Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Huyền thoại trong tiểu thuyết của Mạc Ngôn

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:166

Thêm vào BST

Báo xấu

51
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của Luận án nhằm làm sáng tỏ chiều sâu tư tưởng của nhà văn về cuộc sống và con người. Kết quả nghiên cứu của luận án sẽ là tài liệu tham khảo làm phong phú thêm cho các nghiên cứu về Mạc Ngôn ở Việt Nam. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Huyền thoại trong tiểu thuyết của Mạc Ngôn

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI BÙI THÙY LINH HUYÒN THO¹I TRONG TIÓU THUYÕT CñA M¹C NG¤N Chuyên ngành: Văn học nƣớc ngoài Mã số: 9220242 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: 1: PGS.TS. Nguyễn Thị Mai Chanh 2: TS. Nguyễn Thị Bích Dung HÀ NỘI - 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong luận án là trung thực, đảm bảo độ chuẩn xác cao. Các tài liệu tham khảo, trích dẫn có xuất xứ rõ ràng. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về công trình nghiên cứu của mình Tác giả luận án Bùi Thùy Linh
LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới nhà khoa học PGS.TS. Nguyễn Thị Mai Chanh, TS. Nguyễn Thị Bích Dung, những ngƣời đã tận tâm hƣớng dẫn, chỉ bảo, động viên, giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu và thực hiện đề tài. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong Bộ môn Văn học nƣớc ngoài, cùng các thầy cô trong khoa Ngữ văn, phòng Sau Đại học, Trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội đã tạo điều kiện tốt nhất cho tôi suốt thời gian học tập và nghiên cứu tại trƣờng. Ngoài ra, tôi cũng xin chân thành bày tỏ lòng biết ơn đến Trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội 2 và các đồng nghiệp trong khoa Ngữ văn, nơi tôi công tác bấy lâu. Cuối cùng, tôi xin gửi lời tri ân đến gia đình, ngƣời thân, bạn bè luôn bên cạnh, động viên, giúp đỡ tôi trong thời gian qua để tôi có điều kiện thực hiện tốt đề tài khoa học này! Hà Nội, tháng 05 năm 2020 Tác giả luận án Bùi Thùy Linh
MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU ........................................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài....................................................................................................................... 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .......................................................................................... 2 3. Phạm vi nghiên cứu .................................................................................................................. 3 4. Phƣơng pháp nghiên cứu.......................................................................................................... 4 5. Đóng góp mới của luận án ....................................................................................................... 5 6. Cấu trúc luận án ....................................................................................................................... 5 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU .......................................... 6 1.1. Tổng quan về huyền thoại .................................................................................................. 6 1.1.1. Định nghĩa về huyền thoại .................................................................................. 6 1.1.2. Vấn đề nghiên cứu huyền thoại từ lí thuyết văn học ........................................... 14 1.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu huyền thoại trong tiểu thuyết Mạc Ngôn............23 1.2.1. Các nghiên cứu tiếng Trung Quốc..................................................................... 23 1.2.2. Các nghiên cứu tiếng Anh ................................................................................ 29 1.2.3. Các nghiên cứu tiếng Việt ................................................................................ 33 Tiểu kết chƣơng 1............................................................................................................ 36 CHƯƠNG 2: CỘI NGUỒN HUYỀN THOẠI TRONG TIỂU THUYẾT MẠC NGÔN .................................................................................................. 37 2.1. Huyền thoại trong văn học và cao trào “tái huyền thoại” trong văn học thế kỉ XX ...................................................................................................................................37 2.2. Văn hóa dân gian và truyền thống hiếu kì trong văn học Trung Quốc ...................43 2.3. Trải nghiệm cá nhân và quan niệm sáng tác của Mạc Ngôn .....................................49 Tiểu kết chƣơng 2............................................................................................................ 57 CHƢƠNG 3: CÁC HUYỀN THOẠI TIÊU BIỂU TRONG TIỂU THUYẾT MẠC NGÔN ................................................................................................................... 58 3.1. Huyền thoại nghi lễ............................................................................................................58 3.1.1. Nghi lễ Thụ pháp ............................................................................................. 59
