Luận án Tiến sĩ Lâm nghiệp: Nghiên cứu tình trạng, sinh thái và bảo tồn loài voọc quần đùi trắng (Trachypithecus delacouri (Osgood, 1932)) tại khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:175

Thêm vào BST

Báo xấu

3
lượt xem 1
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Lâm nghiệp "Nghiên cứu tình trạng, sinh thái và bảo tồn loài voọc quần đùi trắng (Trachypithecus delacouri (Osgood, 1932)) tại khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình" trình bày các nội dung chính sau: Mô tả một số tập tính xã hội, đặc điểm sinh cảnh và thức ăn của loài tại vùng nghiên cứu; Xác định các đe dọa trực tiếp và đánh giá sự ảnh hưởng của các đe dọa này đến loài và sinh cảnh của chúng; Đề xuất các giải pháp quản lý nhằm bảo tồn và phát triển bền vững quần thể VQĐT ở KBTTNĐNN Vân Long.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Lâm nghiệp: Nghiên cứu tình trạng, sinh thái và bảo tồn loài voọc quần đùi trắng (Trachypithecus delacouri (Osgood, 1932)) tại khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT TRƯỜNG ĐẠI HỌC LÂM NGHIỆP PHẠM GIA THANH NGHIÊN CỨU TÌNH TRẠNG, SINH THÁI VÀ BẢO TỒN LOÀI VOỌC QUẦN ĐÙI TRẮNG (Trachypithecus delacouri (Osgood, 1932)) TẠI KHU BẢO TỒN THIÊN NHIÊN ĐẤT NGẬP NƯỚC VÂN LONG, HUYỆN GIA VIỄN, TỈNH NINH BÌNH NGÀNH: QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN RỪNG MÃ SỐ: 9620211 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LÂM NGHIỆP NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS. ĐỒNG THANH HẢI 2. TS. NGUYỄN VĨNH THANH Hà Nội, 2024
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học do bản thân tôi thực hiện trong khoảng thời gian từ năm 2017 đến năm 2022 dưới sự hướng dẫn của PGS.TS. Đồng Thanh Hải và TS. Nguyễn Vĩnh Thanh Các số liệu, kết quả phân tích nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào. Những số liệu kế thừa đã được chỉ rõ nguồn và được sự cho phép sử dụng của các tác giả. Trong luận án không có việc sao chép tài liệu, công trình nghiên cứu của người khác mà không chỉ rõ về tài liệu tham khảo. Tôi xin chịu trách nhiệm trước hội đồng bảo vệ luận án tiến sĩ về lời cam đoan của bản thân. Hà Nội, tháng 12 năm 2024 Người viết cam đoan Phạm Gia Thanh Xác nhận của tập thể người hướng dẫn khoa học Hướng dẫn 1 Hướng dẫn 2 PGS.TS. Đồng Thanh Hải TS. Nguyễn Vĩnh Thanh
ii LỜI CẢM ƠN Luận án tiến sĩ được hoàn thành tại trường Đại học Lâm nghiệp theo chương trình đào tạo tiến sĩ năm 2016 - 2020. Nghiên cứu sinh xin chân thành cảm ơn lãnh đạo Trường Đại học Lâm nghiệp; phòng Đào tạo sau đại học; khoa Quản lý tài nguyên rừng và môi trường; lãnh đạo Ban quản lý khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long – huyện Gia Viễn – tỉnh Ninh Bình; Sở nông nghiệp và phát triển nông thôn Ninh Bình, chi cục Lâm nghiệp tỉnh Ninh Bình đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho nghiên cứu sinh trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Trong thời gian thực hiện, nghiên cứu sinh đã nhận được sự giúp đỡ, chỉ bảo tận tình, chu đáo của người hướng dẫn khoa học PGS.TS. Đồng Thanh Hải và TS. Nguyễn Vĩnh Thanh để hoàn thành được luận án nghiên cứu. Qua đây, nghiên cứu sinh xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất tới 02 thầy hướng dẫn khoa học. Xin chân thành cảm ơn Phòng chính trị công tác học sinh – sinh viên, trường Đại học Lâm nghiệp - nơi nghiên cứu sinh công tác và làm việc, đã tạo điều kiện về thời gian cho nghiên cứu sinh theo học và hoàn thành luận án này. Nghiên cứu sinh xin chân thành cảm ơn các nhà khoa học và đồng nghiệp công tác tại Ban quản lý khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long và nhóm nghiên cứu của Trường Đại học Lâm nghiệp cùng một số nhà khoa học khác đã song hành, tận tình giúp đỡ nghiên cứu sinh trong công tác ngoại nghiệp và nội nghiệp phục vụ cho nghiên cứu và có những ý kiến góp ý quý báu để nghiên cứu sinh bổ sung và hoàn thiện luận án. Nghiên cứu sinh cũng xin chân thành cảm ơn các thầy, cô giáo, người thân trong gia đình, bạn bè đồng nghiệp đã động viên, hỗ trợ về vật chất và tinh thần để Nghiên cứu sinh có thêm nghị lực hoàn thành luận án này. Xin trân trọng cảm ơn! Tác giả luận án Phạm Gia Thanh
iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ ii MỤC LỤC ................................................................................................................. iii DANH MỤC CÁC BẢNG........................................................................................ vi DANH MỤC CÁC HÌNH ....................................................................................... viii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ............................................................................ x TRANG THÔNG TIN VỀ NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN .............. xi MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 Chương 1. TỔNG QUAN VỀ CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU .............................6 1.1. Vị trí phân loại, một số đặc điểm hình thái đặc trưng và tình trạng bảo tồn của VQĐT ...............................................................................................................6 1.1.1. Vị trí phân loại .........................................................................................6 1.1.2. Một số đặc điểm hình thái đặc trưng của VQĐT .....................................6 1.1.3. Tình trạng bảo tồn ...................................................................................8 1.2. Tổng quan các kết quả nghiên cứu về VQĐT .................................................9 1.2.1. Kích thước quần thể và phân bố của Voọc quần đùi trắng ......................9 1.2.2. Tập tính và cấu trúc xã hội của loài VQĐT ...........................................13 1.2.3. Thức ăn và tập tính ăn của VQĐT .........................................................18 1.2.4. Sinh cảnh và sự suy thoái sinh cảnh của VQĐT ....................................20 1.2.5. Các tác động đe dọa quần thể VQĐT ....................................................21 1.2.6. Các công trình nghiên cứu về bảo tồn loài ............................................24 1.3. Thảo luận và đánh giá chung .........................................................................26 Chương 2. ĐẶC ĐIỂM CƠ BẢN CỦA KHU VỰC NGHIÊN CỨU ..................28 2.1. Vị trí địa lý .....................................................................................................28 2.2. Địa hình, đất đai ............................................................................................29 2.3. Khí hậu ...........................................................................................................30 2.4. Thủy văn ........................................................................................................30 2.5. Tài nguyên động, thực vật .............................................................................30 2.6. Cảnh quan và sinh cảnh của Voọc quần đùi trắng .........................................31
iv 2.7. Dân số và lao động.........................................................................................32 2.8. Những hoạt động kinh tế chính, thu nhập đời sống của dân cư ....................32 2.8.1. Trồng trọt................................................................................................32 2.8.2. Chăn nuôi ...............................................................................................33 2.8.3. Sản xuất lâm nghiệp ...............................................................................33 2.8.4. Các ngành kinh tế khác ..........................................................................33 2.9. Những thuận lợi và khó khăn của cộng đồng dân cư quanh khu bảo tồn......34 2.9.1. Thuận lợi ................................................................................................34 2.9.2. Khó khăn .................................................................................................34 Chương 3. NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU...........................35 3.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .................................................................35 3.1.1. Đối tượng nghiên cứu .............................................................................35 3.1.2. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................35 3.1.3. Thời gian nghiên cứu..............................................................................35 3.2. Nội dung nghiên cứu......................................................................................35 3.3. Phương pháp nghiên cứu ...............................................................................35 3.3.1. Phương hướng giải quyết vấn đề của luận án .......................................35 3.3.2. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................37 3.4. Tổng hợp hướng tiếp cận nghiên cứu của luận án………………………..….47 Chương 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ..................................48 4.1. Kích thước, cấu trúc và phân bố quần thể Voọc quần đùi trắng ...................48 4.1.1. Kích thước quần thể ...............................................................................48 4.1.2. Cấu trúc quần thể VQĐT........................................................................52 4.1.3. Đặc điểm phân bố các đàn VQĐT..........................................................55 4.2. Các hoạt động chính trong ngày và một số tập tính xã hội của loài VQĐT .70 4.2.1. Quỹ thời gian hoạt động trong ngày ......................................................70 4.2.2. Mô tả các hoạt động ................................................................................76 4.2.3. Một số tập tính xã hội của VQĐT...........................................................87 4.3. Thành phần thức ăn và đặc điểm sinh cảnh của loài VQĐT .........................99 4.3.1. Thành phần loài thức ăn của Voọc quần đùi trắng................................99
