường tại Học viện Hành chính

Quốc gia hiện nay như thế nào? Nó có những ưu điểm và những bất cập, hạn chế?

Những yếu tố nào có ảnh hưởng đến quản lý xây dựng văn hoá nhà trường tại Học

viện Hành chính Quốc gia?

3) Những giải pháp nào cần thực hiện để nâng cao hiệu quả quản lý xây dựng

văn hoá nhà trường tại Học viện Hành chính Quốc gia?

4.4. Giả thuyết nghiên cứu

Trong các nhà trường học viện ở Việt Nam hiện nay, việc quản lý xây dựng

văn hoá nhà trường còn chưa đạt được hiệu quả cao. Nếu vận dụng phương thức quản

lý chức năng để quản lý xây dựng văn hoá nhà trường tại Học viện Hành chính Quốc

gia thông qua đề xuất hệ thống giải pháp đảm bảo đồng bộ, tính thực tiễn và tính khả

thi thì sẽ duy trì và phát triển văn hoá nhà trường ổn định và phát triển bền vững.

5. Đóng góp mới về khoa học của luận án

Luận án xây dựng khung lý thuyết nghiên cứu quản lý xây dựng văn hóa nhà

trường. Trong đó gồm có hệ thống khái niệm công cụ như: Văn hoá; Văn hoá tổ

chức; Văn hoá nhà trường; Văn hoá nhà trường đại học; Văn hoá nhà trường học

viện; Xây dựng văn hoá nhà trường học viện; Quản lý; Quản lý xây dựng văn hoá

nhà trường học viện. Luận án đã phân tích sâu các vấn đề lí luận và đặc trưng của

văn hoá nhà trường, xây dựng văn hoá nhà trường học viện và đặc biệt là dựa trên

cách tiếp cận phối hợp giữa tiếp cận văn hóa tổ chức và chức năng quản lý hình

thành được khung lý thuyết về nội dung quản lý xây dựng văn hóa nhà trường và

các yếu tố ảnh hưởng tới quản lý xây dựng văn hóa nhà trường học viện.

Luận án cũng đã khắc họa tương đối rõ nét bức tranh chung về thực trạng

văn hóa nhà trường tại Học viện Hành chính Quốc gia với những đặc thù riêng có

của Học viện Hành Chính Quốc gia nơi đào tạo và bồi dưỡng cán bộ, công chức,

viên chức của Nhà nước; Thực trạng mức độ và kết quả thực hiện xây dựng và quản

lý xây dựng văn hóa nhà trường tại Học viện Hành chính Quốc gia. Đánh giá và chỉ

ra thực trạng mức độ ảnh hưởng của các yếu tố chủ quan và khách quan tới quản lý

hoạt động này.

Trên cơ sở kết quả nghiên cứu lí luận và thực tiễn, luận án đề xuất được 6 giải

pháp quản lý xây dựng văn hóa nhà trường tại Học viện Hành chính Quốc gia. Các

giải pháp đề xuất khi tiến hành khảo nghiệm đều được đánh giá có tính cần thiết và

khả thi ở mức độ cao. Các giải pháp đề xuất có thể áp dụng vào thực tiễn quản lý xây

dựng văn hoá nhà trường tại Học viện Hành chính Quốc gia trong giai đoạn hiện nay

góp phần phát triển Học viện Hành chính Quốc gia trở thành Học viện đào tạo, bồi

dưỡng nguồn nhân lực có chất lượng cao về khoa học hành chính và quản lý nhà

nước cho đất nước.

6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án

6.1. Về mặt lý luận

Kết quả nghiên cứu của luận án sẽ góp phần bổ sung một số vấn đề lí luận cơ

bản về quản lý xây dựng văn hoá nhà trường tại các trường đại học, học viện là cơ

sở khoa học để có thể tiến hành các nghiên cứu tiếp theo trong lĩnh vực quản lý giáo

dục ở Việt Nam hiện nay.

6.2.Ý nghĩa thực tiễn

Luận án sẽ là tài liệu tham khảo giúp các nhà lãnh đạo quản lý xây dựng văn

hoá nhà trường đại học, học viện, đặc biệt là Học viện Hành chính Quốc gia - nơi

đào tạo, bồi dưỡng cán bộ, công chức, viên chức hành chính và quản lý nhà nước.

Đây cũng là tài liệu tham khảo bổ ích đối với việc nghiên cứu, giảng dạy và học tập

về văn hoá nhà trường ở các trường đại học, học viện.

7. Kết cấu luận án

Ngoài phần mở đầu, kết luận, kiến nghị, danh mục tài liệu, phụ lục, luận án

gồm 4 chương.

Chương 1. Tổng quan nghiên cứu về quản lý xây dựng văn hoá nhà trường

của trường đại học và học viện

Chương 2. Cơ sở lý luận về quản lý xây dựng văn hoá nhà trường của trường

đại học và học viện

Chương 3. Thực trạng quản lý xây dựng văn hoá nhà trường tại Học viện Hành

chính Quốc gia

Chương 4. Giải pháp hoàn thiện quản lý xây dựng văn hoá nhà trường tại

Học viện Hành chính Quốc gia

Chƣơng 1

TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU QUẢN LÝ XÂY DỰNG

VĂN HÓA NHÀ TRƢỜNG CỦA TRƢỜNG ĐẠI HỌC, HỌC VIỆN

Trong Chương 1 này, tác giả luận án tập trung vào việc tổng quan tình hình

nghiên cứu trên thế giới và ở Việt Nam về quản lý xây dựng văn hoá nhà trường. Để

tìm hiểu và có những khẳng định về cách tiếp cận, sự kế thừa các nghiên cứu đi

trước để xây dựng khung lý thuyết nghiên cứu về quản lý xây dựng văn hoá nhà

trường của các trường đại học và học viện chúng tôi tập trung vào các vấn đề chính

sau đây: (1) Tổng quan tình hình nghiên cứu về văn hoá nhà trường; (2) Xây dựng

văn hoá nhà trường; (3) Quản lý xây dựng văn hoá nhà trường. Trong mỗi nội dung

chúng tôi đều có sự quan tâm đến nội hàm của các trường đại học, học viện để làm

cơ sở cho việc nghiên cứu quản lý xây dựng văn hoá nhà trường tại Học viện Hành

chính Quốc gia.

1.1. Các công trình nghiên cứu về văn hóa nhà trường của trường đại học,

học viện

1.1.1. Các công trình nghiên cứu trên thế giới

Văn hóa nói chung và văn hoá nhà trường nói riêng là một trong những chủ

đề hấp dẫn được các nhà nghiên cứu trên thế giới quan tâm khai thác ở những chiều

cạnh khác nhau, tiêu biểu có những công trình nghiên cứu sau đây:

Theo Deal, Terrence E (1993) [50], Schein (2004) [80] và Maslowski

(2006) [64] trong công trình nghiên cứu của mình đưa ra các quan điểm nghiên

cứu về thuật ngữ “văn hoá nhà trường” (school culture, 1980 -1990). Purkey và

Smith (1982) [73], Peterson (2002) [68], nghiên cứu cấu trúc, kết cấu về văn hóa

nhà trường. Một số công trình nghiên cứu đề cập đến ảnh hưởng của văn hoá nhà

trường tới tất cả các lĩnh vực trong nhà trường, bao gồm hoạt động giảng dạy,

hiệu quả học tập của học sinh và sự phát triển nghề nghiệp (Hamilton và

Richardson, 1995) [58].

Bàn về cấu trúc văn hoá nhà trường, hầu hết các nhà nghiên cứu đều nhất trí

với một trong hai mô hình cấu trúc: Thứ nhất, mô hình tảng băng (hai tầng bậc)

được đưa ra bởi Frank Gonzales (1978). Theo đó, tương tự văn hóa tổ chức, văn hoá

nhà trường giống như một tảng băng, có văn hóa biểu hiện ở bề mặt và văn hóa ở

chiều sâu. Trong đó, bề mặt văn hóa là những thành tố vật chất dễ quan sát và dễ

thay đổi. Bề sâu của văn hóa là những yếu tố thuộc tinh thần như các giá trị, niềm

tin và các ý nghĩ của con người mà chúng ta khó quan sát hoặc khó thay đổi [57].

Thứ hai, mô hình cấu trúc ba tầng bậc do Edgar H. Schein (2004) đưa ra và được áp

dụng vào văn hoá nhà trường. Theo mô hình này, văn hoá nhà trường bao gồm ba

tầng bậc: (1) Các yếu tố hữu hình – có thể quan sát được; (2) Các giá trị được thể hiện,

bao gồm niềm tin, thái độ, cách ứng xử; (3) Các giả thiết cơ bản – bao gồm các yếu tố

liên quan đến môi trường xung quanh, thực tế của tổ chức, hoạt động và mối quan hệ

giữa con người trong tổ chức. Trong hai mô hình này, mô hình ba cấp độ của văn hoá

nhà trường phản ánh chặt chẽ và đầy đủ hơn về cấu trúc văn hoá nhà trường. Trong đó,

đặc biệt cần nhấn mạnh ở đây là các giả thiết cơ bản – tầng thứ ba trong cấu trúc văn

hóa. Theo Schein, tầng giả định cơ bản bề sâu chính là các giả thiết ban đầu, được hỗ

trợ bởi một linh cảm hay một giá trị nào đó, được sử dụng liên tục khi giải quyết một

vấn đề, dần dần trở thành hiện thực. Tầng giả thiết cơ bản bề sâu này sẽ quyết định đến

cách giải quyết, nhìn nhận, xem xét mọi vấn đề của tổ chức, nó chi phối việc lựa chọn

phương án nào, giá trị nào. Nó có mối quan hệ chặt chẽ, chi phối đến hai tầng còn lại là

các yếu tố hữu hình và các giá trị được thể hiện [80].