3.1.2. Nghi lễ Hiến tế................................................................................................. 68 3.1.3. Nghi lễ Ăn thịt ngƣời ....................................................................................... 75 3.2. Huyền thoại cổ mẫu..........................................................................................................80 3.2.1. Cổ mẫu Nƣớc .................................................................................................. 82 3.2.2. Cổ mẫu Mẹ...................................................................................................... 88 3.2.3. Cổ mẫu Anh hùng............................................................................................ 98 Tiểu kết chƣơng 3.......................................................................................................... 109 CHƢƠNG 4: PHƢƠNG THỨC HUYỀN THOẠI HÓA TRONG TIỂU THUYẾT MẠC NGÔN ............................................................................................... 110 4.1. Phƣơng thức huyền thoại hóa trong văn học..............................................................110 4.2. Các phƣơng thức huyền thoại hóa tiêu biểu trong tiểu thuyết Mạc Ngôn........... 112 4.2.1. Phƣơng thức truyền kì ...............................................................................................112 4.2.2. Phƣơng thức ―tầm căn‖ .................................................................................. 128 4.2.3. Phƣơng thức giải huyền thoại ............................................................................ 137 Tiểu kết chƣơng 4.......................................................................................................... 146 KẾT LUẬN ................................................................................................................... 147 DANH MỤC CÔNG TRÌNH TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ........................................ 151 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................................ 152
1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Mạc Ngôn là một trong những nhà văn Trung Quốc đƣơng đại nổi tiếng và có sức sáng tạo sung mãn. Cùng với giải Nobel văn học (năm 2012), ông đƣợc đánh giá là tác giả ―có bút lực mạnh nhất Trung Quốc‖, ngƣời làm thay đổi diện mạo và cũng là niềm tự hào của văn học Trung Quốc. Bằng sự kế thừa tinh hoa văn học thế giới, hợp nhất với văn học truyền thống Trung Quốc và những sáng tạo, cảm nhận riêng, Mạc Ngôn đã hình thành nên phong cách nghệ thuật hiện đại độc đáo, ―đƣợc các nhà phê bình quốc tế khen ngợi là nhà văn có tầm vóc thế giới, có khả năng đƣợc xếp hạng là một nhà văn vĩ đại‖ [96;501]. Các tác phẩm của ông đƣợc dịch ra nhiều thứ tiếng, thành ―cơn sốt sách‖ ở nhiều quốc gia và nhận đƣợc sự quan tâm của đông đảo nhà nghiên cứu. 1.2. Trong sự nghiệp sáng tác với trên 200 tác phẩm thuộc nhiều thể loại (tiểu thuyết, truyện ngắn, tản văn, kịch…) của Mạc Ngôn, tiểu thuyết gây tiếng vang lớn nhất, gặt hái đƣợc nhiều thành tựu nhất. Một trong những yếu tố quan trọng làm nên sức hấp dẫn của tiểu thuyết Mạc Ngôn nói riêng, tác phẩm của ông nói chung là huyền thoại. Tuy nhiên, trong số rất nhiều công trình nghiên cứu về Mạc Ngôn ở trên thế giới và Việt Nam, góc độ chủ yếu đƣợc đề cập đến là thi pháp học, tự sự học, xã hội học hay chính trị học... Vấn đề huyền thoại chƣa nhận đƣợc sự quan tâm xác đáng. Tìm hiểu về huyền thoại trong tiểu thuyết Mạc Ngôn là tìm hiểu thêm căn nguyên làm nên giá trị, sức sống mãnh liệt trong các sáng tác của ông, đồng thời góp phần đề xuất, bổ sung một hƣớng nghiên cứu về tiểu thuyết Mạc Ngôn nói riêng, sáng tác của nhà văn nói chung. 1.3. Mối quan hệ giữa huyền thoại và văn học đã sớm đƣợc các nhà nghiên cứu đề cập đến. Tiến hành nghiên cứu huyền thoại qua một đối tƣợng xác định là văn học (trƣớc hết là văn học dân gian, sau đó là văn học viết), các công trình đã chỉ ra mối quan hệ mật thiết giữa huyền thoại và văn học cũng nhƣ sự tái sản sinh huyền thoại trong các sáng tác văn học thời đại mới - không chỉ ở việc cung cấp cho văn học những cổ mẫu huyền thoại mà còn ở việc xem xét huyền thoại nhƣ một ―phƣơng thức nghệ thuật đang có xu hƣớng trở thành một trong những kĩ thuật sáng tác của tiểu thuyết hiện đại‖ [4;378]. Lịch sử văn học thế giới đã chứng kiến sự phát sáng trở lại của huyền thoại trong nền văn học phƣơng Tây thế kỷ XIX (thế kỷ vốn đƣợc mệnh danh là thế kỉ của văn học chủ nghĩa hiện thực) và sức
2 ảnh hƣởng, lan tỏa rộng rãi của nó trên toàn thế giới giữa một thời đại ―kĩ trị‖ của thế kỷ XX, XXI với sự lên ngôi của những sáng tác theo khuynh hƣớng ―huyền thoại hóa‖ nhƣ tiểu thuyết của J. Joyce, Th. Mann, F. Kafka,… thơ của T. S. Eliot, W. B. Yeats,… kịch của J. Anouih, C. Claudel… Điều này đã một lần nữa chứng tỏ sự trƣờng tồn của huyền thoại với tƣ cách giá trị tinh thần đƣợc trầm tích qua thời gian. Chừng nào con ngƣời còn giữ mối liên hệ với tổ tiên của mình, chừng nào vẫn còn những điều bí ẩn, trừu tƣợng của cuộc sống con ngƣời mà khoa học kĩ thuật không thể giải thích đƣợc, chừng nào con ngƣời còn nhu cầu ―hiếu kì‖ đối với hiện thực cuộc sống xung quanh; thì chừng đó vẫn còn huyền thoại và những sáng tác huyền thoại. Tuy có một vị trí không thể thay thế trong tiến trình lịch sử văn hóa, văn học nhƣng trên thực tế, việc nghiên cứu huyền thoại trong văn học vẫn gặp rất nhiều khó khăn do sự đa nghĩa và quan niệm chƣa thống nhất về vấn đề này. Vì vậy, nghiên cứu đề tài có ý nghĩa khoa học và thực tiễn trong việc tạo ra một diễn giải có định hƣớng, có chủ đích lí thuyết rõ ràng về ―lí luận huyền thoại‖. Diễn giải này đƣợc chứng minh sống động bằng trƣờng hợp tiêu biểu cho các sáng tác văn học theo khuynh hƣớng huyền thoại là Mạc Ngôn. 1.4. Là một giảng viên đại học trực tiếp giảng dạy bộ môn văn học nƣớc ngoài, mảng văn học phƣơng Đông, việc nghiên cứu về Mạc Ngôn, tác gia có vị trí quan trọng trong nền văn học Trung Quốc đồ sộ là một cơ hội quí giá cho chúng tôi nâng cao trình độ hiểu biết khoa học cũng nhƣ trình độ chuyên môn. Đề tài hi vọng sẽ trở thành tài liệu tham khảo hữu ích phục vụ cho công tác giảng dạy, học tập văn học Trung Quốc trong các nhà trƣờng ở Việt Nam, đồng thời tiếp tục góp phần vào việc bồi dƣỡng tình yêu văn học nƣớc ngoài cho thế hệ trẻ. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Thực hiện đề tài này, chúng tôi hƣớng đến những mục đích sau: - Xác lập cách hiểu về ―huyền thoại‖ làm căn cứ để tiếp cận, nhận diện và kiến giải về hệ huyền thoại trong tiểu thuyết của Mạc Ngôn. Với kết quả nghiên cứu đó, chúng tôi hi vọng cung cấp một cái nhìn mang tính khái quát đối với lí thuyết về huyền thoại và huyền thoại trong văn học. - Nghiên cứu đề tài, luận án nhằm khám phá, xác định những nét đặc sắc của huyền thoại trong tiểu thuyết Mạc Ngôn trong cái nhìn so sánh với huyền thoại chung của nhân
3 loại, huyền thoại truyền thống của Trung Quốc và những huyền thoại tƣơng tự ở các tác giả khác, từ đó khẳng định vai trò, đóng góp của Mạc Ngôn đối với nền văn học đƣơng đại Trung Quốc và thế giới. - Xuất phát từ những nghiên cứu huyền thoại, huyền thoại trong sáng tác Mạc Ngôn và đƣa ra những kiến giải riêng, luận án làm sáng tỏ chiều sâu tƣ tƣởng của nhà văn về cuộc sống và con ngƣời. Kết quả nghiên cứu của luận án sẽ là tài liệu tham khảo làm phong phú thêm cho các nghiên cứu về Mạc Ngôn ở Việt Nam. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Từ những mục đích trên, luận án xác định các nhiệm vụ nghiên cứu sau: - Tổng quan các lí thuyết nghiên cứu tiêu biểu về huyền thoại, từ đó đƣa ra quan niệm về huyền thoại mà chúng tôi lựa chọn sử dụng trong luận án. - Tổng quan các công trình nghiên cứu về huyền thoại trong tiểu thuyết Mạc Ngôn ở trong nƣớc và trên thế giới. - Lí giải về cội nguồn làm nên huyền thoại trong tiểu thuyết Mạc Ngôn. - Nhận diện, phân tích và lí giải những nét đặc thù của hệ huyền thoại trong tiểu thuyết Mạc Ngôn. 3. Phạm vi nghiên cứu 3.1. Phạm vi nội dung nghiên cứu Dựa trên lí thuyết về huyền thoại trong văn học, luận án giới hạn ở việc tìm hiểu cội nguồn huyền thoại, hai huyền thoại tiêu biểu (huyền thoại nghi lễ, huyền thoại cổ mẫu) và phƣơng thức xây dựng huyền thoại (phƣơng thức truyền kì, phƣơng thức ―tầm căn‖, phƣơng thức giải huyền thoại) trong tiểu thuyết của Mạc Ngôn. 3.2. Phạm vi tài liệu nghiên cứu Phạm vi tài liệu nghiên cứu của luận án là 11 tiểu thuyết của Mạc Ngôn đã đƣợc dịch và xuất bản tại Việt Nam, bao gồm: Cao lương đỏ (Lê Huy Tiêu dịch và giới thiệu, NXB Phụ nữ, 2000), Báu vật của đời (Trần Đình Hiến dịch, NXB Văn nghệ, 2001), Đàn hương hình (Trần Đình Hiến dịch, NXB Phụ nữ, 2002), Rừng xanh lá đỏ (Trần Đình Hiến dịch, NXB Văn học, 2003), Cây tỏi nổi giận (Trần Đình Hiến dịch, NXB Văn học, 2003), Tửu Quốc (Trần Đình Hiến dịch, NXB Hội nhà văn, 2004), Tổ tiên có màng chân (Thanh Huệ, Bùi Việt Dƣơng dịch, NXB Văn học, 2006), Sống đọa thác đày (Trần Trung Hỷ dịch, NXB Phụ nữ, 2007), Tứ thập nhất pháo (Trần Trung Hỷ dịch, NXB Văn nghệ, 2007),
4 Thập tam bộ (Trần Trung Hỷ dịch, NXB Văn nghệ, 2008), Ếch (Nguyên Trần dịch, NXB Văn học, 2010). Ngoài các tiểu thuyết trên, trong quá trình nghiên cứu chúng tôi cũng tham khảo những sáng tác của Mạc Ngôn ở các thể loại khác nhƣ truyện ngắn, tản văn, các bài trả lời phỏng vấn, bài nói chuyện của nhà văn với độc giả. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Với hƣớng tiếp cận văn hóa học và thi pháp học, luận án vận dụng linh hoạt nhiều phƣơng pháp, bao gồm các phƣơng pháp phổ biến trong nghiên cứu khoa học nói chung và các phƣơng pháp nghiên cứu đặc thù. Trong đó, chúng tôi chú trọng các phƣơng pháp cụ thể sau: - Phương pháp phê bình huyền thoại: Đây là một phƣơng pháp luận nghiên cứu văn học đặc thù sử dụng trong nghiên cứu về huyền thoại đã đƣợc rất nhiều nhà nghiên cứu huyền thoại vận dụng. Dựa vào những học thuyết mới nhất về huyền thoại, chúng tôi tiến hành khảo sát trên các văn bản, xác định các huyền thoại tiêu biểu trong tiểu thuyết Mạc Ngôn. Từ đó, chúng tôi đi sâu tìm hiểu ý nghĩa, những nét đặc trƣng của chúng trong mối quan hệ với hệ huyền thoại truyền thống và hiện đại cũng nhƣ cách thức Mạc Ngôn đã sáng tạo nên hệ huyền thoại của mình trong các sáng tác. - Phương pháp nghiên cứu liên ngành: Nghiên cứu liên ngành không phải là sự cộng lại của các phƣơng pháp trong các ngành khoa học mà là sự tổng hợp tri thức của nhiều lĩnh vực, nhiều ngành học, là quá trình liên kết, thiết lập các mối quan hệ qua lại, ảnh hƣởng lẫn nhau giữa các phƣơng pháp. Huyền thoại là một vấn đề rộng, thuộc về nhiều lĩnh vực nghiên cứu khác nhau. Vì vậy, phƣơng pháp này giúp chúng tôi có cái nhìn tổng thể, toàn diện về huyền thoại nói chung, huyền thoại trong văn học nói riêng. Phƣơng pháp cũng góp phần quan trọng trong việc giúp giải mã một cách thấu đáo hơn về các huyền thoại trong tiểu thuyết của Mạc Ngôn. - Phương pháp phân tích, tổng hợp: Trên cơ sở nghiên cứu các văn bản, chúng tôi tiến hành phân tích nhiều khía cạnh khác nhau của huyền thoại và những biểu hiện cụ thể trong các tác phẩm của Mạc Ngôn, tìm ra mối liên kết của các huyền thoại cũng nhƣ cách thức xây dựng chúng nhằm mang đến một cách hiểu đầy đủ và toàn diện hơn về vấn đề nghiên cứu. - Phương pháp tiếp cận hệ thống: Phƣơng pháp này có ý nghĩa quan trọng trong