v 4.3.2. Đặc điểm các sinh cảnh khu vực phân bố của Voọc quần đùi trắng ...102 4.3.3. Khả năng cung cấp thức ăn cho VQĐT của các dạng sinh cảnh.........106 4.4. Các mối đe dọa đến quần thể Voọc quần đùi trắng .....................................111 4.4.1. Mối đe dọa trực tiếp .............................................................................111 4.4.2. Mối đe dọa gián tiếp .............................................................................127 4.4.3. Đánh giá và phân hạng các mối đe dọa ...............................................134 4.5. Đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững loài VQĐT..............136 4.5.1. Nhóm các giải pháp duy trì và phát triển cấu trúc quần thể VQĐT ....136 4.5.2. Nhóm các giải pháp cải thiện nguồn thức ăn cho loài.........................139 4.5.3. Nhóm các giải pháp phục hồi và cải tạo sinh cảnh của loài ...............141 4.5.4. Nhóm các giải pháp khắc phục những mối đe dọa ảnh hưởng đến loài....142 4.5.5. Các giải pháp ưu tiên ...........................................................................144 KẾT LUẬN – TỒN TẠI – KHUYẾN NGHỊ ......................................................146 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................149 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ ...................161 PHỤ LỤC
vi DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Tình trạng các quần thể Voọc quần đùi trắng ở Việt Nam……….……..11 Bảng 1.2. Biến đổi kích thước quần thể Voọc quần đùi trắng ở khu BTTNĐNN Vân Long từ 1999 đến 2018……………….……………………………………………12 Bảng 1.3. So sánh quỹ thời gian hoạt động của một số loài khỉ ăn lá …………….15 Bảng 1.4. Tỷ lệ % thành phần thức ăn của một số loài giống Trachypithecus .........19 Bảng 3.1. Tổng hợp các nguồn tài liệu tham khảo sử dụng trong nghiên cứu .........37 Bảng 3.2. Các tuyến điều tra trong quá trình khảo sát ..............................................39 Bảng 3.3. Mô tả các tiêu chí xác định tuổi, giới tính của VQĐT .............................40 Bảng 3.4. Bảng xác định bộ phận thực vật làm thức ăn của VQĐT .........................42 Bảng 4.1. Kích thước và cấu trúc các đàn VQĐT tại khu vực nghiên......................48 Bảng 4.2. So sánh số lượng đàn và cá thể của loài VQĐT tại Vân Long với một số khu bảo tồn khác .......................................................................................................50 Bảng 4.3. So sánh số cá thể trung bình của một số loài thuộc chi Trachypithecus ..51 Bảng 4.4. So sánh tổ chức xã hội các loài thuộc chi Trachypithecus .......................53 Bảng 4.5. Bảng phân bố VQĐT tại KBTTN ĐNN Vân Long ..................................56 Bảng 4.6. Phân bố số đàn VQĐT trong sinh cảnh (1) ..............................................61 Bảng 4.7. Phân bố số đàn VQĐT trong sinh cảnh (2) ..............................................62 Bảng 4.8. Phân bố số đàn VQĐT trong sinh cảnh (3) ..............................................63 Bảng 4.9. Phân bố số đàn VQĐT trong sinh cảnh (4) ..............................................63 Bảng 4.10. Đặc điểm địa hình phân bố các đàn VQĐT ở khu vực nghiên cứu ........67 Bảng 4.11. So sánh quỹ thời gian hoạt động của các loài giống Trachypithecus ....71 Bảng 4.12. Các kiểu di chuyển và giá đỡ trong di chuyển của VQĐT .....................76 Bảng 4.13. Số lượt VQĐT uống nước trong ngày tại các khu vực nghiên cứu ........80 Bảng 4.14. Tư thế và vị trí nghỉ ngơi của VQĐT .....................................................83 Bảng 4.15. Tọa độ các điểm ngủ của đàn số 12 và đàn số 14...................................86 Bảng 4.16. Các hoạt động xã hội của VQĐT............................................................87 Bảng 4.17. Một số hình thức bảo vệ vùng sống của VQĐT .....................................88 Bảng 4.18. Biểu hiện của Voọc trông hộ con sơ sinh ...............................................92
vii Bảng 4.19. Các tương tác giữa mẹ và con sơ sinh của VQĐT .................................94 Bảng 4.20. Tập tính chải lông của VQĐT ở Vân Long theo giới tính và vị trí ........97 Bảng 4.21. Tập tính nô đùa của VQĐT ở Vân Long theo giới tính và vị trí ............98 Bảng 4.22. So sánh sự lựa chọn thức ăn của các loài trong giống Trachypithecus 100 Bảng 4.23. Kết quả thống kê một số nhân tố điều tra lâm phần .............................102 Bảng 4.24. Công thức tổ thành tầng cây cao theo giá trị IV% của các sinh cảnh ..105 Bảng 4.25. So sánh tỷ lệ loài thực vật làm thức ăn trong giống Trachypithecus...107 Bảng 4.26. Bảng tổng hợp sinh khối thực vật các dạng sinh cảnh của VQĐT ......108 Bảng 4.27. Một số chỉ số phong phú về