Theo Patrick J. Schuermann, James W. Guthrie và Colleen Hoy (2015), tương

tự như những nỗ lực thay đổi trong các lĩnh vực khác, sự phát triển tổ chức trong lĩnh

vực giáo dục không xảy ra trong một môi trường riêng biệt. Thay vào đó, nó xảy ra

trong những tổ chức có các quy tắc và giá trị, các giả định và kỳ vọng. Trong khi

thường được sử dụng thay thế cho nhau, một số tác giả đã phân biệt các cấu trúc của

“môi trường nhà trường” và “văn hoá nhà trường” trên cơ sở môi trường tổ chức

được mô tả như các niềm tin và nhận thức mà cá nhân nắm giữ trong tổ chức, còn văn

hóa được xem như các giá trị, niềm tin và kỳ vọng được chia sẻ, hình thành và phát

triển từ các tương tác xã hội trong tổ chức. Văn hoá nhà trường chính là “cách thức

chúng ta thực hiện những công việc ở đó” - thể hiện ở dạng hữu hình và vô hình và

được các thành viên của nhà trường chia sẻ, duy trì, các giá trị văn hoá nhà trường sẽ

giúp định hướng các hành vi của các giáo viên, hiệu trưởng nhà trường [67].

Bàn về các biểu hiện của văn hoá nhà trường, tiêu biểu có các công trình nghiên

cứu của các tác giả Peterson [68], Deal, Terrence [50], Frank Gonzales [57], Schein

[80]…Các nghiên cứu của các tác giả đều có điểm chung cho văn hoá nhà trường được

biểu hiện cụ thể thành hai tầng bậc. Tầng bậc thứ nhất là các yếu tố bề nổi của văn hoá

nhà trường và tầng bậc tứ hai là các yếu tố bề sâu của văn hóa nhà trường.

Về vai trò của văn hóa nhà trường đối với các hoạt động dạy và học của nhà

trường, tiêu biểu có một số công trình nghiên cứu sau: Barth (2002) cho rằng văn

hoá nhà trường tác động đến toàn bộ các thành viên trong nhà trường; tác động đến

sự thành công, hiệu quả hoạt động của nhà trường. Tác giả nhấn mạnh: “Văn hoá

nhà trường còn có sức ảnh hưởng mạnh mẽ hơn đến các hoạt động và việc học tập

trong trường học hơn là tổng thống của quốc gia, bộ giáo dục, hội đồng nhà trường,

hay thậm chí là hiệu trưởng, giáo viên và các phụ huynh”[45].Tương tự, Peterson

(2002) cho rằng “Môi trường văn hoá nhà trường tích cực, các thành viên luôn có ý

thức chung về sự kết nối giữa các cá nhân, ý thức được chia sẻ rộng rãi về sự tôn

trọng và chăm sóc cho mọi người. Còn môi trường văn hóa chứa đựng các yếu tố

tiêu cực sẽ tác động xấu đến hiệu quả giáo dục cũng như các hoạt động khác của

nhà trường” [68].

Dewit và cộng sự (2003) nghiên cứu vai trò của văn hoá nhà trường đối với

sự thành công của người học đã phân chia các khía cạnh của văn hoá nhà trường

thành ba phạm trù chung: (i) Không khí tâm lý – xã hội của nhà trường; (ii) Quản lý

hành chính của nhà trường; (iii) Kiểu dạy và học được thực hiện trong nhà trường.

Các tác giả đã đưa ra minh chứng về tác động, ảnh hưởng rõ nét của văn hoá nhà

trường đến kết quả học tập và hành vi của người học [53].

Theo Bahar Gun và Esin Caglayan (2013), văn hoá nhà trường đóng vai trò

quan trọng trong việc cải thiện hoạt động nhà trường. Nhận thức về văn hoá nhà

trường cũng có nghĩa là để mang lại sự thay đổi, nền văn hóa hiện tại phải được

xem xét lại và tái cơ cấu. Những phát hiện của nghiên cứu cho thấy ba khía cạnh nổi

bật nhất của văn hoá nhà trường là sự hỗ trợ và hợp tác của đội ngũ nhân viên, sự

lãnh đạo hợp tác và sự thống nhất mục đích. Sự hợp tác của giáo viên được coi là

yếu tố tích cực mạnh mẽ nhất trong văn hoá nhà trường, điều đó cho thấy sự hiểu

biết nghề nghiệp một cách chính thức và không chính thức của giáo viên có thể

được tăng cường bằng cách xây dựng và duy trì những cơ hội cần thiết để giáo viên

phát huy sự hợp tác trong tổ chức [47]. Cavanagh J.B., Holton J.L., Nolan C.C.,

Ray D.E., Naik J.T., Mantle P.G. (1998) cho rằng các nhà quản lý có thể khuyến

khích, tạo điều kiện về thời gian và cơ hội để giáo viên tham gia vào các hoạt động

phát triển nhà trường[49]. Đề xuất này cũng được phản ánh trong nghiên cứu của

Jurasaite-Harbison (2009), liên quan tới việc học tập tại nơi làm việc của giáo

viên[59]. Jurasaite-Harbison, E., Rex, L.A. (2010), cho rằng, giáo viên có nhiều khả

năng tham gia vào loại hình học tập này trong các trường học, nơi mà môi trường

vật lý và xã hội góp phần thúc đẩy các tương tác nghề nghiệp [60]. Đồng quan điểm

Fullan, M.G. (1991) cũng cho rằng kiểu hợp tác này nên được thúc đẩy bởi nó làm

gia tăng tinh thần, sự nhiệt tình và hiệu quả của giáo viên, giúp họ trở nên dễ tiếp

nhận những ý tưởng mới [56].

Để xác định nhà trường hiệu quả, Snowden và Gorton (1998) chỉ ra năm yếu

tố văn hoá nhà trường quan trọng, đó là: văn hóa tổ chức tích cực; nỗ lực học tập và

thành tích; tin tưởng rằng tất cả học sinh có thể học tập; liên tục phát triển và đổi

mới đội ngũ nhân sự; xây dựng môi trường học tập an toàn, trật tự [72]. Nghiên cứu

của Yenming Zhang (2008) lại cho thấy 8 giá trị được xếp thứ hạng cao trong giá trị

văn hoá nhà trường, bao gồm: Sự đổi mới (nhà trường luôn luôn đặt ở vị trí đầu

tiên), chấp nhận rủi ro, trao quyền lực, sự tham gia của mọi người, tập trung vào kết

quả, tập trung vào con người, làm việc nhóm và sự ổn định. Với 8 giá trị này, nhà

trường nên xem lại đang phát triển và xây dựng được bao nhiêu giá trị, những giá trị

thực hay ảo… Vấn đề cốt yếu chính là sự thống nhất mục đích – sự nhận thức

chung về sứ mệnh và tầm nhìn của nhà trường giữa các giáo viên [79].

Nghiên cứu văn hoá nhà trường ở cấp độ đại học, các tác giả Bartell, (2003)

cho rằng “Văn hoá nhà trường bao gồm toàn bộ hoạt động của các thành viên trong

nhà trường (Hiệu trưởng, giảng viên, nhân viên, học viên, sinh viên), các nghi thức

giao tiếp; hệ thống các giá trị; các chuẩn mực xử sự, các câu chuyện…” [48].

Theo Mintzberg và Van der Hayden, (1999): “Trong các trường đại học,

những người có liên quan đến văn hoá nhà trường rất đa dạng. Các bên liên quan

trong nội bộ nhà trường bao gồm từ sinh viên trong nước tới sinh viên quốc tế, đang

học hay đã tốt nghiệp, sinh viên chính quy và phi chính quy. Các bên liên quan bên

ngoài bao gồm từ những người trong cộng đồng dân cư nơi trường đặt địa điểm cho

đến các nhà chính trị, những người thực thi pháp luật, các nhà tài trợ, các tổ chức

kiểm định, các tổ chức hiệp hội và cơ quan truyền thông. Trong bối cảnh đó, như

một mạng lưới phức tạp, trường đại học được xem là quá trình truyền thông liên tục

và đan dệt lẫn nhau giữa các cá nhân cùng chia sẻ trách nhiệm và quyền ra quyết

định [65].

Nghiên cứu của Barbara Fralinger, Valerie Olson (2007) cho rằng văn hóa trường

đại học là một là một dạng của văn hóa tổ chức, trong đó các giá trị văn hóa trường đại

học là một thành tố cơ bản trong việc ra quyết định ở các trường đại học. Để các nhà

quản lý, giảng viên và nhân viên có thể phối hợp có hiệu quả với nhau nhằm tạo ra một

môi trường học thuật hiệu quả cho một nền giáo dục lành mạnh, thì việc đánh giá các

yếu tố văn hóa và tạo ra thay đổi trong văn hóa là hết sức cần thiết [46].

1.1.2. Các công trình nghiên cứu ở Việt Nam

Bàn về các thành tố của văn hoá nhà trường, Phạm Minh Hạc (1994) cho

rằng văn hoá nhà trường bao gồm chủ thể là giảng viên, sinh viên, cán bộ công

nhân viên; khách thể là hệ thống các giá trị văn hóa, các hình thức vận động văn

hóa, cảnh quan văn hóa [16]. Nguyễn Trường Lưu (1998) nhấn mạnh, thông qua

văn hoá nhà trường, giảng viên và sinh viên nhận thấy điểm mạnh và điểm yếu của

chính mình, từ đó chủ thể xây dựng văn hóa sẽ điều chỉnh được bản thân, góp phần

tạo nên giá trị văn hoá nhà trường [25].

Ở góc độ tâm lý học, tác giả Thái Duy Tuyên (2009) đã quan niệm “Văn

hoá học đường bao gồm những giá trị vật chất và tinh thần của nhân loại, hệ kinh

nghiệm của lịch sử xã hội loài người đã được hệ thống hoá qua nhiều thế kỷ và có

thể truyền lại cho thế hệ sau. Văn hoá học đường là những giá trị, những kinh

nghiệm lịch sử của xã hội loài người được tích luỹ trong quá trình xây dựng hệ

thống giáo dục quốc dân và quá trình hình thành nhân cách” [34].