5 việc giúp chúng tôi xác định các huyền thoại tiêu biểu trong tiểu thuyết Mạc Ngôn, sắp xếp chúng thành hệ thống một cách logic và khoa học. - Phương pháp so sánh - đối chiếu: Việc so sánh huyền thoại của Mạc Ngôn với các huyền thoại khác trong cả hai chiều đồng đại và lịch đại sẽ giúp chúng tôi có cái nhìn toàn diện hơn về huyền thoại của Mạc Ngôn. 5. Đóng góp mới của luận án - Luận án nghiên cứu một cách tập trung, có hệ thống về vấn đề huyền thoại trong tiểu thuyết Mạc Ngôn. Phƣơng pháp nghiên cứu và kết quả nghiên cứu của luận án là cơ sở để tìm hiểu về huyền thoại trong toàn bộ sáng tác của nhà văn. - Hệ thống lại và làm rõ hơn cơ sở lí thuyết của huyền thoại, huyền thoại trong văn học, chỉ ra những tƣơng đồng và khác biệt nhất định trong cách hiểu về huyền thoại ở Trung Quốc so với thế giới, chứng minh bằng một trƣờng hợp tác gia văn học cụ thể là Mạc Ngôn, từ đó đóng góp thêm cho việc nghiên cứu về vấn đề huyền thoại nói chung. - Cung cấp thêm một cách tiếp cận mở ra những giá trị mới của tiểu thuyết Mạc Ngôn, góp phần khẳng định vị trí của nhà văn trong bản đồ văn học thế giới. 6. Cấu trúc luận án Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, nội dung luận án gồm 4 chƣơng: CHƢƠNG 1: Tổng quan về vấn đề nghiên cứu CHƢƠNG 2: Cội nguồn huyền thoại trong tiểu thuyết Mạc Ngôn CHƢƠNG 3: Các huyền thoại tiêu biểu trong tiểu thuyết Mạc Ngôn CHƢƠNG 4: Phƣơng thức huyền thoại hóa trong tiểu thuyết Mạc Ngôn
6 CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU Nhận thức khoa học của giới nghiên cứu nói chung về huyền thoại đã xác nhận: sự sáng tạo huyền thoại là hiện tƣợng quan trọng trong lịch sử văn hóa nhân loại. Trong các cộng đồng xã hội nguyên thủy, hệ huyền thoại là công cụ, là phƣơng thức cơ bản của việc hiểu biết thế giới; là câu trả lời đầu tiên, thứ nhất, phổ biến của nhân loại về nguồn gốc của loài ngƣời và vũ trụ. Không những là một hình thái ý thức xã hội mang tính nguyên hợp, có vai trò to lớn trong lịch sử hình thành các nền văn minh, cho tới nay huyền thoại với tƣ cách là một kiểu tƣ duy vẫn không ngừng sản sinh ra nhiều sự kiện văn hóa có ý nghĩa trong đời sống xã hội của các dân tộc. Cùng với lịch sử lâu đời, huyền thoại cũng đƣợc tiếp cận từ nhiều góc độ khác nhau, mang đến những cách hiểu phong phú. Nội hàm thuật ngữ mang hàm nghĩa rộng và có nội dung không ngừng thay đổi. Vì vậy, để làm rõ vấn đề huyền thoại trong tiểu thuyết Mạc Ngôn, trƣớc hết chúng tôi tiến hành tổng quan lí luận về huyền thoại; từ đó đƣa ra cách hiểu sử dụng trong luận án. Trên cơ sở lí luận đã xác định, chúng tôi tổng quan các nghiên cứu về huyền thoại trong tiểu thuyết Mạc Ngôn. Những công trình, tài liệu, bài báo nghiên cứu này đƣợc chúng tôi phân loại thành ba bộ phận: nghiên cứu tiếng Anh; nghiên cứu tiếng Trung và nghiên cứu tiếng Việt. 1.1. Tổng quan về huyền thoại 1.1.1. Định nghĩa về huyền thoại E. M. Meletinsky trong Thi pháp của huyền thoại đã dẫn lời của W. W. Douglas để nói đến tình trạng huyền thoại đã trở thành ―một thuật ngữ gây tranh luận hơn là một thuật ngữ phân tích‖ [44;26]. P. Brunel trong lời tựa cuốn Từ điển huyền thoại (NXB. Rocher, 1988) cũng đã nói đến ―sự mập mờ‖ chắc chắn ―không bao giờ xóa hết‖ trong cách hiểu về huyền thoại ở các trƣờng phái khác nhau, tại những thời điểm khác nhau, cũng nhƣ sự khó khăn của việc đƣa ra một định nghĩa chung. Xác định đƣợc điều đó, với nỗ lực xây dựng cách hiểu thống nhất sử dụng trong luận án, chúng tôi sẽ tìm hiểu một số định nghĩa tiêu biểu về huyền thoại trên thế giới, trong đó có Trung Quốc. Ở Việt Nam, thuật ngữ ―myth‖ đƣợc dịch theo hai cách: ―huyền thoại‖ và ―thần thoại‖. Trong khi đó, thần thoại cũng đƣợc coi là ―một thể loại văn học dân gian‖ [33;1646], một ―Thể loại truyện ra đời và phát triển sớm nhất trong lịch sử truyện kể dân
7 gian các dân tộc‖ [30;298]. Và trên thực tế thì huyền thoại đang có xu hƣớng trở thành một thuật ngữ phổ biến bao hàm trong nó cả thần thoại nên trƣớc khi đi vào tìm hiểu định nghĩa về huyền thoại (myth), để tránh sự nhầm lẫn, chúng tôi xin đƣợc thống nhất trong luận án việc dịch thuật ngữ ―myth‖ là ―huyền thoại‖, rộng hơn thần thoại, và trong nhiều trƣờng hợp bao trùm lên toàn bộ thần thoại (Thần thoại, trong cách hiểu của chúng tôi, là một thể loại văn học dân gian). Hầu hết các nhà nghiên cứu huyền thoại trên thế giới đều tìm đến nguồn gốc thuật ngữ huyền thoại (myth) từ ngôn ngữ cổ Hy Lạp phiên âm theo ngữ hệ Latin: ―mythos‖. Từ từ nguyên này, thuật ngữ ―myth‖ ngày nay có hai cách hiểu. Ở cách hiểu thứ nhất, huyền thoại đƣợc sử dụng với ý nghĩa là một sai lầm, một điều không có thật (―myth is false‖). Đó là ―một quan niệm sai lầm phổ biến‖ [116;6] ―một sai lầm, một câu chuyện không đáng tin cậy hay một tín ngƣỡng‖ [91;163], ―một điều bịa đặt của trí tƣởng tƣợng hoặc một niềm tin thông thƣờng đƣợc cho là không có cơ sở‖ [109;90]; là sự ―ảo tƣởng, giả dối, sự tuyên truyền dối trá, mang tính chất thần thánh hóa, giáo điều‖, ―sự tin tƣởng, sự ƣớc lệ hay quan niệm về giá trị dƣới hình thức tƣởng tƣợng‖, ―sự biểu hiện của các phong tục xã hội và các giá trị mang tính chất thần thánh hóa, giáo điều‖ [44;26]… Nhà sử học Hi Lạp cổ đại Hérodote đã phân biệt mythos với logos ở chỗ: logos là những sự kiện có thể xác minh đƣợc bằng cứ chắc chắn, còn mythos là những chuyện lan truyền trong dân gian không rõ thực hƣ. Platon từng có thái độ phủ nhận huyền thoại vì cho rằng huyền thoại làm cho con ngƣời lầm đƣờng, lạc lối. Theo Albert A. Anderson [90] và D. Wiles [120], thời Homer, một điểm khác biệt lớn để phân biệt giữa mythos và logos là ―mythos thiếu sự phân biệt rõ ràng giữa đúng và sai‖ [90;61], ―thuật ngữ mythos bao trùm hàng loạt các ý nghĩa từ sự giả dối không thể phủ nhận đến những câu chuyện có ý nghĩa tôn giáo và tƣợng trƣng sâu sắc‖ [116;5]. Marx Muller thấy ―cội nguồn huyền thoại trong sai lầm logic‖ [44;19]. R. Barthes trong khi đi vào lí giải huyền thoại từ góc độ kí hiệu học đã cho rằng ―khái niệm huyền thoại nói lên những điều tƣởng là hiển nhiên mà dối trá ấy; khi đó tôi hiểu từ ngữ này theo nghĩa truyền thống‖ [4;17]. Huyền thoại vì biến những hiện tƣợng ngẫu nhiên mang tính lịch sử trong đời sống văn hóa thành thiêng liêng, thần thánh, thành những chân lí không có gì để thắc mắc, nên ―làm con ngƣời chúng ta mù quáng không thể nhìn nhận rõ điều kiện lịch sử của chính mình‖ [4;13]. Theo Douglas Ayling, ―myth‖ trong thế kỷ XX đã đƣợc dùng với những nghĩa nhƣ ảo tƣởng, giả
8 dối, sự tuyên truyền dối trá. Từ đó mà xuất hiện khái niệm “giải huyền thoại” với ý nghĩa xóa bỏ những niềm tin sai lầm để đƣa con ngƣời đến với hiện thực. Quan niệm này xuất phát từ cách thức quan trọng mà huyền thoại đƣợc tạo nên: sự chia sẻ trong cộng đồng với một niềm tin mãnh liệt, bất chấp tính thực - hƣ (Từ điển Văn học thế giới (Dictionary of world literature) coi huyền thoại về cơ bản là khái niệm thuộc về tôn giáo). Đây cũng là một cách hiểu theo nghĩa thông thƣờng, thƣờng gặp ở thời hiện đại: Huyền thoại chỉ là huyền thoại. Trong luận án, chúng tôi không đi theo cách hiểu này nhƣng chú ý đến hai yếu tố đặc trƣng của nó: những yếu tố thần bí siêu nhiên ―không rõ thực hƣ‖ và khả năng lan truyền của chúng với một niềm tin mang tính cộng đồng. Phổ biến và đƣợc thừa nhận, nghiên cứu rộng rãi hơn cả là cách hiểu thứ hai: huyền thoại là “một câu chuyện” (story) hoặc “lời nói thuật lại” (report). Mythos là câu chuyện hay tập hợp những câu chuyện có ý nghĩa quan trọng đối với một nền văn hóa, tôn giáo, xã hội hoặc một nhóm ngƣời nào đó. Albert A. Anderson chỉ ra rằng: Thuật ngữ mythos xuất hiện từ rất sớm trong các tác phẩm của Homer và các nhà thơ khác thời đại Homer, mang nhiều nghĩa: hội thoại, kể chuyện, nói chuyện, câu chuyện, chuỗi tƣờng thuật [90;61]. Aristotle trong Nghệ thuật thi ca đã coi mythos là linh hồn của bi kịch nói riêng, của văn học nói chung. Mythos đƣợc ―định nghĩa nhƣ là ―cấu trúc của các sự kiện‖. Thƣờng đƣợc dịch là cốt truyện (plot)‖ [92;5]. Tuy nhiên, nhƣ Robert A. Segal trong Một sự giới thiệu ngắn gọn về huyền thoại (Myth: A Very Short Introduction) khẳng định: các lí thuyết về huyền thoại có thể cũng lâu đời nhƣ bản thân huyền thoại, chắc chắn ít nhất đã có từ thời Tiền Socrates; nhƣng chỉ đến thời hiện đại, đặc biệt là từ nửa sau thế kỷ XIX mới có những học thuyết đƣợc coi là khoa học, tức chỉ khi ấy mới có các chuyên ngành có khả năng đóng góp vào sự hình thành các lí thuyết thực sự khoa học về huyền thoại. Từ điển Bách khoa toàn thư Merriam-Webster về văn học (Merriam-Webster's Encyclopedia of Literature) định nghĩa: huyền thoại là câu chuyện truyền thống bao gồm các sự kiện mà vẻ bề ngoài là lịch sử nhƣng thƣờng ẩn chứa trong đó các nội dung siêu nhiên, giải thích nguồn gốc của một nghi thức văn hóa hay một hiện tƣợng tự nhiên [110;794]. Từ điển Kí hiệu học (Dictionary of Semiotics) định nghĩa huyền thoại nhƣ là ―một câu chuyện mang tính biểu tƣợng thƣờng liên quan đến các vị thần hoặc anh hùng; cung cấp lời giải thích về một số hiện tƣợng phi thƣờng trong tự nhiên hoặc thực tế. Sử
9 dụng một hình thức tƣ duy logic khác, nó đại diện cho nỗ lực nắm bắt ―hình bóng mờ ảo‖ của kinh nghiệm nhân loại và cho phép tìm đến một sự giải thích thỏa đáng về sự tồn tại của con ngƣời‖ [109;89]. Tƣơng tự, Từ điển Oxford giản lược về các thuật ngữ văn học (The Concise Oxford Dictionary of Literary Terms) [91] cho rằng: huyền thoại là một câu chuyện hay một chuỗi chuyện kể thô sơ thƣờng theo lối truyền thống và khuyết danh; thông qua đó, một nền văn hóa nhất định giải thích về tập quán xã hội hoặc giải thích nguồn gốc của con ngƣời và các hiện tƣợng tự nhiên, thƣờng là trong điều kiện siêu nhiên và trí tƣởng tƣợng phong phú. Xuất phát từ quan niệm huyền thoại là một ―câu chuyện‖, A.S. Kozlov trong Các khái niệm và thuật ngữ của các trường phái nghiên cứu văn học ở Tây Âu và Hoa Kì thế kỷ 20 nhấn mạnh, đó là ―câu chuyện xa xƣa, là sự trần thuật nghệ thuật không ý thức về những hiện tƣợng tự nhiên, sinh lí và xã hội thƣờng là khó hiểu đối với con ngƣời thời cổ (nguồn gốc của vũ trụ, con ngƣời; công tích của các vị thần, các ông vua và các anh hùng…‖ [35;375-376]… Có thể thấy, các định nghĩa, quan niệm trên đều xuất phát từ một đối tƣợng là ―các câu chuyện‖ thời kì xa xƣa, liên quan đến các vị thần linh, anh hùng và là cách lí giải mang đầy màu sắc thần bí về vũ trụ, con ngƣời; vì thế, nó khó có thể trở thành một định nghĩa bao trùm cho toàn bộ hệ huyền thoại đƣợc sản sinh trong suốt chiều dài lịch sử nhân loại. Theo chúng tôi, các định nghĩa này phù hợp để chỉ các huyền thoại cổ đại (hay chính là thần thoại) - các huyền thoại mà E. M. Meletinsky gọi là ―huyền thoại nguyên thủy‖, là ―hình thức cổ điển của huyền thoại‖ hơn là một định nghĩa cho huyền thoại nói chung. Đó là những huyền thoại đã ổn định, đã thuộc về quá khứ mà để nghiên cứu về chúng, cần phải làm công tác sƣu tầm, điền dã. Từ huyền thoại có thể coi là cội nguồn này, các huyền thoại hậu cổ đại vẫn liên tục đƣợc sản sinh theo hình thức: vừa là sử dụng lại, tái tạo lại các huyền thoại cổ đại, vừa là sáng tạo nên huyền thoại mới. Huyền thoại hiện đại là một giai đoạn phát triển sau này của huyền thoại hậu cổ đại, gắn với thời kì hiện đại. Đó là kết quả của sự tổng hợp giữa huyền thoại truyền thống vẫn luôn đƣợc bảo lƣu qua các thời kì, trong một diện mạo mới (nói nhƣ C.Jung, đó là kí ức tập thể (vô thức tập thể) của chung nhân loại, dân tộc, đƣợc truyền từ đời này sang đời khác) và những huyền thoại mới nảy sinh từ những ―chấn động xã hội‖ (thái độ hoài nghi sẵn có đối với lịch sử, sự hƣ vô của con ngƣời, cơn sốc của các cuộc chiến tranh, sự mong manh của nền tảng xã hội và sức mạnh của những lực lƣợng hỗn loạn làm chao đảo nền văn minh…) thấm đƣợm các vết thƣơng mà