thức ăn của VQĐT ở các sinh cảnh ........109 Bảng 4.28. Một số chỉ tiêu sinh học của các loài cây làm thức ăn trên các ONC ..110 Bảng 4.29. Đánh giá hoạt động khai thác TNTN trên các tuyến điều tra ...............115 Bảng 4.30. Một số loại LSNG được người dân thu hái ..........................................116 Bảng 4.31. Ước tính lượng bụi tạo thành trong quá trình sản xuất xi măng...........117 Bảng 4.32. Thống kê diện tích canh tác dưới chân núi và hoạt động chăn thả gia súc trong vùng lõi KBTTN Vân Long ...........................................................................120 Bảng 4.33. Phân vùng trọng điểm nguy cơ cháy rừng ............................................122 Bảng 4.34. Thống kê lượng khách du lịch đến khu BTTNĐNN Vân Long ...........125 Bảng 4.35. Tổng hợp thực thi pháp luật trong 5 năm gần đây................................127 Bảng 4.36. Các hoạt động QLBV rừng tại khu vực nghiên cứu .............................128 Bảng 4.37. Các khu vực, vị trí dự kiến kinh doanh du lịch, giải trí trong rừng đặc dụng Vân Long ........................................................................................................133 Bảng 4.38. Tổng hợp các mối đe dọa theo mức độ tác động khác nhau.................135 Bảng 4.39. Các giải pháp duy trì cấu trúc và phát triển bền vững quần thể VQĐT theo đặc điểm đặc trưng của các đàn ......................................................................137
viii DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1. Voọc quần đùi trắng quan sát trực tiếp ngoài tự nhiên ở Vân Long.........…7 Hình 1.2: Sơ đồ cấu tạo ống tiêu hóa của nhóm khỉ ăn lá Colobine…………..…….8 Hình 1.3. Các loài linh trưởng ở Việt Nam nằm trong nhóm “Cực kỳ nguy cấp”..…9 Hình 1.4. Khu vực phân bố của VQĐT trong tự nhiên…………………………….10 Hình 1.5. Tổng quỹ thời gian hoạt động của Voọc quần đùi trắng……………..….16 Hình 1.6. Tỷ lệ các bộ phận thực vật được VQĐT ăn ..............................................18 Hình 2.1. Bản đồ khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long........................28 Hình 2.2. Vị trí khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long ..........................28 Hình 3.1. Phương hướng giải quyết các vấn đề của luận án .....................................36 Hình 3.2. Bản đồ phân bố tuyến điều tra VQĐT tại khu BTTNĐNN Vân Long .....38 Hình 3.3. Bản đồ phân bố vị trí ONC thực vật ở khu BTTNĐNN Vân Long............41 Hình 3.4. VQĐT thực hiện hoạt động ăn ..................................................................42 Hình 3.5. Mẫu thực vật làm thức ăn..........................................................................42 Hình 3.6. Sơ đồ logic hướng tiếp cận nghiên cứu của luận án .................................47 Hình 4.1. Số lượng cá thể VQĐT tại Khu BTTNĐNN Vân Long ...........................49 Hình 4.2. Biểu đồ cấu trúc quần thể VQĐT theo giới tính và độ tuổi ......................52 Hình 4.3 - 4.6. Các dạng cấu trúc xã hội VQĐT tại khu BTTNĐNN Vân Long .....55 Hình 4.7. Bản đồ khu vực phân bố của loài VQĐT tại KBTTNĐNN Vân Long .....56 Hình 4.8. Xu hướng dịch chuyển của các đàn sang các khu vực lân cận .................57 Hình 4.9. Bản đồ sinh cảnh của loài VQĐT tại Khu BTTNĐNN Vân Long ...........60 Hình 4.10. Phân bố của VQĐT theo sinh cảnh tại khu BTTNĐNN Vân Long........66 Hình 4.11. Bản đồ phân bố các đàn VQĐT theo phân cấp độ cao……………...….70 Hình 4.12. Biểu đồ quỹ thời gian hoạt động của Voọc quần đùi trắng.....................70 Hình 4.13. Quỹ thời gian hoạt động theo giới tính và độ tuổi của VQĐT ...............73 Hình 4.14. Quỹ thời gian hoạt động theo mùa của VQĐT ở Vân Long ...................75 Hình 4.15. Các kiểu di chuyển của VQĐT trong khu vực nghiên cứu .....................77 Hình 4.16. Các tư thế ăn của VQĐT tại Vân Long ...................................................78 Hình 4.17. Biểu đồ biểu diễn sự tương quan số lần uống nước của VQĐT .............79
ix Hình 4.18. Voọc trưởng thành và Voọc mẹ bế con xuống uống nước tại chân núi cô Tiên và vườn nhà người dân ở khu vực Vườn Thị....................................................82 Hình 4.19. Các kiểu ngồi nghỉ ngơi của VQĐT tại Vân Long .................................84 Hình 4.20. Hoạt động quan sát của VQĐT ở Vân Long ...........................................85 Hình 4.21. Chỗ ngủ vách đá và hang ngủ của Voọc quần đùi trắng .........................86 Hình 4.22. Đàn khỉ vàng và dê núi cạnh tranh không gian sống với đàn Voọc ......90 Hình 4.23. Các kiểu giao phối của VQĐT tại Vân Long ..........................................91 Hình 4.24. Voọc mẹ gửi con sơ sinh cho cá thể khác trong đàn trông hộ ...............93 Hình 4.25. Hoạt động cào về phía mẹ để thu hút sự chú ý của Voọc con ................95 Hình 4.26. Một số hoạt động chăm sóc con sơ sinh của VQĐT ở Vân Long ..........96 Hình 4.27. Tập tính tự chải lông và chải lông