Tác giả Vũ Dũng (2009), bàn về một số vấn đề lý luận và thực tiễn của văn

hoá học đường, cho rằng: “Văn hoá học đường là hành vi ứng xử của các chủ thể

tham gia hoạt động đào tạo trong nhà trường, là lối sống văn minh trong trường

học. Bao gồm quan hệ ứng xử của người thầy với người học; ứng xử của người học

đối với người thầy; Ứng xử của người lãnh đạo nhà trường và giáo viên; Ứng xử

giữa các đồng nghiệp với nhau…Tác giả cũng chỉ ra một số hạn chế về văn hoá

học đường ở nước ta hiện nay như: Quan hệ Thầy – trò bị yếu tố vật chất chi phối;

đạo lý tôn sư, trọng đạo bị suy giảm, tệ nạn xã hội, bạo lực trong học đường …”

[11,tr33-39].

Công trình nghiên cứu của tác giả Phạm Quang Huân trong cuốn “Văn hóa tổ

chức – Hình thái cốt lõi của văn hóa nhà trường”, Kỷ yếu Hội thảo Văn hóa học

đường (2007) cho rằng văn hoá nhà trường là văn hóa tổ chức, do đó, văn hoá nhà

trường mang đặc trưng của, hình thái của văn hoá tổ chức [21]. Còn theo Phạm Thị

Minh Hạnh (2009) trong bài viết “Văn hóa học đường: Quan niệm, vai trò, bản chất và

một số yếu tố cơ bản” in trong cuốn “Văn hóa và văn hóa học đường cho rằng: văn

hóa tổ chức nhà trường là hệ thống những quy định tường minh hay ngầm ẩn, các

chuẩn mực đạo đức, giá trị cơ bản, quy tắc ứng xử tốt đẹp nhất giữa các thành viên

trong nhà trường và các tổ chức cá nhân ngoài xã hội có liên quan trong quá trình hoạt

động: đặc trưng cho mỗi nhà trường, phù hợp với xã hội đó [21].

Cùng tác giả Phạm Minh Hạc (2008), “Quan hệ người – người: Giá trị quan

trọng nhất trong nhân cách”, Tạp chí Nghiên cứu Con người, số 5 (38) và “Giáo

dục giá trị xây dựng văn hóa học đường”, Tạp chí Đại học Sài Gòn, Quyển số 17 –

Tháng 11/2013, nội dung văn hoá nhà trường có ba nội dung chính cần chú ý: Thứ

nhất, các nhà trường ở nước ta có hoàn cảnh riêng, nhất là về cơ sở vật chất còn

thiếu thốn nhiều, đội ngũ nhà giáo lẫn cán bộ quản lý còn gặp nhiều khó khăn, do

đó mục đích của văn hóa học đường là đến năm 2015-2020, khi nước ta trở thành

nước công nghiệp theo hướng hiện đại, trường lớp trên cả nước đều đã kiên cố hóa,

như Chính phủ đã đưa ra Đề án từ năm 2004. Thứ hai, đồng thời với việc chăm lo

cơ sở vật chất, sách giáo khoa, đội ngũ giảng dạy và quản lý, cần xây dựng môi

trường giáo dục trong nhà trường, trong ký túc xá hay nhà trọ, ở gia đình, nơi công

cộng; hưởng ứng phong trào “Xây dựng trường học thân thiện, học sinh tích cực”

của Bộ Giáo dục và Đào tạo (Chỉ thị số 40/2008/CT- BGDĐT ngày 22/7/2008),

nhằm mục đích “thiết lập lại môi trường sư phạm với sáu đặc trưng là trật tự kỷ

cương, trung thực, khách quan, công bằng, tình thương và khuyến khích sáng tạo,

hiệu quả”. Thứ ba, xây dựng “văn hóa ứng xử”, “văn hóa giao tiếp” ở gia đình,

trong nhà trường, ngoài xã hội – đó là quan hệ người - người, giá trị quan trọng

nhất trong nhân cách [15; tr47-53].

Bàn về văn hóa tổ chức ở cấp độ trường đại học, tác giả Nguyễn Viết Lộc

(2009) đã nghiên cứu trường hợp cụ thể Đại học Quốc gia Hà Nội và cho rằng đây

là một tổ chức đặc thù gồm các tổ chức con với những khác biệt về văn hóa (các

trường thành viên, đơn vị trực thuộc) tạo thành một tổ chức lớn; khẳng định văn

hóa tổ chức có vai trò hết sức quan trọng trong việc tạo nên sự phát triển đột phá và

bền vững cho tổ chức nhờ phát huy được nguồn lực nội sinh và tìm kiếm, dung nạp

các nguồn lực ngoại sinh. Qua đó, tác giả cho rằng xây dựng văn hóa tổ chức có

vai trò rất quan trọng trong việc phát huy tính liên thông, liên kết, chia sẻ nguồn

lực giữa các tổ chức con và đồng thời khắc phục những tồn tại, mâu thuẫn, xung

đột làm ảnh hưởng, cản trở quá trình phát triển bền vững [26; tr21-26].

Từ góc độ tâm lý giáo dục, Nguyễn Khắc Hùng và cộng sự (2011) cung cấp một

cách hệ thống các tri thức về văn hóa học đường, về khái niệm, vai trò, ý nghĩa cũng

như tầm quan trọng của văn hóa học đường trong sự nghiệp giáo dục và đào tạo thế hệ

trẻ đất nước, ở tất cả các cấp học từ mầm non, tiểu học, trung học cơ sở, phổ thông

trung học cho đến cao đẳng, đại học và sau đại học. Đặc biệt, trong bối cảnh văn hóa

học đường có những biểu hiện “xuống cấp” như tình trạng bạo lực học đường, thiếu

văn hóa ở chốn học đường, tình trạng học sinh – sinh viên vi phạm pháp luật ngày một

gia tăng, các tác giả đã đề ra những biện pháp khắc phục tình trạng đó [22].

Luận bàn văn hoá nhà trường dưới lý thuyết quản lý hiện đại, Lê Thị Ngọc Thúy

(2014) khẳng định văn hóa bao trùm lên tất cả mọi lĩnh vực hoạt động quản lý, giảng

dạy và học tập trong nhà trường. Tác giả đã đưa ra những kiến giải sâu sắc về văn hoá

nhà trường phổ thông và vấn đề xây dựng văn hoá nhà trường phổ thông Việt Nam

trong bối cảnh hiện nay. Ngoài ra, tác giả không chỉ dừng lại ở lý thuyết, quan điểm mà

còn có hướng dẫn thực hành, đặc biệt xây dựng được bộ công cụ đánh giá văn hoá nhà

trường phổ thông, đi sâu vào nhà trường tiểu học Việt Nam - mô thức nhà trường hiệu

quả và có thể vận dụng cho các cơ sở giáo dục đào tạo khác [33].

Nghiên cứu về văn hoá nhà trường cấp Học viện, các công trình nghiên cứu chủ

yếu là xem xét dưới góc độ văn hoá công sở, văn hoá công vụ, văn hoá Đảng.

Năm 2016, đề tài nghiên cứu khoa học cấp cơ sở Văn hóa công sở ở Học viện

Chính trị - Hành chính Quốc gia Hồ Chí Minh hiện nay - thực trạng và giải pháp do

TS. Lê Văn Lợi chủ nhiệm đã khảo sát làm rõ thực trạng văn hóa công sở tại Học viện

Chính trị - Hành chính Quốc gia Hồ Chí Minh và đề xuất các giải pháp để xây dựng

văn hóa công sở tại hệ thống Học viện Chính trị - Hành chính Quốc gia Hồ Chí Minh

trong thời gian tới [27].

Đáng chú ý là Đề tài khoa học cấp nhà nước “Xây dựng văn hóa trường

Đảng theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh” do GS.TS. Nguyễn Xuân

Thắng – Giám đốc Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh là chủ nhiệm đề tài

nghiệm thu năm 2017 đã làm sáng tỏ những vấn đề lý luận về văn hóa trường

Đảng, đề tài vận dụng khảo sát, đánh giá thực trạng văn hóa trường Đảng hiện nay,

đề xuất nội dung xây dựng văn hóa trường Đảng cùng bộ quy tắc ứng xử trong hệ

thống trường Đảng và khuyến nghị một số giải pháp nhằm nâng cao văn hóa trường

Đảng[36]. Đây là cơ sở để Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh ban hành Quy

chế văn hoá công sở của Học viện tạo ta điểm nhấn quan trọng trong văn hoá trường

Đảng tại Học viện.

1.2. Các công trình nghiên cứu về xây dựng văn hóa nhà trƣờng và văn hoá

nhà trƣờng của trƣờng đại học, học viện

1.2.1. Các công trình nghiên cứu trên thế giới

Theo Schein (2004), các giá trị văn hoá nhà trường không phải là được hình

thành ngay từ ban đầu mà phải cần có thời gian sáng tạo của các thành viên nhà

trường; các giá trị này được sàng lọc, tích lũy theo thời gian và được các thành viên

của nhà trường thừa nhận. Vì vậy, văn hoá nhà trường hoàn toàn có thể thay đổi

và được điều chỉnh, tăng cường các yếu tố tích cực, loại bỏ những yếu tố tiêu

cực để phục vụ hiệu quả cho hoạt động giáo dục trong nhà trường [80]. Kashner

(1990) nhấn mạnh, làm cho một trường học sẵn sàng đáp ứng với các điều kiện

đòi hỏi phải có thay đổi, hoặc thực hiện đổi mới theo những đề xướng của bản

thân nhà trường, đều là những việc đòi hỏi một sự hiểu biết rõ ràng về văn hóa

hợp tác của nhà trường và làm thế nào điều chỉnh văn hóa ấy theo chiều hướng

mong muốn [61].