10 nó phải gánh chịu, chấp nhận và cả nỗi sợ hãi trƣớc tƣơng lai. Các huyền thoại cổ đại trên thực tế xuất hiện trƣớc khi cá nhân đƣợc tách ra khỏi xã hội nay đƣợc dùng để phản ánh thái độ ghẻ lạnh đối với xã hội và tình trạng cô đơn, bị lƣu đày của cá nhân. Nhắc đến huyền thoại, chúng ta thƣờng nghĩ đến yếu tố siêu nhiên, thần bí. Tuy nhiên, huyền thoại hiện đại không nhất thiết phải có sự xuất hiện của yếu tố thần linh, siêu nhiên, hoang đƣờng, kì lạ… mà có thể đƣợc xây dựng bằng cách ―sáng tạo một thế giới khác với thế giới của tự nhiên, một thế giới huyền thoại‖ [4;390], với những biểu tƣợng nghệ thuật đa nghĩa. Đó là thế giới mà huyền thoại và hiện thực có mối quan hệ vừa tách biệt, vừa đồng nhất và ―cái mà ngƣời ta gọi là sự biến dạng của hiện thực, thật ra là hình ảnh có tính chất huyền thoại của hiện thực‖ [4;394]. Robert A. Segal từ điểm gặp gỡ của các nhà nghiên cứu về huyền thoại ở các chuyên ngành khác nhau đã đƣa ra định nghĩa về huyền thoại gồm các nội dung: thứ nhất, huyền thoại là ―một truyện kể (hiểu rộng hơn là một niềm tin, một tín điều) về một điều quan trọng, có ý nghĩa trong quá khứ, hiện tại và tƣơng lai‖ [116;4]; thứ hai, ―nhân vật chính là những nhân cách - những nhân cách thần, ngƣời hay thậm chí là động vật‖ [116;5]; thứ ba, ―Để xác định một truyện kể là huyền thoại thì truyện đó phải diễn đạt một niềm tin vững chắc trong tâm trí những ngƣời chia sẻ niềm tin ấy cho dù là câu chuyện ấy là có thực hay không có thực‖ [116;6]. Định nghĩa này của Robert A. Segal đã giải quyết đƣợc về cơ bản những vấn đề mà chúng tôi đặt ra từ hai cách hiểu trên. Theo chúng tôi, nó thể hiện đƣợc các đặc trƣng cốt lõi của huyền thoại. Huyền thoại đầu tiên trong lịch sử nhân loại là những câu chuyện thần thoại. Dù tiếp cận huyền thoại từ lí thuyết nào và nhằm mục đích gì thì câu chuyện về các vị thần cũng là những ví dụ đầu tiên đƣợc nhắc đến. Trong xã hội hiện đại, các huyền thoại cá nhân (huyền thoại về các nhân vật xuất chúng) hay các huyền thoại xã hội (nhƣ ―huyền thoại làm giàu nhanh chóng‖ hay ―huyền thoại biên giới‖ của Mỹ) cũng cần phải đƣợc minh họa bằng các câu chuyện. Huyền thoại trƣớc hết là một câu chuyện nhƣng là câu chuyện có ý nghĩa quan trọng đƣợc chia sẻ trong tâm thức con ngƣời, ở một cộng đồng dân cƣ trong các thời đại khác nhau - những câu chuyện mang ý nghĩa biểu tƣợng sâu sắc. Nói rộng ra, nó chính là niềm tin, tín điều. Có thể thấy rõ điều này trong hƣớng nghiên cứu về huyền thoại tiếp cận từ góc độ cổ mẫu của C. Jung, hay các nghiên cứu liên quan đến nghi lễ của J. Frazer, ―trƣờng phái Cambirdge‖, B. Malinowski, M. Eliade, N. Frye… Xác định nhân vật của huyền thoại là những nhân cách (thần thánh, con
11 ngƣời, động vật), định nghĩa đã mở rộng phạm vi nội hàm khái niệm huyền thoại, không chỉ nằm trong câu chuyện thần thoại về các vị thần hoặc bán thần, câu chuyện về ngƣời anh hùng; không chỉ mang màu sắc siêu nhiên, huyền bí gắn với thế giới thần linh, mà còn đƣợc xây dựng nên từ những ―biến dạng của hiện thực‖ - những huyền thoại đƣợc tạo nên từ một hiện thực bình thƣờng nhƣng đóng vai trò là ―những biểu tƣợng nghệ thuật đa nghĩa‖ nhƣ kiểu của F. Kafka. Luận điểm thứ ba trong định nghĩa của Robert A. Segal, theo nhƣ chúng tôi đã đề cập đến, là vấn đề có ý nghĩa then chốt trong phƣơng thức xây dựng huyền thoại mọi thời đại: Chính niềm tin vững chắc và sự chia sẻ niềm tin một cách rộng rãi trong cộng đồng về câu chuyện (dù là có thực hay không thực) đã góp phần biến nó thành huyền thoại. Cộng đồng tạo ra nhu cầu về huyền thoại (ví dụ nhƣ mong muốn về việc giải thích thế giới tự nhiên, vũ trụ trong xã hội cổ đại), tạo và tái tạo ra những nghĩa mới cho huyền thoại, đồng thời tiếp tục duy trì nhu cầu ấy (ở việc chia sẻ niềm tin về huyền thoại đó). M. Eliade coi huyền thoại là một câu chuyện linh thiêng. E. M. Meletinsky khi phân biệt giữa huyền thoại và truyện cổ tích cũng đã khẳng định về tính chất thiêng liêng và ―lòng tin vào tính chân xác‖ của các ―sự kiện huyền thoại‖ [44;356]. Nhà nghiên cứu Pháp Daniel - Henri Pageaux thì cho rằng, huyền thoại là ―toàn bộ những gì mà một nền văn hóa có và mong muốn biến chúng thành huyền thoại‖ [45;28], là những câu chuyện đã đƣợc cộng đồng tán thành, trong đó ―các huyền thoại cổ đã gắn bó chặt chẽ với cộng đồng, và đƣợc chấp nhận nhƣ một nền tảng tôn giáo, nhƣ một ngôn ngữ tƣợng trƣng‖; huyền thoại hiện đại (Jeanne d’Arc, Napoléon, Ché Guévara…) ―cũng đã đem lại một giá trị đạo đức cho cộng đồng và cộng đồng ấy ý thức về chính mình qua những câu chuyện này‖. Nhƣ vậy, những ―câu chuyện này, từ một sản phẩm riêng đã trở thành tài sản chung‖ [44;35] của cả cộng đồng. P. Brunel cũng khẳng định, nhân tố quan trọng để một nhân vật lịch sử trở thành huyền thoại chính là ở ―khả năng xâm nhập của nó trong ý thức cộng đồng‖ [44;28]. Thời cổ đại, do đặc trƣng tƣ duy, ngƣời nguyên thủy chia sẻ với nhau niềm tin về các câu chuyện huyền thoại một cách tự nhiên. Thế giới thần linh; sự thần bí, kì lạ, siêu thƣờng; những tƣởng tƣợng về vũ trụ và con ngƣời…, tất cả đều đƣợc thừa nhận - không hoài nghi - nhƣ một phần tất yếu trong cuộc sống của họ. Ở các giai đoạn sau, đặc biệt là trong đời sống hiện đại, khi niềm tin không hoài nghi về tự nhiên, vũ trụ đã tỉ lệ nghịch với sự phát triển của tƣ duy khoa học, thì những ―câu chuyện‖ cần có phƣơng thức riêng nhằm có đƣợc