cho nhau của VQĐT ở Vân Long ....98 Hình 4.28. Một số hoạt động nô đùa của các cá thể VQĐT ở Vân Long .................99 Hình 4.29. Tỉ lệ % các bộ phận thực vật VQĐT chọn ăn .......................................100 Hình 4.30. Voọc quần đùi trắng xuống vườn của nhà dân ăn rau và quả ...............102 Hình 4.31. Số loài cây VQĐT ăn và không ăn trên các sinh cảnh..........................106 Hình 4.32. Đánh giá của người dân về mức độ ô nhiễm và ảnh hưởng đến loài VQĐT ......................................................................................................................119 Hình 4.33. Ao nuôi và cây trồng của người dân sát chân núi nơi sống của Voọc ..120 Hình 4.34. Chăn thả gia súc và sử dụng đất dân cư trong khu BTNN ....................121 Hình 4.35. Thảm thực vật khô hạn là nguy cơ gây cháy rừng ................................121 Hình 4.36. Đàn khỉ vàng và dê núi chăn thả cạnh tranh không gian sống với đàn Voọc quần đùi trắng ................................................................................................123 Hình 4.37. Chăn thả dê núi và đặt bẫy bắt chim trong khu vực Voọc sinh sống ....124 Hình 4.38. Nhu cầu và tác động của khách du lịch đến môi trường sống VQĐT ..126 Hình 4.39. Rác thải từ du lịch và sinh hoạt là nguồn ô nhiễm sinh cảnh................126 Hình 4.40. Thái độ của người dân đối với QLBVR và bảo tồn loài VQĐT ...........130 Hình 4.41. Nhận thức của người dân về tầm quan trọng của loài VQĐT ..............130 Hình 4.42. Nhận thức của người dân về các mối nguy hại đến loài VQĐT ...........131
x DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TT Từ viết tắt Giải nghĩa 1 BNN & PTNT Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn 2 UBND Uỷ ban nhân dân 3 TCLN Tổng Cục Lâm Nghiệp 4 QLBVR Quản lý bảo vệ rừng 5 ĐTT Đực trưởng thành 6 CTT Cái trưởng thành 7 VQĐT Voọc quần đùi trắng 8 TTCXĐGT Trưởng thành chưa xác định giới tính 9 BQL Ban quản lý 10 UBND Uỷ ban nhân dân 11 KBTTNĐNN Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước 12 EPRC Trung tâm cứu hộ thú Linh trưởng nguy cấp 13 FZS Hiệp hội Động vật học Frankfurt 14 ĐVHD Động vật hoang dã 15 VQG Vườn Quốc gia 16 KBT Khu bảo tồn 17 CNH Công nghiệp hóa 18 HÐH Hiện đại hóa 19 ÐNN Đất ngập nước 20 BTTN Bảo tồn thiên nhiên 21 NCS Nghiên cứu sinh 22 TTV Thảm thực vật 23 ĐTQHR Điều tra quy hoạch rừng 24 ĐDSH Đa dạng sinh học 25 PCCCR Phòng cháy chữa cháy rừng 26 QXTVR Quần xã thực vật rừng
xi TRANG THÔNG TIN VỀ NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN I. Thông tin chung: + Tên luận án: “Nghiên cứu tình trạng, sinh thái và bảo tồn loài Voọc quần đùi trắng (Trachypithecus delacouri (Osgood, 1932)) tại khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình” + Tên cơ sở đào tạo: Trường Đại học Lâm nghiệp - Nghiên cứu sinh + Họ tên NCS: Phạm Gia Thanh + Khóa đào tạo NCS: 2016 - 2020 + Ngành: Quản lý tài nguyên rừng; Mã số: 9620211 - Người hướng dẫn khoa học: + Họ tên người hướng dẫn khoa học: Hướng dẫn 1: Đồng Thanh Hải; Chức danh KH: PGS; Học vị: Tiến sĩ Hướng dẫn 2: Nguyễn Vĩnh Thanh; Học vị: Tiến sĩ + Đơn vị công tác: Hướng dẫn 1: Trường Đại học Lâm nghiệp Hướng dẫn 2: Trường Đại học Quốc gia Hà Nội II. Những đóng góp mới về mặt học thuật, lý luận của luận án 2.1. Ý nghĩa khoa học Kết quả luận án về kích thước quần thể, sự phân bố, cấu trúc xã hội đã cung cấp dữ liệu khoa học quan trọng về sự thay đổi của quần thể theo thời gian và không gian cũng như hiệu quả của công tác bảo tồn đến sự phát triển của quần thể VQĐT tại khu vực nghiên cứu. Kết quả về tập tính và sinh thái thức ăn của quần thể Voọc quần đùi trắng ở KBTTNĐNN Vân Long là những thông tin khoa học quan trọng bổ sung cho khối kiến thức về sinh thái học và tập tính còn hạn chế của loài Trachypithesus delecouri nói riêng, giống Trachypithecus và họ phụ Voọc (Colobinae) nói chung. Kết quả nghiên cứu về các mối đe dọa đến quần thể và sinh cảnh của VQĐT ở KBTĐNN Vân Long là cơ sở khoa học để đề xuất các giải pháp quản lý thích ứng giúp giảm thiểu các mối đe dọa đến loài và đa dạng sinh học tại khu vực nghiên cứu.
xii 2.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả của luận án giúp ban quản lý KBTTNĐNN Vân Long hiểu rõ hơn về hiện trạng, đặc điểm sinh thái, tập tính và xu hướng phát triển của quần thể Voọc quần đùi trắng, cũng như các tác động tiêu cực đến quần thể và sinh cảnh của chúng, để từ đó đưa ra các giải pháp quản lý thích ứng nhằm đảm bảo sự tồn tại và phát triển bền vững quần thể Voọc quần đùi trắng tại khu bảo tồn. Kết quả của luận án cũng góp phần tạo lập cơ sở khoa học đầy đủ hơn cho việc bảo tồn các quần thể VQĐT khác ở Việt Nam. 2.3. Những đóng góp mới của luận án Luận án đã cập nhật số liệu về kích thước, phân bố và cấu trúc xã hội của quần thể Voọc quần đùi trắng tại khu vực nghiên cứu. Luận án đã ghi nhận một số tập tính mới của loài Voọc quần đùi trắng như: tập tính uống nước, chăm sóc hộ con non và tập tính giao phối của loài Voọc quần đùi trắng. Luận án đã xác định được các dạng sinh cảnh chính và mô tả được cấu trúc lâm học các dạng sinh cảnh của Voọc quần đùi trắng tại khu vực nghiên cứu. Luận án đã cập nhật và phân tích về các mối đe dọa hiện tại đối với loài VQĐT và đề xuất các giải pháp nhằm giảm thiểu các mối đe dọa đó. Hà Nội, ngày 10 tháng 10 năm 2023 Người hướng dẫn Nghiên cứu sinh Hướng dẫn 1 Hướng dẫn 2 PGS.TS. Đồng Thanh Hải TS. Nguyễn Vĩnh Thanh Phạm Gia Thanh