Nhóm công trình nghiên cứu về điều kiện xây dựng văn hoá nhà trường có

các tác giả tiêu biểu, Farmer, D.W. (1990), “Chiến lược thay đổi”, [35]; Rowley,

D.J., Lujan, H.D., Dolence, M.G. (1997), Strategic change in colleges and

universities (Chiến lược thay đổi trong các trường cao đẳng và đại học) [71];

Steeples, D.W. (1990) trong cuốn “Concluding observations” (Quan sát kết luận) và

cuốn sách Managing change in higher education, New directions for higher

education (Quản lý sự thay đổi trong giáo dục đại học, những hướng đi mới cho

giáo dục đại học), San Francisco: Jossey-Bass Publishers: Nhà xuất bản Jossey-

Bass. Nội dung các công trình nghiên cứu chỉ ra rằng, điều kiện cơ bản để xây dựng

văn hoá nhà trường thành công bao gồm: (1) Xây dựng văn hóa tin tưởng, cởi mở

và làm kế hoạch chiến lược với sự tham gia của mọi thành viên; (2) Điều kiện thứ

hai cần cho một môi trường thay đổi hiệu quả là việc xây dựng kế hoạch chiến

lược phải cởi mở, có sự tham gia của nhiều người, nhất quán với văn hoá nhà

trường và với những mục tiêu dài hạn. Những chiến lược có đặc điểm giá trị như

thế cũng sẽ tạo điều kiện xây dựng niềm tin, là điều giúp tạo ra các giá trị nội tại

và phản ánh một tầm vóc thích hợp cho các nỗ lực tạo ra đổi mới [74].

Trên cơ sở nghiên cứu định tính về các yếu tố then chốt trong quá trình

tái cấu trúc văn hoá nhà trường tại hai khu vực trường học ở đông nam Hoa Kỳ,

Wonycott-Kytle, Angel M. và Bogotch, Ira E. (1997), trong bài Creative strategies

to transform school culture Thay đổi văn hoá: Các giả định, niềm tin và giá trị làm

nền tảng cho các quá trình tái cấu trúc” đăng trên Tạp chí lãnh đạo nhà trường đã

đề xuất một số phương hướng đặc trưng nhằm thay đổi văn hoá nhà trường để thực

hiện cải cách giáo dục hiệu quả. Đó là: Xem xét và đặt câu hỏi về thực tiễn hiện tại

và quá khứ; tham gia vào các hoạt động phát triển có mục đích, liên tục và toàn

diện; tái xác lập các vai trò nhằm hướng đến sự hợp tác; công nhận, khen thưởng và

các hình thức khích lệ, động viên bằng vật chất [78].

Theo Eller, John, and Sheila Eller (2009), Creative strategies to transform

school culture (Chiến lược sáng tạo để biến đổi văn hóa học đường), Thousand

Oaks, CA: Corwin Press, Thousand Oaks, CA: Corwin Press, các tác giả cho rằng

văn hoá nhà trường là một trong những yếu tố quan trọng nhất trong hoạt động của

sinh viên và cán bộ nhân viên. Môi trường tích cực sẽ thúc đẩy thành tích cao, trong

khi môi trường tiêu cực sẽ làm nản lòng cả người học, các nhà giáo dục và các phụ

huynh. Theo đó, các tác giả đã đề ra các chiến lược nhằm cải thiện môi trường và

văn hoá nhà trường, bao gồm: Nuôi dưỡng mối quan hệ giao tiếp và cộng tác cá

nhân giữa các thành viên; phát triển các mối quan hệ cộng tác trong công việc; cải

thiện các cuộc họp nhân viên; giải quyết các vấn đề liên quan đến hoạt động nhà

trường; xử lý xung đột một cách thích hợp. Với các ý tưởng sáng tạo này, lãnh đạo

nhà trường có thể tạo ra một môi trường giảng dạy và học tập hợp tác [54].

Xây dựng và phát triển văn hoá nhà trường là cả một quá trình liên tục, lâu

dài, cần có những bước đi phù hợp, các tác giả Richard Hagberg, Julie Heifetz

(2003, 2000) đã đề xuất mô hình xây dựng văn hóa tổ chức gồm 11 bước cụ thể, tạo

cơ sở để xác định phương hướng xây dựng và phát triển văn hoá nhà trường, bao

gồm 11 tiêu chí [70].

1.2.2. Các công trình nghiên cứu ở Việt Nam

Xây dựng văn hóa tổ chức trong nhà trường là vấn đề rất có ý nghĩa, đặc biệt

trong bối cảnh nền giáo dục Việt Nam đổi mới căn bản và toàn diện nhà trường hiện

nay. Do đó, nhiều công trình nghiên cứu trong nước đã đề xuất phương hướng, giải

pháp nhằm xây dựng, phát triển văn hoá nhà trường xét ở các cấp độ khác nhau.

Nguyễn Phương Hồng (1997) khẳng định, mục đích của việc xây dựng văn

hoá nhà trường là để đào tạo ra những học viên, sinh viên có phẩm chất đạo đức tốt,

có trình độ chuyên môn sâu rộng. Tác giả cũng xác định một số yếu tố cơ bản của

việc xây dựng văn hoá nhà trường gồm: Kế hoạch chiến lược phát triển; Ảnh hưởng

của các cấp lãnh đạo trong nhà trường đến mọi thành viên; Các chính sách khuyến

khích cho mọi hoạt động trong nhà trường; Xây dựng phương châm xử thế, bầu

không khí chung cho cộng đồng; Xây dựng khung cảnh nhà trường, cách bài trí lớp

học; Xác định sự đặc trưng của nhà trường thông qua logo, khẩu hiệu, bảng hiệu,

biểu tượng; Xây dựng truyền thống qua đồng phục, các nghi thức, nghi lễ; Tổ chức

các hoạt động văn hóa trong nhà trường, tham gia các hoạt động văn hóa, lễ hội của

địa phương; Xây dựng thương hiệu nhà trường [20].

Theo Nguyễn Viết Chức (2001), nội dung xây dựng văn hoá nhà trường là

giáo dục nếp sống lành mạnh cho sinh viên và xử lý các mối quan hệ giữa thầy với

thầy, thầy và trò, trò với trò, giữa thầy, trò với các cán bộ công nhân viên. Phạm

Minh Hạc và Hồ Sỹ Quý (2002) cũng khẳng định xây dựng văn hoá nhà trường tạo

điều kiện đưa tiêu chí chân - thiện - mỹ vào nhà trường [9].

Trên cơ sở tìm hiểu những hình thái và cấp độ thể hiện của văn hóa tổ chức

trong nhà trường, Phạm Quang Huân (2007) phân tích làm rõ vai trò quan trọng của

xây dựng văn hoá nhà trường, trong đó tác giả chỉ ra rằng, văn hoá nhà trường là

một tài sản của nhà trường có tác dụng ổn định, duy trì, phát triển hoạt động giáo

dục của nhà trường… Từ đó, tác giả khẳng định để tạo lập và phát triển bản sắc văn

hóa, mỗi nhà trường cần nhận thức rõ bản chất của văn hóa của trường mình; đồng

thời, quá trình xây dựng và phát triển văn hóa ở một nhà trường phải là việc làm lâu

dài, có chủ đích rõ ràng và tiếp nối của các chủ thể quản lý nhà trường cùng với sự

thống nhất, đồng thuận của tập thể sư phạm. Tác giả đề xuất phương hướng xây

dựng, phát triển văn hoá nhà trường dựa trên cơ sở mô hình xây dựng văn hóa tổ

chức gồm 11 bước cụ thể do Julie Heifetz và Richard Hagberg đề xuất [21].

Trần Ngọc Giao (2012) khẳng định tầm quan trọng của việc phát triển văn

hóa trường đại học, cao đẳng; vai trò của lãnh đạo quản lý trong việc phát triển văn

hoá nhà trường; định hình những giá trị cốt lõi để xây dựng và phát triển văn hoá

nhà trường; đồng thời đưa ra những kinh nghiệm để xây dựng và phát triển văn hóa

trường đại học, cao đẳng tại các nước và Việt Nam [2].

Theo Lê Thị Yến (2013), việc xây dựng văn hoá nhà trường là một quá trình

lâu dài, phức tạp, đòi hỏi cách tiếp cận tổng thể, hệ thống thông qua toàn bộ hoạt

động dạy học, giáo dục, mối quan hệ công tác điều hành nhà trường. Tác giả đã đề

xuất các giải pháp xây dựng văn hoá nhà trường mang tính đồng bộ, phù hợp với

điều kiện thực tế Trường Đại học Sài Gòn như sau: Tăng cường nâng cao chất

lượng hiệu quả quản lý công tác tuyên truyền nhận thức vai trò quan trọng của việc

xây dựng văn hoá nhà trường; Công tác xây dựng kế hoạch, nội dung hoạt động xây

dựng đội ngũ cán bộ phụ trách việc xây dựng văn hoá nhà trường; Xây dựng môi

trường cảnh quan sư phạm, tăng cường xây dựng cơ sở vật chất kết hợp với điều

kiện đảm bảo cho công tác xây dựng văn hoá nhà trường… Đặc biệt, ngoài những

kiến nghị cụ thể đối với Trường Đại học Sài Gòn, tác giả còn kiến nghị với các cơ

quan ban ngành liên quan như Bộ Giáo dục và Đào tạo, Bộ Văn hóa – Thể thao và

Du lịch phối kết hợp trong việc xây dựng văn hoá nhà trường[42].

Liên quan đến xây dựng văn hoá nhà trường đại học cấp học viện có chức

năng đào tạo cán bộ lãnh đạo, quản lý, năm 2017, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ

theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh” do GS.TS Nguyễn Xuân

Thắng chủ nhiệm đề tài đã xây dựng và phát triển được hệ giá trị văn hoá

trường Đảng theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh; xây dựng

chuẩn mực văn hóa và bộ quy tắc ứng xử của trường Đảng; xây dựng cơ sở

vật chất kỹ thuật phục vụ cho hoạt động của trường Đảng và các hình thức ngoại

hiện của văn hóa trường Đảng (trang phục, biển tên chức danh, logo, biểu

tượng...) [36].