12 sự chia sẻ từ cộng đồng để trở thành huyền thoại. Truyền kì là một hình thức tiêu biểu. Đây cũng chính là phƣơng thức cơ bản để tạo nên huyền thoại trong tiểu thuyết của Mạc Ngôn. Bên cạnh cách hiểu xuất phát từ góc độ thuật ngữ, huyền thoại cũng đƣợc hiểu nhƣ một hình thức tƣ duy đặc trƣng gắn với thời cổ đại. Đó là kiểu tƣ duy tiền logic, thần bí mang tính ẩn dụ, biểu tƣợng mà chất liệu trực tiếp là những nhận thức cảm tính sơ giản cho phép thông qua những tƣơng đồng và tƣơng kị của các thuộc tính cảm xúc để thực hiện quá trình khái quát nhƣng không xa rời cái cụ thể. Các khái niệm trừu tƣợng phát triển rất yếu ớt nên việc phân loại và phân tích logic đƣợc thực hiện một cách ―khá cồng kềnh‖ nhờ những quan niệm trực quan cụ thể. Sự khác biệt của tƣ duy huyền thoại và tƣ duy khoa học là ở chỗ, nếu nhƣ sự khái quát khoa học đƣợc đi từ cụ thể đến trừu tƣợng, từ nguyên nhân đến kết quả, thì khái quát của huyền thoại sử dụng cái cụ thể và cái cá biệt với tƣ cách là những kí hiệu sao cho tƣơng hợp với các thứ bậc nhân quả. Tiền đề của tƣ duy huyền thoại với tƣ cách là một tƣ duy cổ đại là việc không tách con ngƣời ra khỏi tự nhiên, logic ra khỏi cảm xúc, những đặc điểm khuếch tán của tƣ duy. Từ đây dẫn đến sự nhân hóa tự nhiên, so sánh ẩn dụ, đồng nhất giữa tự nhiên và những vật thể văn hóa; có sự nhân cách hóa mọi vật, hình dung cái tổng thể nhƣ là cái cụ thể, cảm tính, không phân biệt đối tƣợng và kí hiệu, biểu tƣợng và mô hình, sự vật và ngôn từ… Hiểu huyền thoại nhƣ một ―hình thức tƣ duy đặc thù của con ngƣời thời nguyên thủy, trong đó cái kì ảo che giấu những sự thật, đƣợc bảo lƣu dƣới nhiều dạng thức của đời sống tinh thần nhiều nhóm cƣ dân trên thế giới và đi vào văn học nghệ thuật‖ [33;668] cũng đồng nghĩa với việc chúng ta thừa nhận sự tồn tại mang tính tất nhiên của tƣ duy huyền thoại trong giai đoạn này. Từ đó, những trang huyền thoại đầu tiên của loài ngƣời đƣợc sinh ra cũng nhƣ một sự tất yếu. Cuộc đời của chúng là cuộc đời của những ―huyền thoại cổ điển‖ tức những huyền thoại đã ổn định, đã xong xuôi, thuộc về quá khứ. Chúng lƣu giữ những đặc trƣng riêng biệt có vai trò nhƣ những kí hiệu, cung cấp cho các huyền thoại ra đời sau này. Nhƣ vậy, quá trình tái huyền thoại thực chất là tạo nên huyền thoại một cách có ý thức từ đặc trƣng cổ điển của nó. Khi đó, tƣ duy huyền thoại vốn là tất nhiên trong thời kì cổ đại trở thành những chỉ dẫn để xây dựng huyền thoại. Hay nói cách khác, những đặc điểm của tƣ duy huyền thoại có xu hƣớng trở thành một phần quan trọng của phƣơng thức tạo nên huyền thoại. Mặc dù mang những mẫu số chung nhất định thuộc về tiềm thức nhân loại nhƣng ở những khu vực văn hóa khác nhau, do sự khác biệt về lịch sử, địa lí, quan niệm… các
13 huyền thoại và cách hiểu về huyền thoại lại có điểm riêng biệt. Vì vậy, để phục vụ cho việc tìm hiểu huyền thoại trong tác phẩm của một tác gia thuộc nền văn học đƣơng đại Trung Quốc, chúng tôi nhận thấy cần thiết phải tìm hiểu quan niệm về huyền thoại trong giới nghiên cứu Trung Quốc. Tiếng Hán hiện đại vốn không có từ ―huyền thoại‖. Theo các nhà nghiên cứu Trung Quốc, ―huyền thoại‖ là một thuật ngữ du nhập từ phƣơng Tây và giống nhƣ tình trạng thƣờng gặp phải của giới học giả trên thế giới, việc nghiên cứu về huyền thoại cũng gặp nhiều lúng túng, ngay từ mặt thuật ngữ. Trong Ẩn ý của huyền thoại và các phương pháp của huyền thoại học [152], Điệp Thƣ Hiến đã chỉ ra: khi du nhập vào Trung Quốc, ―myth‖ - huyền thoại có hai cách phiên dịch và hiểu: dựa trên ý nghĩa: ―thần thoại‖ (神话) và dựa trên âm đọc: ―Mí sī‖ (迷思). Cách thứ nhất đã dẫn đến khó khăn khi phải phân biệt giữa ―thần thoại‖ trong cách hiểu tƣơng đƣơng với huyền thoại và thần thoại trong tƣ cách là một thể loại văn học. Trong các cuốn từ điển nhƣ Từ điển Hán ngữ hiện đại (Thƣơng vụ ấn thƣ quán, Bắc Kinh, 1977), Đại từ điển Hán ngữ hiện đại (Nhà xuất bản Từ thƣ Thƣợng Hải, 2006), Từ điển Tân Hoa (Thƣơng vụ ấn thƣ quán, Bắc Kinh, 2013)…, thần thoại đƣợc định nghĩa: Phản ánh những câu chuyện và truyền thuyết nhằm lí giải khởi nguyên của con ngƣời cổ đại, khởi nguồn của thế giới, hiện tƣợng tự nhiên và cuộc sống xã hội. Nó tuy không phản ánh khoa học về hiện thực cuộc sống, nhƣng cũng đã biểu hiện cuộc đấu tranh đối với thế lực tự nhiên và theo đuổi lí tƣởng của con ngƣời thời cổ đại. Đây là cách định nghĩa về thần thoại nhƣ một thể loại văn học thời cổ đại. Và nhƣ chúng tôi đã trình bày ở trên, thực chất đó là các huyền thoại cổ đại. Dùng thần thoại để diễn đạt nghĩa của ―myth‖, giới nghiên cứu Trung Quốc (mà tiêu biểu là Điệp Thƣ Hiến) đã mở rộng khái niệm ―thần thoại‖ (vốn ban đầu rất rõ ràng trong tƣ cách một thể loại văn học), thêm vào những biểu đạt hàm nghĩa mới. Cách hiểu thứ hai hàm chỉ những câu chuyện, sự việc hoang đƣờng, kì dị, khó giải thích, tạo ý nghĩ mê hoặc lòng ngƣời, tuy ít phổ biến hơn nhƣng đã gặp gỡ với cách hiểu ―myth is false‖ của một số học giả phƣơng Tây. Ở đây, chúng ta bắt gặp sự ám chỉ những suy nghĩ mê muội, không phân biệt đúng sai nhƣng đồng thời cũng thấy đằng sau đó một niềm tin: dù là những điều hoang đƣờng, kì bí nhƣng nó vẫn mang ý nghĩa mê hoặc lòng ngƣời, tức nó vẫn khiến con ngƣời tin vào đó. Không chỉ đƣợc hiểu theo hai cách ở trên, do bản thân là một thuật ngữ du nhập và nội hàm khái niệm lại có nhiều sự mơ hồ, nhiều đặc điểm có sự gặp gỡ với các từ cùng chỉ