1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của vấn đề nghiên cứu Voọc quần đùi trắng (Trachypithecus delacouri) (VQĐT) là loài linh trưởng đặc hữu của Việt Nam. Trước đây, loài này chỉ sống giới hạn ở một khu vực nhỏ ở miền bắc Việt Nam, trong các khoảnh rừng còn sót lại ở các tỉnh Hòa Bình, Hà Nam, Ninh Bình và Thanh Hóa (Nadler et al., 2015; Workman, 2010)[96, 116]. Tổng số lượng được ước tính là 250 - 300 cá thể trong các quần thể biệt lập phân bố ở rừng bị chia cắt lớn với khoảng 19 địa điểm cho thấy sự phân bố của loài (Nadler, 2015; Nguyen Van Linh et al., 2019) [96, 88]. Loài này được phân loại là linh trưởng quý hiếm, đặc hữu của riêng Việt Nam nhưng cũng là loài bị đe dọa ở mức "cực kỳ nguy cấp" trong Danh mục đỏ quốc tế IUCN. VQĐT liên tục được xếp hạng trong số các loài linh trưởng bị đe dọa cao nhất (Nadler et al., 2015; Schwitzer et al., 2015). Hiện nay, chúng đang được tập trung bảo tồn ở bốn khu vực [96, 61, 10]: 1) Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước (KBTTNĐNN) Vân Long 2) Vườn quốc gia (VQG) Cúc Phương 3) Dãy núi đá vôi thuộc huyện Lạc Thủy, tỉnh Hòa Bình 4) Vùng rừng thuộc huyện Kim Bảng, tỉnh Hà Nam Trong đó, KBTTNĐNN Vân Long là nơi có quần thể voọc quần đùi trắng lớn nhất, theo báo cáo của BQLKBTTN Vân Long năm 2018 tại khu bảo tồn đã ghi nhận được 21 đàn với tổng số ước tính khoảng 176 - 184 cá thể (Linh et al., 2019) [88]. Trước đây nó được coi là quần thể khả thi duy nhất, các quần thể khác được cho là quá nhỏ để có thể phục hồi (Nadler, 2015) [96]. Cho đến những năm 2020, thông qua các cuộc khảo sát thực địa của Tổ chức Fauna & Flora International đã ghi nhận khu vực rừng thuộc huyện Kim Bảng có tới 13 đàn với 73 cá thể voọc quần đùi trắng. Mặc dù rừng phòng hộ Kim Bảng có quần thể voọc quần đùi trắng lớn thứ hai còn tồn tại, nhưng khu vực này ít được chú ý hơn so với Vân Long (Tilo Nadler et al., 2020) [97]. KBTNĐNN Vân Long thuộc huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình được thành lập năm 2001 với mục đích chính là bảo tồn quần thể VQĐT và các giá trị đa dang sinh
2 học khác ở đây. Khu bảo tồn có diện tích khoảng 2.736 ha, là khu đất ngập nước lớn nhất vùng đồng bằng châu thổ Bắc Bộ. Khu vực này hiện là một trong những trọng điểm du lịch Quốc gia của Việt Nam, là nơi sở hữu 2 kỷ lục của Việt Nam đó là: "Nơi có số lượng cá thể Voọc quần đùi trắng nhiều nhất" và "Nơi có bức tranh tự nhiên lớn nhất" [8, 9, 10]. Đây là khu bảo tồn thiên nhiên được công nhận là một khu Ramsar của thế giới. Khu bảo tồn được thiên nhiên kiến tạo là một khu vực núi đá vôi có thảm thực vật bao phủ và có vách đá dựng đứng được bao bọc bởi đầm nước tạo nên địa hình lý tưởng, bảo đảm an toàn cho sự sống sót của loài Voọc này [6, 7]. Tuy nhiên, sống trên một khu vực rừng bị cô lập và thường xuyên bị con người tác động, quần thể linh trưởng quý hiếm này đang bị đe dọa biến mất do sinh cảnh có nguy cơ bị thu hẹp bởi sự hiện diện của con người và các hoạt động khai thác tài nguyên thiên nhiên, phát triển kinh tế ngày càng nhiều. Khách du lịch đến Vân Long có xu hướng tăng nhanh từ năm 2012 đến năm 2018 và đặc biệt từ năm 2020 đến nay, các tuyến tham quan, các tuyến kết nối các điểm dừng chân hình thành được tour đặc trưng – sinh thái đất ngập nước của Vân Long được du khách đánh giá cao [13]. Về nghiên cứu đặc điểm sinh thái, tập tính của VQĐT, đa số các nghiên cứu trước đây được thực hiện trong điều kiện nuôi nhốt [83, 89]. Các nghiên cứu trong thiên nhiên hoang dã rất ít và chủ yếu là nghiên cứu về tình trạng, cấu trúc quần thể hay các đặc điểm sử dụng vùng sống của loài. Một số nghiên cứu về tập tính, cấu trúc đàn, sinh thái thức ăn đã được thực hiện bởi Nguyễn Vĩnh Thanh, 2008 [48]; Workman, 2010 [116]; Agmen, 2014 [55] nhưng còn hạn chế đề cập tới cấu trúc xã hội và sinh cảnh của loài VQĐT. Ở KBTTNĐNN Vân Long, hầu hết những nghiên cứu đã được thực hiện cách đây gần một thập kỷ. Báo cáo mới nhất về điều tra kích thước quần thể VQĐT ở đây vào năm 2018 do Ban quản lý khu bảo tồn thiên nhiên (BQLKBTTN) Vân Long thực hiện [2]. Hơn nữa, các nghiên cứu với thời gian ngắn và sử dụng phương pháp ước lượng và nội suy để xây dựng báo cáo là chính. Mặt khác, trong quá trình điều tra các cán bộ nghiên cứu là kiêm nhiệm, chưa được đào tạo chuyên sâu về điều tra - giám sát, nên kết quả điều tra mới phần nào chỉ ra được