Chí Minh đã nghiệm thu đề tài cấp nhà nước “Xây dựng văn hóa trường Đảng

Ngoài ra, nghiên cứu về văn hoá của các cơ quan nhà nước – nơi cán bộ công

chức, viên chức làm việc, Học viện Hành chính Quốc gia đã nghiệm thu đề tài cấp

nhà nước với tên gọi: “Văn hóa công vụ ở Việt Nam hiện nay”, mã số KX.03.13/11-

15 do TS. Huỳnh Văn Thới làm chủ nhiệm. Đề tài đề cập đã làm sáng tỏ những vấn

đề lý luận về văn hóa công vụ; bước đầu đánh giá thực trạng văn hóa công vụ ở

nước ta hiện nay; chỉ ra những nhân tố tác động đến văn hóa công vụ và đề xuất một

số giải pháp nhằm nâng cao văn hóa công vụ trong thời gian tới [37].

Các kết luận khoa học của đề tài có giá trị tham khảo tốt khi nghiên cứu về

quản lý văn hoá nhà trường Học viện Hành chính Quốc gia.

1.3. Các công trình nghiên cứu về quản lý xây dựng văn hóa nhà trƣờng của

trƣờng đại học, học viện

1.3.1. Các công trình nghiên cứu trên thế giới

Văn hoá nhà trường là động lực quan trọng nhất cho quá trình đổi mới quản

lý của từng nhà trường. Không có văn hoá nhà trường thì không thể đổi mới quản lý

nhà trường hiệu quả. Do đó, quản lý xây dựng văn hoá nhà trường là một trong

những nội dung không thể thiếu của hoạt động quản trị nhà trường. Nghiên cứu về

nội dung này, các tác giả nước ngoài đã đề cập đến những nội dung sau đây:

Công trình nghiên cứu của Terrence E. Deal, Kent D. Peterson (1999), trong

cuốn Shaping School Culture: The Heart Of Leadership (Định hình văn hoá học

đường: Tâm huyết của người lãnh đạo, San Francisco: Nhà xuất bản Jossey-Bass,

các tác giả cho rằng: lãnh đạo nhà trường từ mọi cấp độ là chìa khóa để hình thành

văn hoá nhà trường. Hiệu trưởng định hướng giá trị; Giáo viên củng cố các giá trị

trong hành động và lời nói của họ; Phụ huynh củng cố tinh thần khi họ tới thăm

trường học, tham gia quản trị… Điều quan trọng nhất, hiệu trưởng nhà trường có

thể thay đổi các nền văn hóa tiêu cực và độc hại để xây dựng một cộng đồng tin

tưởng, tận tâm và ý thức đoàn kết [75].

Cũng bàn về vai trò của hiệu trưởng đối với văn hoá nhà trường, Terrence E.

Deal, Kent D. Peterson (2009) trong bài viết “Shaping School Culture: Pitfalls,

Paradoxes, and Promises” (Định hình văn hóa học đường: Cạm bẫy, Nghịch lý và

Hứa hẹn), Phiên bản 2, San Francisco: Nhà xuất bản Jossey-Bass cho rằng: hiệu

trưởng là người được chọn để dẫn dắt chứ không chỉ quản lý nhà trường. Vì vậy,

trước tiên hiệu trưởng phải hiểu rõ văn hóa của nhà trường, nhận thức được rằng

văn hóa là vấn đề phức tạp bởi vì nó có những cách thức rất độc đáo và mang phong

cách riêng. Khi một tổ chức có sự hiểu biết rõ ràng về mục đích của nó, tại sao nó

tồn tại, nó phải làm những gì thì sẽ đảm bảo mọi thứ hoạt động tốt. Khi các niềm

tin, giá trị, thái độ, sự kỳ vọng, ý tưởng và hành vi của các thành viên trong một tổ

chức không phù hợp với văn hóa thì sẽ gây cản trở cho tổ chức. Hiệu trưởng phải

hiểu được vai trò quan trọng của văn hoá nhà trường trong việc phát triển một nhà

trường thành công [76].

Nghiên cứu của Nadine Engelsa, Gwendoline Hottona, Geert Devosb, Dave

Bouckenoogheb và Antonia Aelterman (2008), “Principals in schools with a

positive school culture” (Hiệu trưởng tại các trường học có văn hóa học đường tích

cực), Tạp chí Nghiên cứu Giáo dục, Tập 34, Số 3 nhấn mạnh hiệu trưởng có khả

năng định hình văn hóa trường học để khuyến khích giảng dạy và học tập tốt nhất.

Kết quả nghiên cứu đã chỉ ra năm thước đo trong quản lý văn hoá nhà trường.

Nghiên cứu cũng đưa ra những biến số của văn hoá nhà trường và vai trò của hiệu

trưởng, qua đó tiến hành điều tra để chứng minh mối quan hệ chặt chẽ này ghi nhận

các ý tưởng sáng tạo cũng như rủi ro được giáo viên thiết kế trong quá trình giảng

dạy và học tập. Các nhà lãnh đạo cũng nhấn mạnh việc chia sẻ ý tưởng và thực hành

hiệu quả giữa các giáo viên. Rõ ràng, sự lãnh đạo trong trường học đòi hỏi sự kỷ

luật, cẩn trọng, tính minh bạch và sự đổi mới [66].

Theo Kelly Ward, Lisa Wolf-Wendel (Ed.) (2003), ASHE-ERIC Higher

Education Report 2003, (Báo cáo giáo dục đại học ASHE-ERIC 2003), Tập 29-30 các

tác giả cho rằng “Văn hóa có thể dẫn đến thành công trong hoạt động quản trị thông

qua sự tin cậy giữa các nhà quản lý và giảng viên, nhân viên của nhà trường. Văn hóa

nhà trường tốt đẹp sẽ phô bày những cách xử sự đúng đắn và dạy người ta biết xử sự

phù hợp, sẽ là động lực thúc đẩy mọi cá nhân và dẫn dắt quá trình thông tin; những

thành tố này của văn hóa có thể định hình các quan hệ nội bộ và các giá trị” [62].

Nghiên cứu của Peter Smith (2005), “Intergrating Values in a University Culture”

(Giá trị tích hợp trong văn hóa đại học), Đại học Sunderland cho thấy, văn hoá nhà

trường có ảnh hưởng rất lớn tới chất lượng cuộc sống và hiệu quả hoạt động của nhà

trường. Ông cho rằng những phần chìm của tảng băng văn hóa tạo thêm giá trị hay tạo

thêm cái giá phải trả cho một người lãnh đạo. Nếu một người lãnh đạo thất bại với việc

đối mặt và làm thay đổi các phần chìm của tảng băng thì trước sau anh ta cũng sẽ thất bại

trong công việc…”. đồng thời tác giả cũng chỉ ra những yêu cầu trong hoạt động quản lý

của người hiệu trưởng trong xây dựng văn hoá nhà trường [69].

Ở cấp độ trường đại học, nghiên cứu của Dhillon, J.K. (2001), “Challenges and

strategies for improving the quality of information in a university setting: A case study”

(Những thách thức và chiến lược để cải thiện chất lượng thông tin trong môi trường đại

học: Một nghiên cứu tình huống) tác giả cho rằng: “Ngay cả các trường đại học đã có

những kinh nghiệm thành công nhất định về xây dựng văn hoá nhà trường vẫn tồn tại

cảm giác bất lực và văn hóa than phiền, nhân viên phàn nàn về những khó khăn họ gặp

phải khi tìm kiếm những thông tin xác thực và cập nhật để thực hiện công việc hàng

ngày của mình…”. Theo tác giả, có ba lĩnh vực chính cần tập trung để tạo ra thông tin và

phổ biến thông tin hiệu quả: chất lượng của thông tin học thuật, trách nhiệm về thông tin

và truyền thông về thông tin” [52]. Rõ ràng, trong nghiên cứu này tác giả đã đánh giá cao

vai trò của truyền thông trong trường đại học.

1.3.2. Các công trình nghiên cứu ở Việt Nam

Nghiên cứu về quản trị văn hoá nhà trường, ở Việt Nam đã có nhiều công

trình nghiên cứu khẳng định các chủ thể quản lý nhà trường có vai trò vô cùng quan

trọng trong việc quản lý xây dựng văn hoá nhà trường.

Tiêu biểu một số công trình nghiên cứu sau đây: Nhà nghiên cứu Đặng Quốc

Bảo (2012) trong bài viết “Kiến giải về văn hoá nhà trường và quản lý xây dựng văn

hoá nhà trường” đã khẳng định rằng quản lý xây dựng văn hoá nhà trường người

lãnh đạo nhà trường phải xây dựng được các thiết chế, các thông điệp quản lý và

các nội dung quản lý văn hoá nhà trường [1; tr15]; Tác giả Chử Xuân Dũng trong

công trình nghiên cứu năm (2013) đã chứng minh được vai trò và tầm quan trọng

của người hiệu trưởng trong quá trình xây dựng văn hoá nhà trường, qua đó, tác giả

đề xuất các giải pháp nhằm phát triển biện pháp cụ thể văn hoá nhà trường phổ

thông trên cơ sở các giá trị văn hoá nhà trường tích cực[10; tr75]; Nhà nghiên cứu

Đặng Thành Hưng (2016) đã chỉ ra những liên hệ với nhau thông qua hoạt động

quản lý của nhà lãnh đạo đồng thời chỉ ra vai trò của văn hoá nhà trường đối với

quản lý nhà trường, đề xuất các nguyên tắc tiếp cận nghiên cứu văn hoá nhà trường

và văn hóa tổ chức [23; tr66-67].