14 về những điều hoang đƣờng, kì ảo, kì lạ trong cách hiểu của ngƣời Trung Quốc nhƣ ma ảo, quỷ ảo, huyền ảo, ảo giác, hƣ ảo, truyền kì,… nên trong một số từ điển, huyền thoại còn đƣợc định nghĩa tƣơng đƣơng với huyền ảo, hàm chỉ sự hƣ giả, mờ ảo, không chân thực (nhƣ Đại từ điển Hán ngữ (NXB Đại từ điển Hán ngữ, 1991), Từ điển thông dụng Hán ngữ hiện đại (NXB Giáo dục và Nghiên cứu Ngoại ngữ,1987), Từ điển đối chiếu từ phản nghĩa từ đồng nghĩa (NXB Giáo dục Cát Lâm, 1987)…) Tóm lại, từ các cách hiểu nêu trên, có thể khẳng định ―huyền thoại‖ là một thuật ngữ xuất hiện từ thời xa xƣa có nội dung thay đổi không ngừng - một khái niệm mang hàm nghĩa rộng và dễ gây tranh luận. Bởi vậy, việc đƣa ra một định nghĩa thống nhất là vô cùng khó khăn. Trong hoàn cảnh đó, nói nhƣ nhà nghiên cứu Đào Ngọc Chƣơng: ―Nếu phải đƣa ra một định nghĩa thì cái định nghĩa về huyền thoại kia hoặc chỉ là sự hệ thống theo cách nào đấy những phƣơng diện đã đƣợc khảo sát rất kĩ của huyền thoại hoặc, nếu thực sự là một đóng góp, thì phải xây dựng (hay là xuất phát) trên một cơ sở lí luận và thực tế mới về huyền thoại‖. Đó là một ―việc làm hoặc có phần đơn giản và chẳng đem lại một hiệu quả nào hoặc cực kì khó khăn‖ [14;13]. Đồng tình với quan niệm này, dựa trên việc khảo sát hệ thống lí thuyết phong phú về huyền thoại, trong đó có các quan niệm của giới nghiên cứu Trung Quốc, chúng tôi khái quát một số vấn đề cơ bản về huyền thoại nhƣ sau: - Huyền thoại có thể là một câu chuyện, một niềm tin, một phƣơng thức tƣ duy đƣợc chia sẻ trong một cộng đồng nào đó. - Những vấn đề đƣợc đặt ra trong huyền thoại mang tính biểu trƣng, ý nghĩa sâu sắc với cộng đồng. - Trong huyền thoại các yếu tố hoang đƣờng, kì ảo, thần bí, huyền ảo thƣờng xuất hiện nhƣ một đặc điểm nhận dạng mang tính phổ biến. Tuy nhiên, không phải lúc nào cũng phải có các yếu tố trên mới là huyền thoại. Huyền thoại hiện đại có thể đƣợc tạo nên từ chất liệu cuộc sống hiện thực, đời thƣờng, thông qua các phƣơng thức nghệ thuật đặc thù. Nhấn mạnh đến sự chia sẻ rộng rãi trong cộng đồng với một niềm tin mãnh liệt trong huyền thoại, chúng tôi cũng đồng thời cho rằng, đó là một cách thức phổ biến để tạo nên huyền thoại mọi thời đại. 1.1.2. Vấn đề nghiên cứu huyền thoại từ lí thuyết văn học Huyền thoại và văn học có mối quan hệ mật thiết với nhau. Những tác phẩm văn học đầu tiên của nhân loại là thần thoại (hay chính là huyền thoại cổ xƣa của con ngƣời).
15 Huyền thoại là kho tàng đầu tiên cung cấp văn liệu, thi liệu cho nền văn học và tiếp tục đóng vai trò hạt nhân quan trọng, là cơ sở tạo nên huyền thoại trong văn học. Huyền thoại văn học bao gồm những huyền thoại đi vào văn chƣơng (không chỉ là các huyền thoại cổ đại mà còn là các huyền thoại nảy sinh trong suốt tiến trình lịch sử), đƣợc văn chƣơng hoá và những huyền thoại phát sinh từ văn chƣơng. Cho đến nay, lí thuyết về huyền thoại mới chỉ là một bộ phận trong lí thuyết thuộc các lĩnh vực khác nhau mà chƣa có hệ thống lí luận riêng. Hay nói cách khác, ―không có việc nghiên cứu huyền thoại nhƣ là bản thân huyền thoại‖ [116;1]. Hệ thống lí thuyết phong phú về huyền thoại, về cơ bản đƣợc các nhà nghiên cứu thống nhất ở một số trƣờng phái, khuynh hƣớng tiêu biểu: Chủ nghĩa Nghi lễ và Chủ nghĩa Chức năng, Trƣờng phái Xã hội học Pháp, các học thuyết về Biểu tƣợng, Lí thuyết Phân tâm học, Chủ nghĩa cấu trúc, Trƣờng phái phê bình huyền thoại - nghi lễ trong nghiên cứu văn học. Tuy mục đích và cách thức triển khai khác nhau, mang đến những kết luận riêng, nhƣng theo Robert A. Sagel thì tính thống nhất của chúng là ở các vấn đề đƣợc đặt ra: vấn đề về nguồn gốc, chức năng (huyền thoại đƣợc phát sinh thƣờng do đáp ứng một nhu cầu nào đó của con ngƣời và chúng tồn tại do tiếp tục đáp ứng đƣợc những nhu cầu ấy) và chủ đề (một số lí thuyết chủ trƣơng đọc huyền thoại theo nghĩa đen, ví dụ nhƣ huyền thoại về các vị thần linh; một số lí thuyết khác chủ trƣơng qui chiếu thông qua biểu trƣng, có nghĩa có thể là bất cứ thứ gì, nhƣ E. Cassier, R. Barthes) [116;3]. Trên thực tế, dù tiếp cận huyền thoại từ trƣờng phái, khuynh hƣớng nào thì các nhà nghiên cứu đều phải tìm đến với các huyền thoại cổ đại (đồng thời cũng là những tác phẩm văn chƣơng đầu tiên - thần thoại), vì vậy xét cho cùng, việc nghiên cứu huyền thoại trong văn học bằng cách này hay cách khác, ít nhiều đều đƣợc nói đến. Tìm hiểu về huyền thoại trong sáng tác văn học của một tác giả cụ thể, chúng tôi chủ yếu dựa vào các quan niệm về huyền thoại trong văn học nhƣng cũng không thể tách rời quan niệm về huyền thoại ở các lĩnh vực khác vì mối quan hệ ảnh hƣởng, tiếp thu lẫn nhau giữa các quan niệm, trƣờng phái. Thế kỉ XIX, trƣờng phái huyền thoại trong nghiên cứu văn học đã đƣợc nảy sinh trên cơ sở học thuyết của J. Grimm và M. Muller. Tuy nhiên, để đặt ra cơ sở của việc hiểu và giải thích khoa học nghiêm túc về huyền thoại trong văn học, nghiên cứu về huyền thoại tập trung trong mối quan hệ với văn học thì phải kể đến Phê bình nghi lễ - huyền thoại - trƣờng phái có thanh thế trong nghiên cứu văn học Anh, Mĩ thế kỷ XX. Nếu nhƣ các