3 số lượng đàn, vùng phân bố chưa xác định được khu vực tập trung khi Voọc kiếm ăn, sự xuất hiện con non, thành phần loài cây VQĐT ăn, sinh cảnh loài…. Trong những năm gần đây, chưa có công trình nghiên chuyên sâu nào được thực hiện về tình trạng quần thể, đặc điểm sinh thái và bảo tồn của loài. Đây là những vấn đề cấp thiết hiện nay, vì các đặc điểm sinh thái và tập tính của VQĐT tại KBTTNĐNN Vân Long còn chưa đầy đủ gây khó khăn cho công tác bảo tồn loài một cách hiệu quả. Trong khi đó, loài VQĐT vẫn đang chịu áp lực từ các hoạt động của con người như khai thác trái phép tài nguyên thiên nhiên, sử dụng đất không bền vững, khai thác đá vôi sản xuất xi măng,… Việc nghiên cứu các mối đe dọa làm ảnh hưởng đến VQĐT sẽ là cơ sở quan trọng đề xuất các giải pháp bảo tồn trong thời gian tới. Tóm lại, cần phải có những nghiên cứu chuyên sâu và toàn diện với thời gian đủ dài để có được các số liệu thống nhất và chính xác với độ tin cậy cao hơn giúp công tác bảo tồn loài đạt hiệu quả. Xuất phát từ thực tế trên, để cập nhật những thông tin khoa học về hiện trạng, vùng phân bố và các tác động đến loài VQĐT nhằm góp phần vào công tác quản lý và bảo tồn loài tại Khu BTTNĐNN Vân Long – Ninh Bình, nghiên cứu sinh (NCS) tiến hành thực hiện luận án nghiên cứu: “Nghiên cứu tình trạng, sinh thái và bảo tồn loài Voọc quần đùi trắng (Trachypithecus delacouri (Osgood, 1932)) tại khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình”. 2. Mục tiêu của luận án 2.1. Mục tiêu chung Cung cấp dẫn liệu khoa học và cập nhật về kích thước quần thể, cấu trúc đàn và các đặc điểm sinh thái, tập tính xã hội làm cơ sở cho việc đề xuất các giải pháp quản lý và bảo tồn lâu dài quần thể VQĐT tại khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long - Ninh Bình. 2.2. Mục tiêu cụ thể 1) Cập nhật thông tin về kích thước quần thể, sự phân bố và cấu trúc đàn VQĐT tại vùng nghiên cứu 2) Mô tả một số tập tính xã hội, đặc điểm sinh cảnh và thức ăn của loài tại vùng nghiên cứu
4 3) Xác định các đe dọa trực tiếp và đánh giá sự ảnh hưởng của các đe dọa này đến loài và sinh cảnh của chúng 4) Đề xuất các giải pháp quản lý nhằm bảo tồn và phát triển bền vững quần thể VQĐT ở KBTTNĐNN Vân Long 3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án 3.1. Ý nghĩa khoa học Kết quả luận án về kích thước quần thể, sự phân bố, cấu trúc xã hội đã cung cấp dữ liệu khoa học quan trọng về sự thay đổi của quần thể theo thời gian và không gian cũng như hiệu quả của công tác bảo tồn đến sự phát triển của quần thể VQĐT tại khu vực nghiên cứu. Kết quả về tập tính và sinh thái thức ăn của quần thể Voọc quần đùi trắng ở KBTTNĐNN Vân Long là những thông tin khoa học quan trọng bổ sung cho khối kiến thức về sinh thái học và tập tính còn hạn chế của loài Trachypithesus delecouri nói riêng, giống Trachypithecus và họ phụ Voọc (Colobinae) nói chung. Kết quả nghiên cứu về các mối đe dọa đến quần thể và sinh cảnh của VQĐT ở KBTĐNN Vân Long là cơ sở khoa học để đề xuất các giải pháp quản lý thích ứng giúp giảm thiểu các mối đe dọa đến loài và đa dạng sinh học tại khu vực nghiên cứu. 3.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả của luận án giúp ban quản lý KBTTNĐNN Vân Long hiểu rõ hơn về hiện trạng, đặc điểm sinh thái, tập tính và xu hướng phát triển của quần thể Voọc quần đùi trắng, cũng như các tác động tiêu cực đến quần thể và sinh cảnh của chúng, để từ đó đưa ra các giải pháp quản lý thích ứng nhằm đảm bảo sự tồn tại và phát triển bền vững quần thể Voọc quần đùi trắng tại khu bảo tồn. Kết quả của luận án cũng góp phần tạo lập cơ sở khoa học đầy đủ hơn cho việc bảo tồn các quần thể VQĐT khác ở Việt Nam. 4. Những đóng góp mới của luận án Luận án đã cập nhật số liệu về kích thước, phân bố và cấu trúc xã hội của quần thể Voọc quần đùi trắng tại khu vực nghiên cứu.
5 Luận án đã ghi nhận một số tập tính mới của loài Voọc quần đùi trắng như: tập tính uống nước, chăm sóc hộ con non và tập tính giao phối của loài Voọc quần đùi trắng. Luận án đã xác định được các dạng sinh cảnh chính và mô tả được cấu trúc lâm học các dạng sinh cảnh của Voọc quần đùi trắng tại khu vực nghiên cứu. Luận án đã cập nhật và phân tích về các mối đe dọa hiện tại đối với loài VQĐT và đề xuất các giải pháp nhằm giảm thiểu các mối đe dọa đó. 5. Cấu trúc luận án Luận án dài 148 trang đánh máy A4 (không bao gồm số trang tài liệu tham khảo) được cấu trúc thành 4 chương và các phần như sau: Mở đầu - Chương 1: Tổng quan về vấn đề nghiên cứu - Chương 2: Đặc điểm cơ bản của khu vực nghiên cứu - Chương 3: Nội dung và phương pháp nghiên cứu - Chương 4: Kết quả nghiên cứu và thảo luận Kết luận, tồn tại và khuyến nghị Tài liệu tham khảo Danh mục các công trình khoa học đã công bố Phụ lục Trong luận án có hệ thống 47 bảng biểu, 56 hình minh họa, 118 tài liệu tham khảo trong đó 54 tài liệu tiếng Việt, 64 tài liệu tiếng nước ngoài có liên quan đến chủ đề nghiên cứu và phần phụ lục gồm các bảng biểu minh họa kết quả điều tra và tính toán.