Dưới góc nhìn khoa học quản lý, các tác giả Nguyễn Quốc Chí và Nguyễn Thị

Mỹ Lộc (1996) đi sâu vào sức ảnh hưởng và sự chi phối của hiệu trưởng đối với văn

hoá nhà trường và đều thống nhất cho rằng người hiệu trưởng có vai trò định hình

văn hoá nhà trường trên cơ sở thực hiện các hoạt động quản lý xây dựng văn hoá

nhà trường, bao gồm : (1) Xây dựng được các giá trị chuẩn mực, xây dựng các kế

hoạch chiến lược phát triển nhà trường và quan trọng hơn là việc chia sẻ, hiện thực các

giá trị cốt lõi văn hoá nhà trường cho các thành viên trong nhà trường; (2) Tổ chức thực

hiện chia sẻ văn hoá nhà trường tích cực đến các thành viên nhà trường (3) Xây dựng

cơ chế giám sát nhằm đánh giá được các biểu hiện của văn hoá nhà trường[9].

Cùng quan điểm với các nhà nghiên cứu trên khi khẳng định vai trò của người

hiệu trưởng trong quá trình xây dựng văn hoá nhà trường, tác giả Trần Thị Bích Liễu

(2004) lại nhấn mạnh ở vai trò điều hành hoạt động của nhà trường của người hiệu

trưởng, cụ thể là người hiệu trưởng muốn xây dựng văn hoá nhà trường hiệu quả cần

phải chia sẻ quyền lực với cấp dưới và đề cao tính sáng tạo và vai trò của giáo viên, học

sinh; quan tầm đến những quyền lợi, lợi ích của các thành viên nhà trương; vai trò đảm

bảo chất lượng giáo dụng, các chính sách về nhân sự, tài chính [28].

Theo Lê Thị Ngọc Thúy và cộng sự (2008), trong bối cảnh Việt Nam hội nhập

quốc tế thì việc định hình những giá trị để tạo nên nét văn hóa của nhà trường phổ

thông phù hợp với tình hình mới là một việc làm hết sức quan trọng. Tác giả đã đề

xuất các biện pháp cụ thể nhằm quản lý xây dựng văn hoá nhà trường ở các cấp độ:

(i) Về phía các nhà nghiên cứu giáo dục; (ii) Về phía nhà quản lý trường học, (iii)

Về phía các nhà quản lý xã hội [32].

Trên cơ sở phân tích các vấn đề về văn hoá nhà trường, Nguyễn Thị Minh

Nguyệt (2014) cho rằng để xây dựng và lãnh đạo phát triển văn hoá nhà trường nhằm

nâng cao chất lượng giáo dục, hiệu trưởng cần thực hiện các nội dung công việc cụ

thể tác động vào các yếu tố bề nổi và yếu tố bề sâu của văn hoá nhà trường [29].

Tác giả Vũ Thị Quỳnh (2018), luận án tiến sĩ chuyên ngành Quản lý giáo dục

“ Phát triển văn hoá nhà trường Cao đẳng sư phạm vùng đồng bằng sông

hồng trong bối cảnh đổi mới giáo dục” đã đưa ra 4 bước phát triển văn hoá nhà

trường cao đẳng sư phạm và 7 nội dung phát triển văn hoá nhà trường. Đặc biệt tác

giả đã xây dựng được Bộ tiêu chí đánh giá văn hoá nhà trường cao đẳng sư phạm

gồm: nhóm tiêu chí về văn hoá giảng dạy của giảng viên; nhóm tiêu chí về văn hoá

học tập của sinh viên; nhóm tiêu chí hoạt động đào tạo và nghiên cứu khoa học;

nhóm tiêu chí về văn hoá ứng xử trong nhà trường; nhóm tiêu chi về văn hoá quản

lý trong nhà trường; nhóm tiêu chí về cảnh quan nhà trường, nhóm tiêu chí về cơ sở

vật chất và các thiết chế văn hoá nhà trường…[39]

1.4. Đánh giá chung về các công trình nghiên cứu và các vấn đề đặt ra của

luận án

1.4.1. Các công trình nghiên cứu trên thế giới

Các công trình nghiên cứu trên thế giới đã nghiên cứu các vấn đề sau đây:

Một là, các công trình nghiên cứu chung nhất về văn hóa nhà trường: Khái

niệm, cấu trúc, vai trò, đặc trưng, các yếu tố ảnh hưởng… Trong đó, các nghiên cứu

nhấn mạnh vai trò quan trọng của hiệu trưởng trong việc dẫn dắt nhà trường phát triển.

Hai là, các công trình nghiên cứu về văn hóa trường đại học, học viện cũng

đã chỉ ra văn hóa trường đại học, học viện là một dạng của văn hóa tổ chức; cấu trúc

văn hóa trường của trường đại học, học viện bao gồm văn hoá vật chất và văn hoá

tinh thần … đồng thời khẳng định tầm quan trọng của việc xây dựng và quản lý xây

dựng văn hóa nhà trường.

1.4.2. Các công trình nghiên cứu ở Việt Nam

Một là, các công trình cứu về các yếu tố cấu thành văn hóa nhà trường, theo

đó văn hóa nhà trường bao gồm các giá trị vật chất và tinh thần, các mối quan hệ

trong nhà trường; Hai là, đề cập đến tầm quan trọng của người hiệu trưởng việc

định hình văn hoá nhà trường; Ba là, các công trình nghiên cứu về văn hóa nhà

trường được các tác giả đã tiếp cận ở các góc độ khác nhau, tiêu biểu: (1). Nghiên

cứu văn hóa trường từ góc độ tổ chức; (2) Nghiên cứu văn hóa trường đại học từ

góc độ tâm lý giáo dục học; (3). Nghiên cứu văn hóa trường đại học từ lý thuyết

quản lý hiện đại (xây dựng các công cụ đánh giá). Song tựu chung đều hướng

nghiên cứu về (khái niệm, cấu trúc, các biểu hiện, vai trò của văn hoá nhà

trường…) các biện pháp, cách thức nhằm xây dựng và quản lý xây dựng văn

hoá nhà trường.

Riêng đối với vấn đề quản lý xây dựng văn hoá nhà trường của học viện

học viện, trong đó có Học viện Hành chính Quốc gia vẫn còn một khoảng trống

cần được khai thác và nghiên cứu. Điều này cho thấy tính cấp thiết của đề tài

mà tác giả lựa chọn nghiên cứu.

1.4.3. Các vấn đề đặt ra cho luận án tiếp tục nghiên cứu

Trên cơ sở lý thuyết văn hoá tổ chức và lý thuyết quản lý theo chức năng,

luận án xây dựng khái niệm văn hóa nhà trường của trường đại học; văn hoá nhà

trường của học viện; xây dựng văn hoá nhà trường của học viện và quản lý xây

dựng văn hóa nhà trường của học viện. Trong đó, phân tích rõ các nội dung văn

hoá nhà trường của học viện; nội dung xây dựng văn hóa nhà trường của học viện;

nội dung quản lý xây dựng văn hoá nhà trường của học viện cũng như các yếu tố

tác động đến quản lý xây dựng văn hóa nhà trường của học viện. Trên có sở đó,

luận án xây dựng được bộ công cụ khảo sát, phân tích và đánh giá được thực trạng

văn hoá nhà trường và mức độ quản lý xây dựng văn hoá nhà trường tại Học viện

Hành chính Quốc gia; đồng thời đề xuất giải pháp quản lý xây dựng văn hóa nhà

trường tại Học viện Hành chính Quốc gia.

Tiểu kết chƣơng 1

Trong Chương 1 này, luận án đã tiến hành nghiên cứu tổng quan được

các hướng nghiên cứu trong nước và nước ngoài về văn hoá nhà trường (trong đó

trọng tâm là văn hoá trường của trường đại học, học viện; xây dựng văn hoá nhà

trường của trường đại học, học viện và quản lý xây dựng văn hoá nhà trường của

trường đại học, học viện).

Tổng quan tình hình nghiên cứu trên thế giới và ở Việt Nam cho thấy: vấn đề

văn hoá nhà trường, xây dựng văn hoá nhà trường và quản lý xây xây dựng văn hoá

nhà trường nói chung đã được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm. Đến nay đã có một số

công trình nghiên cứu của các tác giả khác nhau về vấn đề này. Điều này chứng tỏ

tính cấp thiết, tính thời sự, ý nghĩa lý luận và ý nghĩa thực tiễn của vấn đề nghiên cứu.

Các nghiên cứu tập trung vào hướng nghiên cứu về văn hoá nhà trường và xây dựng,

phát triển văn hoá nhà trường được các tác giả trên thế giới nghiên cứu khá sâu.

Trong đó, nghiên cứu sâu về khái niệm, cấu trúc, vai trò, biểu hiện, các bước xây

dựng và biện pháp xây dựng văn hoá nhà trường, các yếu tố ảnh hưởng đến văn hoá

nhà trường nói chung và văn hoá trường đại học nói riêng. Các công trình nghiên cứu

ở Việt Nam chủ yếu đi sâu vào ba cách tiếp cận (1). Nghiên cứu văn hóa trường từ

góc độ tổ chức; (2) Nghiên cứu văn hóa trường đại học từ góc độ tâm lý giáo dục

học; (3). Nghiên cứu văn hóa trường đại học từ lý thuyết quản lý hiện đại (xây dựng

các công cụ đánh giá).

Các nghiên cứu tập trung vào hướng quản lý xây dựng văn hoá nhà trường của

trường đại học, học viện chưa thật nhiều, một số tác giả trong nước và nước ngoài đã

đi vào nghiên cứu văn hoá trường đại học nói chung, song đối với các học viện, chủ

yếu được lồng ghép khi nghiên cứu về văn hoá công sở, văn hoá công vụ, văn hoá

trường Đảng. Kết quả nghiên cứu của các tác giả về các hướng nghiên cứu nêu trên

có ý nghĩa rất quan trọng trên cả hai phương diện lý luận và thực tiễn. Về mặt lý luận,

những nghiên cứu nói trên đã góp phần làm rõ một số vấn đề lý luận về quản lý xây

dựng văn hoá nhà trường đại học, học viện (các khái niệm, các nội dung quản lý, các

yếu tố ảnh hưởng tới quản lý nhà trường đại học nói chung), các cách tiếp cận nghiên

cứu quản lý xây dựng văn hoá nhà trường đại học, học viện.

Mặc dù đã có một số công trình nghiên cứu về quản lý xây dựng văn hoá nhà

trường song những nghiên cứu mang tính chất chuyên sâu và có hệ thống về vấn đề

này tại trường đại học, học viện, nhất là đối với một học viện hành chính có chức

năng đào tạo, bồi dưỡng cán bộ, công chức, viên chức nhà nước như Học viện Hành

chính Quốc gia ở Việt Nam thì còn rất ít, nếu không nói là chưa có công trình nào.

Đặc biệt là những nghiên cứu về khái niệm, đặc trưng, nội dung, các chức năng quản

lý xây dựng văn hoá nhà trường, thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý xây

dựng văn hoá nhà trường cũng như các giải pháp quản lý xây dựng văn hoá nhà

trường tại Học viện Hành chính Quốc vẫn là những vấn đề còn bỏ ngỏ. Do vậy việc

nghiên cứu quản lý xây dựng văn hoá nhà trường tại Học viện Hành chính Quốc

gia là rất cần thiết.

Chƣơng 2

CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ XÂY DỰNG VĂN HÓA

NHÀ TRƢỜNG CỦA TRƢỜNG ĐẠI HỌC, HỌC VIỆN

2.1. Lí luận về văn hoá nhà trƣờng

2.1.1. Các khái niệm cơ bản có liên quan

- Khái niệm văn hoá

Văn hoá xuất hiện cùng với sự xuất hiện của loài người. Văn hoá chính là cái

nôi giúp con người trở thành “thực thể xã hội”, trở thành “con người” theo đúng

nghĩa và hướng con người vươn tới chân - thiện - mỹ. Trên thế giới và Việt Nam có

rất nhiều cách định nghĩa khác nhau về khái niệm văn hoá, do cách tiếp cận về văn

hoá của các tác giả khác nhau.

Theo quan niệm của F. Mayoz - Tổng Giám đốc Unesco trong cuốn Thập kỷ thế

giới phát triển văn hoá (1988-1997) đã định nghĩa về văn hoá như sau: “Văn hóa là

tổng thể sống động các hoạt động sáng tạo của các cá nhân và cộng đồng trong quá khứ

và trong hiện tại qua các thế kỷ các hoạt động sáng tạo ấy đã hình thành nên hệ thống

các giá trị truyền thống và thị hiếu - những yếu tố xác định đặc tính riêng của mỗi dân

tộc”. Theo quan niệm này, văn hoá là tổng thể nói chung những giá trị do con người

sáng tạo ra, văn hoá mang tính bản sắc, độc đáo.

Ở Việt Nam, theo Từ điển Tiếng Việt thông dụng (2009) có đưa ra định

nghĩa văn hoá là: “1. Những giá trị vật chất, tinh thần con người tạo ra trong lịch sử,

2. Đời sống tinh thần của con người, 3. Tri thức khoa học, trình độ học vấn, 4. Lối

sống, cách ứng xử có trình độ cao, biểu hiện văn minh …” [41].

Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đưa ra khái niệm cụ thể hơn về văn hoá “Vì lẽ sinh

tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn

ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những

công cụ cho sinh hoạt hàng ngày về mặc, ăn, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ

những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hóa. Văn hóa là sự tổng hợp của mọi

phương thức sinh hoạt cùng với biểu hiện của nó mà loài người đã sản sinh ra nhằm

thích ứng với nhu cầu đời sống và đòi hỏi của sự sinh tồn” [19].

Theo khái niệm trên, văn hóa được sáng tạo bởi mục đích sinh tồn, duy trì cuộc

sống của con người, văn hoá là mục đích và là động lực của cuộc sống; cấu trúc của văn

hoá bao gồm: chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học- nghệ thuật,

những công cụ cho sinh hoạt hàng ngày về ăn, mặc, ở và các phương thức sử dụng; văn

hoá là tổng hợp mọi phương thức sinh hoạt như ứng xử, giao tiếp. niệm về văn hoá viết.

Cùng quan điểm đó nhưng diễn đạt ngắn gọn hơn, tác giả Trần Ngọc Thêm

cho rằng: “ Văn hoá là một hệ thống hữu cơ các giá trị vật chất và tinh thần, do con

người sáng tạo và tích luỹ qua quá trình hoạt động thực tiễn, trong sự tương tác giữa

con người với môi trường tự nhiên và xã hội” [31].

Cho dù tiếp cận ở góc độ nào thì một điểm chung nhất có thể thấy: văn hóa là

những gì không phải tự nhiên mà có sẵn, mà là do con người sáng tạo ra, nhằm

phục vụ lợi ích của con người. Văn hóa có biểu hiện hết sức phong phú và đa dạng,

hiện diện ở khắp mọi nơi, song không phải mọi thứ con người sáng tạo ra đều là văn

hóa. Về bản chất, văn hóa thể hiện bản chất con người, mang đặc trưng “quan hệ

người”, hướng tới cái hay, cái đẹp của con người và được thử thách, chọn lọc qua chiều

dài lịch sử phát triển, thể hiện qua các giá trị trường tồn cùng thời gian, gắn bó mật

thiết với quá trình phát triển của con người, dân tộc, cộng đồng và xã hội. Đặc trưng

của văn hoá là luôn đề cập tới các vấn đề: con người, xã hội, bản sắc, sáng tạo và phát

triển. Do vậy, ở luận án này chúng tôi thống nhất cách hiểu về văn hóa như sau:

Văn hóa là toàn bộ những giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo

ra và được truyền thụ từ thế hệ này sang thế hệ khác chi phối đến suy nghĩ, thái độ

và hành động của cá nhân trong cộng đồng.

Từ khái niệm này ta cần chú ý những vấn đề sau: Con người sáng tạo ra văn

hóa là để tồn tại được trong thế giới tự nhiên, nếu không sáng tạo ra văn hóa, con người

sẽ đứng trước nguy cơ diệt vong; sáng tạo ra văn hóa vì thế là nhu cầu và mục đích, ý

nghĩa cuộc sống của con người.

Hai thành tố quan trọng nhất để cấu thành văn hóa là các giá trị vật chất và

các giá trị tinh thần.

Các giá trị này do con người tạo ra chứ không phải có sẵn trong tự nhiên và

nó chi phối suy nghĩ, thái độ và hành động của cá nhân trong cộng đồng.

- Văn hoá tổ chức

Tổ chức là một cơ cấu, một nhóm, một tập thể, một cộng đồng được tập hợp với

nhau theo một cách thức nhất định nhằm thực hiện một hay nhiều mục tiêu chung.

Ban đầu, thuật ngữ “văn hoá tổ chức”(Organisational culture) xuất hiện trên báo chí

Mỹ vào những năm 60 của thế kỷ XX, sau đó người ta nói tới văn hoá công ty

(Cooporate Culture) xuất hiện vào những năm 70. Có nhiều quan niệm về văn hoá

tổ chức do các tác giả đứng ở những góc độ nghiên cứu khác nhau nhưng nhìn

chung các định nghĩa của các nhà nghiên cứu đều nhấn mạnh văn hoá tổ chức là tập

hợp các chuẩn mực, các giá trị, niềm tin và hành vi ứng xử của một tổ chức, tạo nên

sự khác biệt của tổ chức.

Theo các tác giả Michel Amiel, Francis Bonet, Joseph Jacobs thì: “Văn hóa

tổ chức là toàn bộ các giá trị, niềm tin, truyền thống và thói quen có khả năng: quy

định hành vi của mỗi thành viên trong tổ chức, ngày càng phong phú thêm và có thể

thay đổi theo thời gian, mang lại cho tổ chức một bản sắc riêng” [63]. Còn tác giả

Nguyễn Văn Thâm trong cuốn Tổ chức và điều hành hoạt động của các công sở thì

hiểu văn hóa tổ chức “là hệ thống các giá trị, niềm tin, sự mong đợi của các thành

viên trong tổ chức, tác động qua lại với các cơ cấu chính thức và tạo nên những

chuẩn mực hành động có tính truyền thống, tạo nên đặc điểm về cách thức làm việc

của tổ chức mà mọi người trong đó đều tuân theo một cách tự nguyện” [37].

Tùy vào mục đích nghiên cứu mà các nhà nghiên cứu tiếp cận văn hóa tổ

chức dưới các góc độ khác nhau. Văn hóa tổ chức giúp chúng ta nhận ra sự khác

nhau giữa các tổ chức. Văn hóa nhà trường là văn hóa của một tổ chức. Về góc độ

ngữ nghĩa, văn hóa nhà trường được tìm hiểu và giải thích trên những nghĩa tương

đồng với văn hóa tổ chức.

Như vậy, văn hoá tổ chức liên quan đến toàn bộ đời sống vật chất và tinh

thần của một tổ chức. Nó biểu hiện trước hết trong tầm nhìn, sứ mạng, mục tiêu,

triết lý , các giá trị, phong cách lãnh đạo quản lý…. Bầu không khí tâm lý. Thể hiện

thành một hệ thống các chuẩn mực, các giá trị, niềm tin, quy tắc ứng xử được xem

là tốt đẹp và được mỗi người trong tổ chức chấp nhận.

Trên cơ sở các định nghĩa trên, có thể khẳng định rằng: Văn hóa tổ chức là

toàn bộ những giá trị vật chất và tinh thần do các thành viên trong tổ chức sáng tạo

nên trong suốt quá trình hình thành và phát triển tổ chức được truyền thụ từ thế hệ

này sang thế hệ khác nhằm duy trì và phát triển tổ chức.