6 Chương 1 TỔNG QUAN VỀ CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1. Vị trí phân loại, một số đặc điểm hình thái đặc trưng và tình trạng bảo tồn của VQĐT 1.1.1. Vị trí phân loại VQĐT được Wilfred H. Osgood mô tả lần đầu tiên vào năm 1932 từ mẫu vật sưu tầm được ở Hồi Xuân, Thanh Hoá bởi J. Delacour và W. Lowe ngày 15/2/1930. Ban đầu loài này được Osgood (1932) đặt tên là Pithecus delacouri Osgood, 1932. [56, 66]. Sau đó, VQĐT được Groves (1970) [72] coi là thuộc trong nhóm Trachypithecus và là phân loài của Voọc đen má trắng nên được đổi tên khoa học thành Trachypithecus francoisi delacouri (Osgood, 1932). Đến năm 2001, Grove [73] công nhận VQĐT là một loài riêng biệt và có tên chính thức là Trachypithecus delacouri (Osgood, 1932). Đây là tên hiện được công nhận và dùng rộng rãi trong tất cả các nghiên cứu trên thế giới [62, 69]. Để thuận tiện cho quá trình nghiên cứu và trích dẫn tài liệu, tác giả dựa theo các tài liệu về phân loại học của Groves (2001) và Brandon-Jones et al. (2004) [58] đã thống nhất VQĐT có tên khoa học là Trachypithecus delacouri (Osgood, 1932), tên tiếng Anh là Delacour’s langur hoặc White-rumped black leaf monkey. Theo hệ thống phân loại của Grove (2001), vị trí phân loại của VQĐT như sau: Bộ Primates Linnaeus, 1758 Phân bộ Anthropoidea Mivart, 1864 Dưới phân bộ Catarrhini Geoffroy, 1812 Trên họ Cercopithecoidea Gray, 1821 Họ Cercopithecidae Gray, 1821 Phân họ Colobinae Jerdon, 1867 Giống Trachypithecus Reichenbach, 1862 Loài Trachypithecus delacouri (Osgood, 1932) 1.1.2. Một số đặc điểm hình thái đặc trưng của VQĐT Nadler (1998) và Nadler et al. (2002) đã chỉ ra những đặc điểm phân biệt rõ giữa VQĐT với loài gần gũi nhất (hình 1.2): Màu lông trắng ở phần ngoài đùi và mông làm cho con Voọc như đang mặc một cái quần đùi trắng. Lông trên đầu dựng đứng thành mào, cao nhọn và chĩa về phía trước. Ở phía sau gáy vết lông đó tạo nên
7 một cái mào thẳng đứng. Chiếc đuôi dài rậm, lông mọc khác với tất các các loài Voọc khác. Lông đuôi mọc thẳng đứng, do đó đuôi trông như một củ cà rốt với đường kính khoảng 10 cm ở gần gốc đuôi. Phân biệt giữa cá thể đực và cái ở VQĐT là khó khăn [82,83] Nguồn ảnh: Phạm Gia Thanh, 2023 Hình 1.1. Voọc quần đùi trắng quan sát trực tiếp ngoài tự nhiên ở Vân Long Khác với các loài khỉ trong họ (Cercopithecinae) có cấu tạo dạ dày đơn, các loài linh trưởng thuộc họ phụ Voọc (colobinae) có cấu tạo dạ dày đặc trưng với dạ dày trước lớn, có túi chứa nhiều các loại vi sinh. Đây là nơi thức ăn được lên men. Hệ tiêu hóa của các loài voọc được đặc trưng bởi một dạ dày lớn, dạ dày có từ 3 ngăn trở lên và thường được phân ra 4 ngăn, mỗi ngăn đảm nhận các chức năng khác nhau và có cấu tạo thuận lợi cho quá trình tiêu hóa lên men, giống như ở các động vật có vú nhai lại. Ngăn trước của dạ dày có kích thước lớn, tạo thành các túi (túi trước và túi sau) có môi trường thích hợp cho nhiều loài vi khuẩn, nấm cộng sinh lên men phân hủy cellulose và hemicellulose trong lá cây [1]. Các tác giả Bauchop và Martucci (1968)[57], Kay và Davies (1994)[77], Kool (1993) [79], Isbell và cs (1999) [83] đều cho rằng cấu trúc dạ dày của khỉ ăn lá cho phép tách biệt giữa các môi trường kiềm và axit (có độ pH khác nhau) ở các phần khác nhau trong dạ dày. Tuy vậy, ống dạ dày riêng biệt với thực quản dọc theo bờ cong nhỏ của dạ dày có thể cho phép các phần thức ăn nhỏ và các dung dịch đi qua nhanh tới phần tuyến ngoại biên của dạ dày. Tỉ lệ thức ăn đi vào trong dạ dày – ruột bị tác động bởi các nhân tố như dung tích ruột, lượng thức