- Nhà trường

Nhà trường là một thiết chế xã hội, một đơn vị hành chính sự nghiệp trong xã

hội nói chung và trong hệ thống giáo dục nói riêng. Cũng như các tổ chức khác, nhà

trường chịu sự chi phối của nền kinh tế, chính trị - xã hội chung của đất nước, trong

nhà trường có văn hoá tổ chức nhà trường. Song, với tư cách là một đơn vị đặc thù

trong hệ thống xã hội, nhà trường mang tính mô phạm, chuẩn mực cao. Đó là một tổ

chức độc đáo trong sự nghiệp “trồng người” bởi chức năng của nhà trường là đào

tạo nguồn nhân lực, nâng cao dân trí, phát hiện và bồi dưỡng nhân tài cho đất nước.

Có thể nói, nhà trường là một tổ chức được tổ chức chặt chẽ, được cung ứng các

nguồn lực cần thiết để thực hiện chức năng của mình mà không một thiết chế xã hội

nào có thể thay thế được. Vì thế, cùng với các yêu cầu chung về văn hoá tổ chức

dành cho mọi thể chế xã hội thì văn hoá tổ chức nhà trường (hay gọi chung là văn

hoá nhà trường) có những sắc thái riêng, có tính đặc thù của một thiết chế giáo dục.

- Văn hoá nhà trường

Như đã trình bày ở trên, nhà trường là một tổ chức giáo dục, cũng có thể coi

là một tổ chức hành chính – sư phạm. Như vậy, văn hoá nhà trường là văn hoá của một

tổ chức hành chính – sư phạm. Với tư cách là một tổ chức, mỗi nhà trường đều tồn tại,

dù ít hay nhiều, một nền văn hóa nhất định. Văn hóa bao trùm lên tất cả mọi lĩnh vực

hoạt động của nhà trường như quản lý, giảng dạy và học tập, đóng vai trò quan trọng

trong việc nâng cao hiệu quả nhà trường. Do đó, trên thế giới đã có nhiều công trình

nghiên cứu bàn về văn hoá nhà trường dưới nhiều góc độ khác nhau.

Thứ nhất, văn hoá nhà trường mang đầy đủ đặc trưng của văn hoá tổ chức, mặc

dù vậy nó vẫn có những đặc trưng riêng: Theo Terrence E. Deal, Kent D. Peteson

(1999) "Văn hoá nhà trường là một dòng chảy ngầm của những chuẩn mực, giá trị,

niềm tin, truyền thống và nghi lễ được hình thành theo thời gian do con người làm việc

cùng nhau, giải quyết các vấn đề và đổi mặt với các thách thức... định hình suy nghĩ,

cảm xúc và hành động của con người trong nhà trường... tạo cho nhà trường sự khác

biệt" [75]. Nói đến văn hoá nhà trường là nói đến bầu không khí học tập và giảng dạy,

nói đến phong cách giao tiếp giữa giáo viên/giảng viên với giáo viên/giảng viên, giữa

giáo viên/giảng viên với học viên/sinh viên/ học sinh; giữa lãnh đạo nhà trường, giáo

viên với phụ huynh học sinh; giữa cán bộ quản lý với giáo viên/giảng viên, nhân viên;

là mối quan hệ giữa nhà trường với các cơ quan đoàn thể, tổ chức khác...

Bàn về biểu hiện của văn hoá nhà trường, do văn hoá nhà trường là tập hợp

tất cả những yếu tố làm nên đặc trưng riêng biệt của nhà trường này so với nhà

trường khác và so với các tổ chức khác nên các biểu hiện của văn hoá nhà trường

đặc biệt phong phú. Tổng hợp nghiên cứu của các tác giả Gonzales, Peterson, Deal,

Schein…về các biểu hiện của văn hoá nhà trường, có thể thấy văn hoá nhà trường

được biểu hiện cụ thể thành hai tầng bậc. Tầng bậc thứ nhất là các yếu tố bề nổi của

văn hoá nhà trường - các yếu tố có thể quan sát được, bao gồm: Các yếu tố ngoại

cảnh của nhà trường (tranh ảnh, khẩu hiệu, cây xanh, nơi trưng bày sản phẩm của

học sinh, phòng truyền thống, phòng sinh hoạt tập thể của giáo viên, phòng sinh

hoạt tập thể của học sinh…); sứ mệnh, tầm nhìn của nhà trường; logo, phù hiệu,

biểu trưng, bài hát truyền thống của nhà trường; các nghi lễ, nghi thức truyền thống

của nhà trường; không khí lớp học; kỷ luật, nề nếp của nhà trường; hoạt động của

giáo viên trong nhà trường; hoạt động tập thể của giáo viên, học sinh nhà trường;

những giao tiếp không chính thức giữa các nhóm người trong nhà trường; thái độ,

hành động liên quan đến quyền lợi cá nhân của cán bộ giáo viên; thái độ, hành động

liên quan đến trách nhiệm của cán bộ, giáo viên. Còn các yếu tố bề sâu của văn hoá

nhà trường - là những yếu tố không trực tiếp quan sát được mà phải trực tiếp trải

nghiệm ở trong nhà trường. Tầng bậc thứ hai là các yếu tố bề sâu của văn hoá nhà

trường, bao gồm: Mong muốn cá nhân của các thành viên nhà trường; nhu cầu cá

nhân của các thành viên trong nhà trường; cảm xúc các thành viên khi đến trường;

sự phân bổ quyền lực trong nhà trường; các giá trị được coi trọng của nhà trường:

sự sáng tạo đổi mới, sự hợp tác…; các giá trị trong mối quan hệ giữa các thành viên

trong nhà trường: sự chân thật, sự cởi mở, sự tôn trọng, tin tưởng…

Ở Việt Nam, dưới góc độ tâm lý học, tác giả Thái Duy Tuyên (2009) quan

niệm “Văn hoá học đường bao gồm những giá trị vật chất và tinh thần của nhân

loại, hệ kinh nghiệm của lịch sử xã hội loài người đã được hệ thống hoá qua nhiều

thế kỉ và có thể truyền lại cho thế hệ sau. Văn hoá học đường là những giá trị,

những kinh nghiệm lịch sử của xã hội loài người được tích luỹ trong quá trình xây

dưng hệ thống giáo dục quốc dân và quá trình hình thành nhân cách” [34]

Bàn về một số vấn đề lý luận và thực tiễn của văn hoá học đường, tác giả Vũ

Dũng (2009) nghiêng về quan hệ giao tiếp ứng xử cho trong nhà trường: Văn hoá học

đường là hành vi ứng xử của các chủ thể tham gia hoạt động đào tạo trong nhà trường,

là lối sống văn minh trong trường học. Bao gồm quan hệ ứng xử của người thầy với

người học; ứng xử của người học đối với người thầy; Ứng xử của người lãnh đạo nhà

trường và giáo viên; Ứng xử giữa các đồng nghiệp với nhau… [11]

Từ những quan niệm trên về văn hoá nhà trường, luận án đề xuất khái niệm

văn hoá nhà trường như sau:

Văn hóa nhà trường là hệ thống các giá trị vật chất và tinh thần mang tính sư

phạm do các thành viên trong tổ chức nhà trường tạo ra nhằm phục vụ cho mục

đích giáo dục, đào tạo trong nhà trường.

Như vậy, cũng giống như khái niệm văn hóa, văn hóa nhà trường cũng gồm

hai thành tố cơ bản là các giá trị vật chất và các giá trị tinh thần của nhà trường.

Các giá trị này có thể do tập thể lãnh đạo, giảng viên, học viên, sinh viên của

nhà trường tạo nên.

Các giá trị này cũng có thể được tập thể nhà trường tiếp nhận từ cơ sở giáo dục

khác, hoặc từ một nền văn hóa khác để phục vụ cho mục đích đào tạo của nhà trường.

- Văn hoá nhà trường của trường đại học

Trường đại học (tiếng Anh: University) là một cơ sở giáo dục bậc cao tiếp theo

bậc trung học dành cho những học sinh có khả năng và nguyện vọng học tập tiếp

lên trên. Trường đại học cung cấp cho sinh viên học vấn cao và cấp các bằng cấp

khoa học trong nhiều các lĩnh vực ngành nghề.

Theo Luật Giáo dục đại học của Việt Nam năm 2005, “Giáo dục đại học và sau

đại học (sau đây gọi chung là giáo dục đại học) đào tạo trình độ cao đẳng, trình độ

đại học, trình độ thạc sĩ, trình độ tiến sĩ”.

Theo Luật Giáo dục đại học năm 2012, đại học là cơ sở giáo dục đại học bao

gồm tổ hợp các trường cao đẳng, trường đại học, viện nghiên cứu khoa học thành

viên thuộc các lĩnh vực chuyên môn khác nhau, tổ chức theo hai cấp, để đào tạo các

trình độ của giáo dục đại học.

Cơ sở giáo dục đại học trong hệ thống giáo dục quốc dân gồm: Trường cao

đẳng; Trường đại học, học viện; Đại học vùng, Đại học quốc gia; Viện nghiên cứu

khoa học được phép đào tạo trình độ tiến sĩ.

Theo quy định trên, có thể hiểu chung đại học là cơ sở giáo dục đại học, có tư

cách pháp nhân, bao gồm các trường đại học, học viện và các cơ sở giáo dục đại học

có tên gọi khác phù hợp với quy định của pháp luật.

Ở cấp độ trường đại học, theo Deal và Kennedy (1982) cho rằng “Văn hóa nhà

trường là các giá trị và niềm tin của những người có liên quan đến nhà trường: nhà

quản lý, giảng viên, sinh viên, thành viên hội đồng trường, nhân viên phục vụ; dựa

trên truyền thống và những giao tiếp bằng lời hoặc không lời”. Còn tác giả Bartell,

2003 khẳng định: “Giá trị và niềm tin được coi là có ảnh hưởng lớn tới quá trình ra

quyết định ở các trường đại học, định hình cách xử sự của các cá nhân cũng như tổ

chức”[48].

Mintzberg và Van der Hayden, (1999) cho rằng: “Trong các trường đại học,